Prawo konkurencji UE odnosi się do przedsiębiorców, których skutki działalności koncentrują się na rynkach krajów unijnych. Dotyczy głównie przedsiębiorców mających swą siedzibę w jednym z państw unijnych, jak i tych którzy są spoza Unii, jeśli oddziałują na wspólny rynek.
Wspólnotowe prawo konkurencji obejmuje:
zakaz karteli, czyli wszelkich umów, nieformalnych porozumień czy praktyk, prowadzących do naruszenia lub zniekształcenia zasad konkurencji miedzy przedsiębiorstwami oraz wpływających na handel pomiędzy państwami członkowskimi
zakaz nadużywania pozycji dominującej, czyli takiej, która oznacza możliwość samodzielnego działania na rynku, bez względu na zachowania innych producentów, sprzedawców lub klientów
zakaz pomocy państwa, poza przypadkami określonymi w traktatach, przy czym pomoc ta rozumiana jest jako wszelkie formy płatności, ulg i zwolnień przyznawanych poszczególnym przedsiębiorstwom uznaniowo ze środków publicznych
regulacje dotyczące państwowych monopoli gospodarczych, w tym zakaz rozbudowywania istniejących i tworzenia nowych monopoli
kontrolę koncentracji przedsiębiorstw
Polityka ochrony konkurencji jest jedną z głównych polityk Unii Europejskiej, a przestrzeganie jej zasad należy do fundamentalnych reguł. Zbudowanie jej podstaw było niezbędne do realizacji jednolitego rynku wewnętrznego. Celem ustalenia polityki konkurencji jest zapewnienie firmom konkurowania na jednakowych warunkach na rynkach wszystkich państw członkowskich. Polityka ta daje także gwarancję, że zniesione w handlu wewnętrznym bariery nie zostaną zastąpione innymi działaniami ze strony podmiotów gospodarczych lub rządów. Zadaniem polityki konkurencji jest również nie dopuszczenie do rozwoju monopoli oraz zapobieganie podziałowi rynku między firmy dzięki umowom ochronnym. Duży nacisk kładziony jest na ochronę interesów konsumentów poprzez dążenie do zapewnienia im łatwego dostępu do towarów i usług, które znajdują się na rynku unijnym. Polityka ta próbuje wspierać wydajność gospodarczą poprzez tworzenie warunków sprzyjających innowacjom i postępowi technicznemu. Swoim działaniem wychodzi poza obszar Unii, gdyż wpływa korzystnie na konkurencyjność wspólnotowych przedsiębiorstw na rynku światowym.
Prawne aspekty polityki konkurencji wywodzą się z Traktatu Rzymskiego i dotyczą zarówno podmiotów prywatnych, jak i publicznych, działających na jednolitym rynku oraz prawie wszystkich dziedzin gospodarki. Prawo to obowiązuje także firmy posiadające siedzibę poza terytorium Unii, w przypadku gdy ich działalność niekorzystnie wpływa na handel pomiędzy państwami członkowskimi. Wspólnotowe reguły konkurencji nie mają jednak zastosowania w przypadku rolnictwa, transportu, węgla i stali, które podlegają odrębnym uregulowaniom.
We wdrażaniu i egzekwowaniu przepisów w dziedzinie konkurencji dużą rolę odgrywa Komisja Europejska, która może działać samodzielnie lub delegować swoje uprawnienia na władze i sądy państw członkowskich, a także krajowe organy antymonopolowe, w Polsce - Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Decyzje nie są jednak ostateczne i istnieje jeszcze możliwość odwołania się do Sądu Pierwszej Instancji lub do Trybunału Sprawiedliwości. Polityką konkurencji w Komisji Europejskiej zajmuje się Dyrekcja Generalna ds. Konkurencji.
Polityka konkurencji Unii Europejskiej koncentruje się na pięciu głównych kierunkach, do których zalicza się wyeliminowanie porozumień ograniczających konkurencję, niedopuszczenie do wykorzystywania przez przedsiębiorstwa pozycji dominującej, kontrola fuzji przedsiębiorstw, liberalizacja zmonopolizowanych sektorów gospodarki oraz obserwowanie pomocy państwa.
Zakaz porozumień ograniczających konkurencję
Przedsiębiorstwa, które prowadzą swoją działalność na rynku Unii Europejskiej, podlegają zakazowi zawierania porozumień prowadzących do ograniczenia konkurencji. W szczególności niedozwolone są praktyki cenowe, porozumienia kontyngentowe, które wprowadzają kontrolę nad wielkością produkcji, zbytu, inwestycji, porozumienia o podziale rynku lub źródeł zaopatrzenia. Firmy działające na unijnym rynku nie mogą w nierówny sposób traktować partnerów, z którymi mają zawarte równorzędne umowy oraz nie mogą wymuszać na partnerach dodatkowych zobowiązań, jeśli nie wynikają one z zawartej wcześniej umowy.
W przypadku gdy przedsiębiorcy nie stosują się do ustaleń chroniących konkurencję, podlegają skutkom prawnym. Przede wszystkim zawarte porozumienie jest nieważne, a jeśli Komisja Europejska stwierdzi fakt istnienia takiego porozumienia, to może nakazać jego całkowite zaniechanie oraz nałożyć na podmioty grzywnę w postaci kary pieniężnej. Istnieje jednak możliwość zawierania pewnych porozumień bez groźby ich nieważności. Dotyczy to sytuacji, w których umowa ma prowadzić do wzrostu efektywności gospodarowania, postępu technologicznego, a także przynosi bezpośrednie korzyści konsumentom, takie jak obniżka cen.
Zakaz używania pozycji dominującej
Wykorzystywanie przez duże lub uderzające w niszę rynkową podmioty gospodarcze swojej nadzwyczajnej pozycji jest niezgodne ze wspólnym rynkiem. Działanie takie jest zakazane w rozmiarze, w jakim może być szkodliwe dla handlu wewnątrz Wspólnoty. Nadużycie pozycji lidera ma miejsce w przypadku, gdy przedsiębiorca pośrednio lub bezpośrednio narzuca “niewygodne” ceny i stosuje dyskryminujące warunki transakcji, ogranicza produkcję, zbyt lub postęp techniczny. Sytuacja ta dotyczy także stosowania nierównych warunków przy podobnych transakcjach z różnymi partnerami oraz gdy dominant uzależnia zawarcie kontraktu od zaakceptowania przez pozostałych partnerów dodatkowych świadczeń nie związanych z przedmiotem transakcji.
Nad przestrzeganiem tego postanowienia czuwa Komisja Europejska poprzez prowadzenie badań podejmowanych z własnej inicjatywy lub na wniosek konkurentów. Komisja Europejska ma za zadanie czuwać, aby rynek wewnętrzny był chroniony przed nadużywaniem pozycji dominującej. Podejmuje ona badania z własnej inicjatywy lub rozpoznaje kierowane do niej (przeważnie przez konkurentów) oskarżenia.
W wielu państwach członkowskich UE można jeszcze spotkać przedsiębiorstwa, zarówno publiczne jak i prywatne, które posiadają na rynku pozycje monopolisty. Zjawisko to jest typowe w zakresie usług powszechnych, czyli usług pocztowych, transportu kolejowego, wytwarzania i przesyłania energii elektrycznej, wodociągów czy telekomunikacji. Przedsiębiorstwa takie, wykorzystując swoją pozycję ustalają wysokie ceny, nie nadążają za postępem technologicznym, czego skutkiem może być niska jakość oferowanych usług. Komisja podjęła działania, które prowadzić mają do częściowej demonopolizacji takich rynków. Działania te polegają na wprowadzeniu w obszarze tych usług podziału na infrastrukturę i działalność komercyjną, co pozwala na utrzymanie pozycji monopolisty, ale pod warunkiem ustalenia cen na konkurencyjnym poziomie.
Przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji
Zjawisko koncentracji ma miejsce, gdy przejmowana jest kontrola nad firmą przez jedną lub więcej firm lub gdy kilka firm tworzy nową. Takie zdobycie kontroli następuje przez nabycie akcji, majątku lub zawarcie odpowiedniej umowy. Jeżeli przedsiębiorstwa chcą dokonać połączenia w ramach Unii, muszą wcześniej poinformować o takim zamiarze Komisję, która może zezwolić na połączenie, poprosić o zmianę założeń lub wydać zakaz koncentracji.
Pomoc publiczna
Konkurencja na rynku unijnym chroniona jest również poprzez wprowadzenie zakazu udzielania pomocy publicznej, która podobnie jak posunięcia monopolistyczne zagraża regułom wolnego rynku. Pomoc publiczna udzielana wybranym podmiotom gospodarczym działa niszcząco, ponieważ zmniejszając koszty ułatwia rywalizację z innymi podmiotami. Zakazowi wydanemu przez Unię Europejską podlegają wszelkie dotacje budżetowe, zwolnienia podatkowe oraz sprzedaż nieruchomości po obniżonej cenie przez władze lokalne. Jednak zakaz dotowania nie jest bezwzględny, ponieważ nie dotyczy pomocy socjalnej dla poszczególnych konsumentów, pomocy w likwidacji klęsk żywiołowych oraz pomocy służącej wyrównaniu poziomu gospodarczego. Jeżeli państwo członkowskie UE chce udzielić wsparcia podmiotom krajowym, musi wcześniej poinformować o swoim zamiarze Komisję Europejską, która określa czy istnieje możliwość takiego działania. W przypadku, gdy stwierdzi naruszenie zasad konkurencji, może zabronić wsparcia ze strony państwa oraz wezwać przedsiębiorstwo do zwrotu osiągniętych korzyści. Zakaz udzielania pomocy publicznej nie obejmuje małych i średnich przedsiębiorstw, firm podejmujących inwestycje mające na celu lepszą ochronę środowiska naturalnego, przedsiębiorstw inwestujących w badania i rozwój, na rzecz ułatwienia przekwalifikowania pracowników oraz w ramach pomocy regionalnej. Zwolnienie to ma przyczyniać się do tworzenia nowych miejsc pracy, nowoczesnych technologii, a także przyspieszeniu zmian strukturalnych w gospodarce.
Wzrost konkurencji jest dobry dla konsumentów, gdyż zwiększa się ilość i przede wszystkim jakość dostępnych na rynku produktów. Jednocześnie jest to problem dla producentów, którzy muszą ponosić koszty związane z poprawą jakości produktów czy walki z konkurencją.