Gałkowski T., Stawowy-Wojnarowska I. (1984): Wychowanie dzieci głuchych w wieku przedszkolnym. Warszawa, WSiP.

REWALIDACJA DZIECI Z WADĄ SŁUCHU

Cele i struktura oddziaływań wychowawczych na małe dziecko w rodzinie.

Podstawowym zadaniem działań wychowawczych jest uzyskanie takich zmian, które są pożądane z punktu widzenia przygotowania dziecka do życia i uczenia się. Faktem jest, że mimo rozmaitych kryzysów, jakie przechodzi rodzina, wciąż stanowi ona najodpowiedniejsze środowisko do tego, aby w niej mogły być realizowane cele wychowania. Z punktu widzenia potrzeb rozwojowych dziecka niezwykłe znaczenie ma wychowanie rodzinne dla przyszłości dziecka. Rodzice nie zawsze sobie uświadamiają, że mogą aktywnie wpływać na pozytywny rozwój dziecka, a także nie mają dobrej orientacji w rytmie i charakterystyce rozwoju podstawowych sfer poznawczych. Nie mogą ograniczać swego zainteresowania do spraw związanych z pielęgnacją i zaspokajanie potrzeb biologicznych. Biorąc pod uwagę potrzeby odnoszące się do zapewnienia dziecku odpowiedniej stymulacji rodzice nie mogą pozostawać bierni wobec nich, lecz zadbać o to, by dziecko było poddane oddziaływaniu wzbogacającemu sferę doznań zmysłowych. Chodzi o dostosowanie ich do możliwości percepcyjnych dziecka, bez nadmiaru wrażeń, jeśli dostrzegamy w jego zachowaniu oznaki zmęczenia lub wyczerpania należy ograniczyć pod względem ilościowym i jakościowym dopływające bodźce.

Nasze oddziaływanie na sferę zmysłową małego dziecka powinno być dostatecznie zróżnicowane, dostarczając różnorodnych doznań zaspokajających potrzebę dziecka w zakresie nowych bodźców. Pozytywne efekty rozwojowe obserwuje się podczas stymulacji wielozmysłowej rozwijającej zdolności kojarzenia, koncentracji uwagi i uczenia się różnicującego. W najbliższym środowisku dziecka można uporządkować wiele dopływających do niego ze świata zewnętrznego doznań posługując się całkiem naturalnymi sytuacjami, jak: karmienie, kąpanie, przewijanie.

Niemowlę w pierwszych miesiącach życia odbiera wrażenia zmysłowe i akumuluje je, tworząc asocjacje między nimi i zdobywając w ten sposób doświadczenia. To poznanie otaczającej dziecko rzeczywistości dokonuje się dzięki spostrzeganiu zmysłowemu, jest podstawą do tworzenia pojęć, symboli znaczeniowych i przyswajania sobie na dalszych etapach rozwoju systemu porozumiewania się. Bardzo istotnym elementem występującym na etapie kształtowania się zdolności percepcyjnych dziecka jest element ruchu. Dziecko zaczyna orientować się, że działa w jego otoczeniu ktoś drugi będący powodem ukazywania się przedmiotów, przybliżania lub oddalania. W ten sposób tworzą się schematy czasu i przestrzeni. Dziecko odbiera jednocześnie wiele bodźców, rozpoznaje pozostające w jego otoczeniu przedmioty dzięki percepcji wielozmysłowej. Dlatego brak lub ograniczenia w sprawnym funkcjonowaniu jednego ze zmysłów odbija się niekorzystnie na integracji percepcyjnej przebiegających na wyższych piętrach centralnego systemu nerwowego. Pozbawienie dziecka orientacji w zakresie świata dźwięków doprowadza do tego, że powstaje u niego zmieniony obraz rzeczywistości, którego nieadekwatna ocena ma wpływ na tworzenie się pojęć. Aby rodzice mogli skutecznie oddziaływać na kształtowanie się zdolności spostrzeżeniowo-ruchowych już w pierwszym roku życia dziecka, powinni nauczyć je obserwować i podjąć trud rejestrowania zaobserwowanych prawidłowości. Ich oddziaływania należy potraktować jako stymulację rekompensującą utratę słuchu, ukierunkowaną na wszystkie receptory zmysłowe. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje zmysł słuchu - jako uszkodzony, lecz niepozbawiony całkowicie możliwości częściowej restytucji. Należy zadbać o to, by możliwie wcześnie ta wielozmysłowa stymulacja wzbogacona została o materiał dźwięków mowy. Aby bodźce akustyczne mogły być skuteczne, nie można obyć się bez protez słuchowych indywidualnych. Znane są metody wzbogacania stymulacji wielozmysłowej i zdolności spostrzeżeniowo-ruchowych niemowląt za pomocą tzw. mobili kolorowych, dużych brył plastikowych zamieszczonych nad łóżeczkiem. Pomoce mogą być wyposażone w brzęczki, nawet, jeśli dziecko nie słyszy dźwięków to poprzez wyczuwanie wibracji wzbogaca swoją percepcję o nowe doznania i kojarzy z oglądanym przedmiotem. W przypadku dzieci głuchych wyjaśnianie słowne i wspomaganie nazwami tego, co w danym momencie się dzieje, ma jeszcze większe znaczenie niż u dzieci normalnie słyszących.

W ogólnym programie wychowania i usprawniania dziecka głuchego nie można pominąć ćwiczenia ruchów manipulacyjnych. Ruchy ręki i palców są kierowane z centralnego układu nerwowego, a ściśle biorąc ze zwoju przyśrodkowego kory mózgowej. Ruchy palców, ręki oraz ruchy artykulacyjne, w których biorą udział mięśnie języka, warg, podniebienia miękkiego mają dość obszerną reprezentację korową blisko siebie położoną. Można przypuszczać, że duży obszar przestrzeni w korze mózgowej jest odpowiedzialny za te ruchy.

Niezmiernie ważnym warunkiem przyswajania sobie przez dziecko głuche podstawowych pojęć przestrzenno-czasowych, które występują przy nabywaniu nawyków codziennych czynności, jest odpowiedni poziom gnozji i praksji, czyli rozpoznawania rzeczywistości i wykonywania prostych ruchów celowych - należy w tym dziecku pomóc.

Podsystemy składające się na program wychowania:

1. Instytucja, która nadzoruje program;

2. Osoba prowadząca z rodzicami program usprawniania w interakcji z nimi;

3. Rodzice w integracji z dzieckiem.

Ważnym aspektem oddziaływania na rozwój zdolności porozumiewania się dziecka głuchego, jest swoiste utajenie, czyli latencja bezpośrednich efektów, co nie powinno zniechęcać i przyczyniać się do rezygnacji z prowadzonych zajęć.

Zachęcanie dziecka do wyrażania swych własnych przeżyć wszelkimi dostępnymi środkami, które mogą mieć dla otoczenia wartość znaczeniową, zapewniając zarazem łączność komunikatywną i zabezpieczając przez to prawidłowy rozwój emocjonalny, ma bardzo istotne znaczenie dla zdrowia psychicznego dziecka głuchego. Ten typ podejścia oparty na informacjach przekazywanych zarówno za pomocą kanału wzrokowego, jak i słuchowego nosi nazwę metody bimodalnej (słuchowo-werbalnej lub zwanej audytywno-oralnej, czyli połączenie i wykorzystanie w nauce porozumiewania się zarówno metody oralnej - wzrokowej percepcji mowy, jak i słuchowej - wykorzystywanie resztek słuchu) lub komunikacji totalnej (wykorzystanie w porozumiewaniu się wszystkich dostępnych środków, w tym również mimiki, pantomiki, gestów, języka migowego, daktylografii, fonogestów, logorytmiki itd.).

Nauczanie mowy jest jednym z elementów wszechstronnego rozwoju dziecka głuchego, musi ono, zatem przebiegać w interakcji ze wszystkimi procesami dydaktyczno-wychowawczymi. Należy, zatem wziąć pod uwagę następujące czynniki:

1. Wiek dziecka - im wcześniej tym lepiej („złoty wiek” na naukę mowy przypada na pierwsze trzy lata życia dziecka);

2. Intelektualny i emocjonalny rozwój dziecka - jeśli są dodatkowe zaburzenia jest trudniej;

3. Stopień i rodzaj ubytku słuchu - przy mniejszym ubytku szybciej uczą się korzystania z aparatów słuchowych, a tym samym mają ułatwione uczenie się mowy. Dzieci o dużych ubytkach słuchu (85 dB i więcej) nie odbierają poszczególnych dźwięków, aparaty pomagają im jednak w uczeniu się akcentu i melodii mowy.

4. Ogólny rozwój fizyczny dziecka - jeśli dziecko ma wadę wzroku nie dającą się skorygować szkłami należy uczyć języka stosują różne metody np. daktylografię;

5. Środowisko, w którym żyje dziecko - dobranie odpowiedniej metody, zajmuje się tym surdopedagog, surdologopeda, psycholog, lekarz.

Zagadnienia, które muszą być uwzględnione w każdej metodzie nauki mowy:

1. Dobór materiału językowego - nauczanie dzieci głuchych opiera się na określonym materiale językowym. Występują trzy sposoby dobierania materiału językowego:

• Gramatyczny, najpierw ustala się stopień trudności przyswajania form językowych, a następnie przyporządkowuje się im materiał gramatyczny, hamując w ten sposób rozwój spontanicznej mowy.

• Naturalny, uczenie mówienia tego, co jest dziecku potrzebne do zaspokojenia potrzeb w danej sytuacji. Najpierw uczy się dzieci porozumiewania za pomocą mowy w prostych sytuacjach życiowych, stopniowo wprowadzając trudniejsze problemy do rozwiązania, nie dokonuje się tu klasyfikacji materiału do 3 r.ż.

• Naturalno-gramatyczny, wykorzystuje się spontaniczny rozwój mowy związany z sytuacją, i z góry zaplanowane do przerobienia treści gramatyczne.

Nauczanie rozumienia mowy:

• Kojarząc ruchy warg występujące w czasie mówienia z desygnatami (przedmiot odpowiadający nazwie) - mówi się zdanie z równoczesnym pokazywaniem książki np. To jest twoja książka. Ten sposób nauczania rozumienia mowy nazywamy bezpośrednim.

• Drugi sposób nauczania rozumienia mowy polega na wprowadzeniu między uczeniem odczytywania wypowiedzi z ust a desygnatem znaków pośrednich np. daktylografii. Ucząc rozumienia zdania - To jest twoja książka - najpierw dziecko kojarzy książkę ze znakami daktylograficznymi, a dopiero potem z ruchami warg.

• Całościowe uczenie mowy - rozumiemy to jako wychodzenie od zdania jako jednostki porozumienia językowego, a następnie uczymy rozumienia wyrazów w zdaniu. Zdanie dzielimy na wyrazy i kojarzymy z desygnatami np. Zosia czyta książkę. Jest to w zasadzie metoda wyrazowa, wychodzi się od rozumienia wyrazów o znaczeniu ogólnym, by następnie przejść do rozumienia wyrazów w zdaniu. Książka oznacza wszystkie książki, ale w zdaniu Zosia... chodzi o konkretną książkę. Sytuacja lub kontekst, w którym wymawiany jest wyraz zawęża jego znaczenie. Taki sposób nauczania nazywamy analityczno-syntetycznym (najpierw analiza zdania, ogólne znaczenie wyrazów, a dopiero potem znaczenie całego zdania). Inne podejście to syntetyczno-analityczne, najpierw uczymy rozumienia całego zdania lub wypowiedzi, a następnie rozumienia poszczególnych wyrazów (metoda ta uważna jest za lepszą, skuteczniejszą).

• Odczytywanie wypowiedzi z ust i mówienia można uczyć łącznie lub rozłącznie. Za kryterium przyjmuje się czas. Nauczaniem łącznym nazywamy jednoczesne uczenie odczytywania wypowiedzi z ust i mówienia (rozwój spontanicznej mowy, ale słaba wyrazistość). Nauczanie rozłączne, najpierw uczy się odczytywania wypowiedzi z ust, a nauczania mówienia traktowane jest jako coś wtórnego.

• Wykorzystanie resztek słuchu, większość dzieci głuchych posiada resztki słuchu, które wykorzystuje się stosując aparaty słuchowe. Pozwalają one na łatwiejsze kształtowanie prozodycznych (dotyczących akcentu, intonacji) czynników mowy, głos tych dzieci jest przyjemniejszy i zbliżony do głosu słyszących.

• Nauczanie mowy można łączyć z nauką czytania i pisania - pismo jedynie od 5 r.ż.. Raz ustalona metoda musi być konsekwentnie stosowana, zmiana, bowiem dezorganizuje pracę z dzieckiem.

Ćwiczenia, które ułatwiają opanowanie mowy:

• skupianie uwagi na małych elementach przez dłuższy czas (nawlekanie korali, szukanie podobieństw i różnic, układanie wzorów z małych elementów);

• usprawnianie narządów mowy (gimnastyka buzi i języka), oddech - gospodarowanie własnym oddechem, ćwiczenia głosowe pomagają w rozpoczynaniu mówienia na tej samej wysokości - wywoływanie głosu, modulowanie głosu, regulowanie natężenia głosu.

Pomoce: lustro, magnetofon, klocki, loteryjki, kredki i stałe miejsce w domu do nauki.

METODY I FORMY PRACY Z DZIECKIEM Z WADĄ SŁUCHU W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Organizowanie wielostronnej działalności dziecka przez:

• stworzenie warunków do samodzielnego działania

• zadania stawiane dziecku do wykonania

• ćwiczenia utrwalające, które pobudzają dziecko do powtarzania wcześniej zdobytych umiejętności.

Oprócz metody opartej na działaniu nauczyciel posługuje się metodami poglądowymi oraz słownymi. Metoda przez działanie, pozwala zdobywać wiadomości, umiejętności oraz rozwijać uczucia na podstawie doświadczenia. Mając dostęp do zabawek, manipuluje nimi, w czasie wycieczek organizuje samo swój kontakt z otoczeniem, przez co zdobywa doświadczenia. Rola nauczyciela polega w tym wypadku na stwarzaniu dziecku warunków do działania (kącik z zabawkami, zmywanie naczyń itp.).

Do rozwijania sprawności umysłowej metodą zadaniową służą układanki, rozsypanki, klocki itd. Mogą one być wykorzystane w różnych formach:

- wykonanie zadań zaproponowanych przez dziecko: Teraz wybuduję pociąg z klocków.

- instrukcja nauczyciela: Zbudujemy z klocków budę dla psa, najpierw ściany, a potem dach.

- zabawy dydaktyczne z zasadami: Ułóż loteryjkę obrazkową.

- gry z elementami współzawodnictwa:, Kto szybciej wybierze klocki czerwone.

Metoda zadaniowa odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu rozumienia mowy. Dziecko wykonując zadania uczy się nazywania wykonywanych przez siebie czynności, używanych w czasie pracy przyborów oraz materiałów, a także uczy się oceniać wykonaną przez siebie pracę.

Następną metodą jest pokaz np. oglądanie drzew w parku, latających samolotów. Na początku jest obserwacja samodzielna, a później kierowana - naprowadzanie za pomocą pytań, zwracanie uwagi na konkretne elementy.

Metoda słowna: rozmowa - nauczyciel zadaje pytania, dziecko odpowiada, i na odwrót. Dziecko informuje o czymś nauczyciela i na odwrót.

Pogadanka - nauczyciel opowiada o czymś, dziecko słucha, a następnie o tym rozmawiają.

Stosując metody słowne należy mówić tylko to, co dziecko rozumie, bądź, czego znaczenie może domyśleć się z sytuacji lub kontekstu.

Rodzaje zajęć dzieci głuchych w wieku przedszkolnym:

1. Organizowane samodzielnie - opiekun dostarcza zabawki, organizuje miejsce zabawy;

2. Organizowane przez nauczyciela - zajęcia porządkowo-higieniczne, nauczanie mowy i liczenia.

Podstawową sprawą w nauczaniu mowy jest dobór metody:

1. Metoda Zykowa - ćwiczenia słownikowe oraz ćwiczenia dotyczące budowania dłuższych tekstów prowadzone są przez pewien czas za pomocą daktylografii, w ćwiczeniach artykulacyjnych przestrzega się stopniowania trudności.

2. Metoda van Udena - sposób doboru materiału językowego nie wpływa na kolejność ćwiczeń, w metodzie naturalno-gramatycznej występuje specyficzna kolejność ćwiczeń słownikowych, na plan pierwszy wysuwa się grupowanie wyrazów odpowiadających na to samo pytanie. Prowadząc ćwiczenia artykulacyjne nie przestrzega się w sposób bezwzględny stopniowania trudności.

Ćwiczenia słownikowe:

1. Grupowanie przedmiotów o tej samej nazwie.

2. Grupowanie wyrazów określających nazwy czynności lub stanów.

3. Grupowanie wyrazów określających przedmioty o tych samych cechach.

4. Grupowanie wyrazów, o które pytamy takim samym pytaniem.

5. Dobieranie wyrazów łączących się ze sobą logicznie.

6. Dobieranie wyrazów o znaczeniu przeciwnym.

7. Zastępowanie wyrazów szczegółowych wyrazami o znaczeniu ogólnym.

Grupowanie przedmiotów o tej samej nazwie służy uświadomieniu dzieciom, że wielkość, kolor, tworzywo danego wyrobu nie są cechami dystynktywnymi (odróżniającymi) i mimo widocznych różnic mamy do czynienia z jednym rodzajem przedmiotów (np. ołówek). Na dalszym etapie przechodzimy do uczenia odróżniania jednego rodzaju przedmiotów od innych. Kierujemy uwagę na sprawy istotne dla danych kategorii przedmiotów np. cechy dystynktywne dla ołówków, kredek.

Proces uogólniania znaczenia rzeczownika przebiega u dzieci głuchych tak, jak u dzieci słyszących. Dziecko po przeprowadzeniu analizy dwóch, trzech zadań, w których występuje ten sam wyraz, zaczyna łączyć wyraz z przedmiotem. Następnie pogłębia i poszerza rozumienie rzeczownika. Ćwiczenia: wydawanie poleceń podziału ze względu na kształt, podziału sztućców, np. czego użyjemy do krojenia chleba, poukładaj oddzielnie ołówki i kredki, wybierz to, czym będziemy malować, poukładaj osobno piłki, lalki, klocki, połóż na tej półce klocki, na tej piłki, na tej lalki.

Ćwiczenia dotyczące grupowania czasowników służą do wyrobienia umiejętności odróżniania czynności od osób wykonujących tę czynność, np. zrozumienie wyrazu - biegnę -wymaga od dziecka odróżnienia czynności posuwania za pomocą ruchów nóg od biegnącego chłopca. Ćwiczenia: obrazki przedstawiające dzieci siedzące i stojące - połóż osobno obrazki, na których narysowane są dzieci stojące i osobno te, na których są siedzące; obrazki, na których są samoloty, auta, statki - podaj mi obrazki, na których narysowane jest to, co lata, jeździ; rysunki przedstawiające piłę i deskę, młotek i gwóźdź, dziecko i szklankę mleka - dziecko przyporządkowuje obrazki do odpowiednich napisów, rysunki z czynnościami pytamy, co te osoby będą robić, dziecko odpowiada - kopać, szyć itd.

Podobne ćwiczenia są przy poznawaniu przymiotników, które możemy podzielić na trzy grupy:

• Poznanie odbywa się na postrzeganiu zmysłowym, są to przymiotniki określające barwy, głosy, temperaturę itd. Zrozumienie tego typu przymiotników wymaga zetknięcia się dziecka z jedną cechą kilkakrotnie, np. oglądanie swetra, jabłka, piłki, kwiatu koloru czerwonego; dotykanie ciepłego kaloryfera, herbaty, pieca; jedzenie słodkich cukierków, ciastek, kremów. Dziecko na podstawie tych doznań określanych słowami: czerwony, słodki, ciepły, zaczyna je rozumieć.

• Przymiotniki, których zrozumienie wymaga porównania, np. wysoki - niski, krótki - długi. Zrozumienie takich przymiotników jest trudniejsze, bowiem coś, co jest w stosunku do czegoś wyższe, w stosunku do czegoś innego może być niższe (kolega z klasy wyższy od innego, ale niższy od nauczyciela).

• Przymiotniki oznaczające cechy stanów uczuciowych oraz sądów, zrozumienie tego łączy się z przeżyciami dzieci, dlatego wprowadza się je w naturalnych sytuacjach.

Ćwiczenia do rozszerzania i pogłębiania rozumienia przymiotników: poukładaj klocki wg kolorów: pokaż wszystkie przedmioty, które mają zielony kolor; etykietki z napisami śnieg, lód, piec, polecenie przyporządkowania do napisów ciepłe, zimne; próbowanie cukru, soli i określanie ich smaku; podawanie piłki różnej wielkości i określanie, która jest większa, mniejsza; zawiązane oczy rękoma rozpoznaje, który jest dłuższy; trzy klocki różnej wielkości, dziecko porównuje i określa, który jest największy, średni, najmniejszy; koledzy stoją obok siebie i mierzą się, określają, który z nich jest wyższy, oceniając rysunek dziecka można wprowadzić pojęcie ładny.

Grupowanie wyrazów odpowiadających na to samo pytanie rozpoczynamy od stawiania pytań do części mowy występujących w zadaniu: Marysia pije mleko.

Kto pije mleko? - Marysia; Co robi Marysia? - pije; Co pije Marysia? - mleko.

Następnie przeprowadza się analizę innego zdania: Zosia je chleb. Kto je chleb - Zosia itd.

Po analizie zdań przechodzimy do właściwego ćwiczenia:

Co robi? Kto? Co?

Pije Marysia mleko

Je Zosia chleb

Czyta Wojtek książkę

Przeprowadzając analizę zdania za pomocą pytań, stopniowo przechodzi się od zdań nierozwiniętych do zdań pojedynczych rozwiniętych. Forma ćwiczeń powinna być dostosowana do wieku dziecka. Ćwiczenia: powiedz wyraz odpowiadający na pytanie:, Co? Spróbuj określić te wyrazy za pomocą pytań:, Jaki? Jaka? Jakie?; dzieci dostają etykietki z napisanymi wyrazami: łyżka, nóż, połóż obok siebie etykietki z wyrazami odpowiadającymi na pytanie Czym? I Co?

Dobieranie wyrazów łączących się ze sobą logicznie pomaga dziecku nie tylko w rozumieniu znaczenia danej części mowy, lecz także przygotowują do układania wypowiedzi kilkuzdaniowych. Ćwiczenia: nauczyciel mówi kot, dziecko dobiera wyrazy np. czarny, ogon, łapy, nauczyciel notuje te wyrazy i sprawdza czy łączą się z wyrazem kot; 2 rysunki (ulica, las) oraz etykietki ze słowami: drzewa, grzyby, tramwaj, domy, sklep, zając,

dziecko dobiera odpowiednie do rysunków wyrazy i układa z nimi zdania, w jednej kopercie etykietki z łazienki, w drugiej zabawki.

Zastępowanie wyrazów szczegółowych wyrazami o znaczeniu ogólnym ma na celu uświadomienie dzieciom, że są przedmioty różnie nazywane, mające jednak wspólne cechy, które można określić jednym nadrzędnym wyrazem, np. stół, wersalka, krzesło - meble, palto, bluzka, spodnie, spódnica - ubranie. Ćwiczenia: talerz z owocami, dziecko wymienia śliwki, gruszki, jak można powiedzieć krócej o tym, co jest na talerzu, owoce; podobnie z pieczywem, warzywami itd.

Zestawianie wyrazów przeciwstawnych ułatwia dziecku ich zrozumienie. Najlepiej te ćwiczenia prowadzi się podczas różnego rodzaju zajęć, w czasie, których dziecko w naturalnych sytuacjach styka się z potrzebą użycia wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym np. w łazience z kranu leci woda ciepła i zimna, zabawki mogą być stare lub nowe; etykietki z przymiotnikami i poukładać parami przeciwstawnie, jasny - ciemny.

Tworzenia wyrazów pochodnych można uczyć starsze dzieci. Robi się to podczas specjalnych zajęć. Najpierw pisze się obok siebie dwa wyrazy: kuchnia - kucharka, pralnia - pralka, a następnie dzieci przez analogię tworzą wyrazy pochodne.

W trakcie przeprowadzania ćwiczeń słownikowych należy pamiętać o dostosowaniu ich do wieku dzieci oraz o tym, aby w czasie zajęć dziecko korzystało z aparatu słuchowego. Do najczęściej stosowanych form tego typu ćwiczeń należą: rozmowa z dzieckiem, rozsypanki, układanki, loteryjki.

Ćwiczenia ułatwiające dzieciom tworzenie dłuższych wypowiedzi. Ponieważ różne części mowy mają różną odmianę (fleksję), ucząc dzieci głuche mowy, należy nauczyć je rozumienia znaczenia i funkcji form fleksyjnych oraz prawidłowego ich stosowania, przy czym na plan pierwszy wysuwa się uczenie rozumienia zdania. Rozumienie zdania nie zależy od rozumienia wyrazów, dziecko całe zdanie kojarzy z oglądanym elementem rzeczywistości, nie zdając sobie sprawy ze znaczenia poszczególnych słów. Dopiero po usłyszeniu tego samego wyrazu w kilku zdaniach następuje skojarzenie wyrazu z desygnatem i tak stopniowo dochodzi do zrozumienia poszczególnych wyrazów. Dziecko słyszy to słowo w kilku zdaniach: Mama daje mleko. Mleko jest ciepłe. Ponieważ przy każdej wypowiedzi dziecko widzi mleko i pije je, stopniowo zaczyna wyraz mleko kojarzyć z desygnatem.

Ćwiczenia, których zadaniem jest uczenie dzieci poprawnego budowania zdań, są to:

• odpowiedź na pytania;

• budowanie zdań z podanymi wyrazami;

• uzupełnianie zdań z lukami;

• rozwijanie zdań - rozmawianie o czym, czego dziecko nie widzi, jest bardzo istotnym etapem w nauczaniu mowy. Dopiero wtedy, bowiem możemy powiedzieć, że dziecko umie mówić, jeżeli potrafi mówić o rzeczach, których nie ma w jego bezpośrednim otoczeniu. Doskonałą okazją do prowadzenia rozmowy stwarza inscenizacja - w czasie inscenizacji dzieci naśladują przeżytą uprzednio sytuację, wykonują czynności, utrwalają rozumienie mowy.

Budowanie wypowiedzi na dany temat - dziecko przypomina sobie, co widziało i przeżyło, zwracamy przy tym uwagę na to, że zdania mogą być połączone spójnikami, co nie zmienia sensu wypowiedzi, jest dobrym przygotowaniem do wiązania swoich myśli w logiczną całość. Np. zamiast dwóch zdań: Zosia je chleb z masłem. Zosia pije mleko, mówimy jedno połączone spójnikiem i.

Ćwiczenia usprawniające odczytywanie wypowiedzi z ust. Dziecko słyszące uczy się rozróżniania dźwięków mowy słuchem. Dziecku niesłyszącemu słuch zastępuje wzrok. Dziecko głuche nie jest w stanie nauczyć się odczytywania wypowiedzi z ust bez pomocy, ponieważ tylko część ruchów narządów artykulacyjnych jest widoczna. Drugim czynnikiem jest szybkość, z jaką wykonuje się ruchy podczas mówienia, następnie inny u każdego człowieka układ narządów artykulacyjnych. Zauważanie małych ruchów narządów mowy wymaga skupienia uwagi na ustach mówiącego. Odwrócenie uwagi nawet na moment wytwarza lukę, którą głuchy może uzupełnić jedynie przez domyślanie się. Dziecko uczy się odczytywania wypowiedzi podczas każdej rozmowy, dlatego też:

1. Usta mówiącego powinny być dobrze oświetlone;

2. Podczas mówienia usta mówiącego powinny znajdować się na wysokości wzroku dziecka;

3. Odległość między ustami mówiącego a oczami dziecka to 75 do 150 cm;

4. Do dziecka należy mówić wyraźnie, powoli, nie artykułując przesadnie;

5. Nauczanie odczytywania wypowiedzi z ust łączyć z wykorzystaniem resztek słuchu;

6. Przynajmniej raz w roku należy badać wzrok dziecka.

Ćwiczenia słuchowe - ćwiczenia poświęcone kojarzeniu dźwięku z jego źródłem. Materiał do ćwiczeń czerpiemy z życia codziennego, przy czym zawsze zaczynamy od dźwięków, które są wydawane przez przedmioty, zwierzęta i osoby przebywające w najbliższym otoczeniu dziecka (odkurzacz, woda z kranu, kroki, szum auta, szczekanie psa, miauczenie kota itd.). Pierwsze ćwiczenia polegają na tym, że używając dwóch przedmiotów wykonujemy czynności, które wywołują dźwięki. Dzieci widząc daną czynność i jednocześnie słysząc głos, kojarzą go ze źródłem dźwięku. Następnie dziecko powinno pokazać, który przedmiot wydawał dźwięk. Np.:

• wykonanie tej samej czynności przez dziecko, pokazanie rysunku z tą rzeczą;

• wskazanie przedmiotu wydającego dźwięk, pokazanie modelu przedmiotu;

• pokazanie etykietki z nazwą przedmiotu.

Ćwiczenia muzyczno-rytmiczne polegają na odtwarzaniu rytmu przez dzieci, np. uderzyć w bębenek 2 razy szybko i wolno, dzieci maja to wyklaskać, wytupać, wystukać na bębenku, rozpoznać, kiedy to jest wyższy, kiedy niższy.

Ćwiczenia artykulacyjne i oddechowe - ich zadaniem jest nauczenie dzieci posługiwania się foniczną (dźwiękową) strukturą języka, która zależy od: sposobu oddychania w czasie mówienia, ustawienia głosu, natężenia, sposobu, w jaki ułożone są narządy mowy, budowa narządów artykulacyjnych. Dziecko głuche sprawdza poprawność swojej wypowiedzi za pomocą wzroku, dotyku, resztek słuchu oraz reakcji osób, do których mówi.

Ćwiczenia narządów mowy: zabawa w kotka, który pije mleko, w małpkę robiącą miny.

Oddychanie - głęboki wdech z podniesieniem rąk ku górze i wydech, pokazujemy jak duża jest mama, jak wieje wiatr, dmuchanie różnego rodzaju przedmiotów, nauka pływania.

Ćwiczenia uczące umiejętności gospodarowania wydechem: wdmuchiwanie przedmiotu do bramki, dmuchanie z zasadami, bańki mydlane.

Ćwiczenia głosowe - uczą wprowadzania w drgania wiązadeł głosowych, utrzymywania głosu na określonej wysokości, regulowania natężenia. Drganie wiązadeł możemy pokazać, przykładając rękę dziecka wierzchem dłoni do krtani uczącego, a drugą do krtani dziecka.

Gry i zabawy ruchowe - odgrywają w rozwoju dziecka ogromną rolę, dają możliwość zaspokojenia potrzeby ruchu, wprowadzają radosny nastrój, rozwijają sprawność ruchową, doskonalą chód, bieg. Dzielimy je na:

• zabawy orientacyjno-porządkowe, przygotowują do innych zabaw, uczą dyscypliny i podporządkowywania się przepisom. Wyrabiają orientację w przestrzeni, uczą poruszania się w różnych okolicznościach - omijania przeszkód, umiejętności oceny kierunku i odległości (wiewiórki z dziupli i do dziupli, słońce świeci, deszczyk pada - wtedy dzieci do domu);

• zabawy i ćwiczenia z elementami równowagi, uczą koordynacji nerwowo-ruchowej, u dzieci głuchych często występują zaburzenia równowagi, więc te ćwiczenia są niezbędne (omijanie przeszkód), chodzenie po linii, po ławeczce, jak stoi bocian, noszenie woreczka na głowie);

• zabawy bieżne, wyrabiają szybkość, zręczność, wytrzymałość, pobudzają czynności serca, rozwija się rozumienie stosunków przestrzennych (bieganie do celu, berek, bieg z podnoszeniem kolan, slalom);

• zabawy z elementem ruchu i toczenie, rozwijają mięśnie ramion i tułowia, wyrabiają koordynację wzrokowo-ruchową, uczą oceny odległości. Rzuty i chwyty są trudne dla dziecka należy je stopniować (rzuty woreczkiem, prawa i lewa, podrzut woreczka do góry, klaśnięcie i złapanie);

• zabawy z elementem wspinania się na przyrządy, wyrabiają mięśnie całego ciała, dzieci uczą się pokonywania przeszkód w naturalnych sytuacjach, właściwego poprawnego oraz bezpiecznego chwytu, oswajają z wysokością, wyrabiają zaradność, odwagę, silną wolę, szybką decyzję (krzesła, drabinki);

• zabawy z elementem skoku i podskoku, wpływ podobny jak zabaw bieżne;

• ćwiczenia rytmiczne, po prostu rytmika, różne zabawy z muzyką, gdzie stosuje się również ćwiczenia oddechowe, chodzenie na palcach, naśladowanie głosu powietrza uchodzącego z koła, jeżdżącego auta. Wiąże się z tempem.

Zajęcia plastyczno-konstrukcyjne, odgrywają ogromną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka głuchego, uwrażliwiają je na różne zjawiska wizualne, jak kształt, barwa, światło, proporcje i ich związek z konstrukcją oraz funkcją przedmiotu; wpływają na rozwój emocjonalny oraz swobodne wyrażanie przeżyć i doświadczeń w twórczości plastycznej. Ekspresja plastyczna dzieci w wieku przedszkolnym wynika z bezpośrednich przeżyć, rozwija zdolności spostrzegania, wzbogaca wiedzę dziecka o świecie. Dziecko, które nie umie w pełni wypowiedzieć się za pomocą słowa, wypowiada się za pomocą prac plastycznych. Wykonując pracę przeprowadza analizę i syntezę tego, co maluje. Wyodrębnia elementy, z których powstaje całość, przed przystąpieniem do pracy należy zapytać, co dziecko będzie robiło i w jakiej kolejności, po zakończeniu pracę omówić. W czasie zajęć plastycznych realizuje się następujące zadania: rozwija mowę, inicjatywę twórczą, pobudza do wypowiadania swoich przeżyć za pomocą prac plastycznych, uczy samodzielności w dokonywaniu obserwacji, wzbudza wiarę we własne możliwości.

Nie należy narzucać sposobów wykonywania prac, nie komentować w trakcie i nie poprawiać.

Należy każdą pracę pochwalić i umieścić w widocznym miejscu.

Zabawy konstrukcyjne, ich celem jest rozwijanie sprawności manualnej dziecka oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej, uczą koncentrowania uwagi na jednym przedmiocie, co ułatwia uczenie się odczytywania z mowy ust. Dzieci poznają kształt bryły, jej wielkość, ciężar, wyrabiają sprawność manualną. Używa się do tego różnego rodzaju klocków.

Modelowanie - glina, plastelina, piasek, masa solna.

Mozaiki - małe kolorowe klocki, korale, kasztany, ćwiczą koncentrację.

Wycinanie - łączenie papieru z innymi tworzywami.

Kształtowanie pojęć matematycznych, łączy się ono ściśle z nauczaniem mowy, a realizowane jest w trakcie wszystkich zajęć. Trzyletnie dziecko głuche zaczyna próbować klasyfikować przedmioty wg ich cech jakościowych, np. wybiera klocki czerwone, z zabawek lalki, itd. Dziecko czteroletnie nadal klasyfikuje wg jednej cechy, porównuje zbiory: dużo - mało, więcej - mniej. Liczy do 3, 4. Dziecko 5-letnie liczy do 5 i sprawia mu to dużo radości, wprowadza się pojęcie pary. Czterolatek uczy się nazywania kierunków, ale najpierw uczy się, która noga jest prawa, lewa (ćwiczenia ruchowe i rytmiczne - dzieci liczą ile razy klasnęły, ile kroków poszły w prawo, ile w lewo, chodzą do przodu i do tyłu). Sześciolatek liczy do 10, uczy się tego w sytuacjach codziennych, (Które drzewa narysowałeś duże, a które małe? Powiedz, co narysowałeś po prawej, a co po lewej stronie? Ile narysowałeś dziewczynek?).

Rozwijanie pojęć matematycznych jest jednym z elementów przygotowania dziecka do szkoły.

Komunikacja totalna - jest filozofią porozumiewania się za pomocą wszystkich dostępnych środków, jakimi są: ekspresja słowna (mowa), wzrokowa percepcja mowy (odczytywanie z ust, pamięć wzrokowa tj. umiejętność zapamiętywania wzorów głosek na ustach).

Pamięć ruchowa tj. umiejętność zapamiętywania drobnych i mało różniących się od siebie ruchów warg, słuchowa percepcja mowy - uwrażliwienie resztek słuchu.

Wychowanie słuchowe - nabywanie doświadczeń słuchowych, odbieranie globalnie dźwięków, systemy językowo-migowe, potoczny język migowy.

8

---