K. Popiołek Wsparcie społeczne - zarys problematyki
Człowiek kontaktując się z innymi ludźmi , członkami różnych grup społecznych wchodzi w sieć wielorakich powiązań, która nazwana została w literaturze psychologicznej, z uwagi na swą funkcję SIECIĄ SPOŁECZNEGO WSPARCIA
Uczestnictwo w trwałych społecznych zbiorowościach (związki rodzinne, przyjacielskie, znajomości sąsiedzkie, kontakty z osobami reprezentującymi różne instytucje społeczne i usługowe) jest ważne dla ludzi z wielu względów:
daje poczucie przynależności i bezpieczeństwa
stwarza możliwość otrzymywania informacji zwrotnych dotyczących własnej osoby
dostarcza podstaw do formowania oczekiwań w stosunku do innych
stanowi bazę budowania obrazu samego siebie i świata
zaspokaja wiele różnych potrzeb o charakterze poznawczym, emocjonalnym i społecznym
Wsparcie społeczne działa dwoma drogami, które wzajemnie się uzupełniają, lecz nie muszą współwystępować:
Społeczna integracja - poczucie uczestnictwa w społecznym systemie pozwala lepiej określić własną tożsamość, przyswoić system norm i oczekiwań związanych z zajmowanym w nim miejscem, opanowywać i zachowywać ciągłość funkcjonujących w nim zespołów znaczeń. Ma również negatywne skutki - grupy dewiacyjne, prowadzące do nadmiernej kontroli podmiotu, podtrzymujące jego negatywne nawyki, czy rozbieżność między oczekiwanym wsparciem a uzyskiwanym oraz wsparciem udzielanym a otrzymywanym.
Bezpośrednie interakcje - zachodzi w ich trakcie wymiana zasobów między osobą wspierającą i odbierającą wsparcie. Interakcja ta charakteryzuje się tym, że: zostaje podjęta przez jedną bądź obie strony, w jej toku dochodzi do wymiany: informacji, emocjonalnej, instrumentów działania lub dóbr materialnych, wymiana może być 1- lub 2-stronna, „dawca” i „biorca” mogą się zamieniać, dla skuteczności istotna jest odpowiedzialność między rodzajem wsparcia a potrzebami odbiorcy, celem interakcji jest zbliżenie się (u jednego lub obu jej uczestników) do rozwiązania problemu, osiągnięcie celu itp.
Funkcja wsparcie w rozwiązywaniu problemów zależy od tego, czy:
realne wsparcie społeczne (siec społecznego wspomagania) istnieje, jest dostępne i odpowiednie
jednostka ma cechy sprzyjające tworzeniu, zdobywaniu i utworzeniu więzi o charakterze wsparcia oraz cechy warunkujące potrzeby tego wsparcia i umiejętności wykorzystania wsparcia
interakcje wsparcia sprzyjają realizacji celów podtrzymania (np. czy istnieje zaufanie interpersonalne)
subiektywny odbiór wsparcia i jego przetwarzania zostaną włączone w zespół procesów przezwyciężania trudności
interakcja sytuacji problemowej z potencjalnym wsparciem przy współudziale cech podmiotowych jednostki i jej doświadczenia spowoduje, że zachowanie jednostki będzie ukierunkowane m.in. na poszukiwanie wsparcia (gdyż może go unikać)
Fakt zakotwiczenia w życiu określonej grupy, poczucie integracji z otoczeniem społecznym stanowią ważny element powodzenia życiowego. Uczestnictwo w różnych grupach społecznych, klubach, towarzystwach itp. stanowiących forum kontaktów międzyludzkich traktowane jest w krajach rozwiniętych jako - z jednej strony wskaźnik dobrego funkcjonowania, z drugiej zaś - jego warunek.
Funkcje społecznego wsparcia
5 podstawowych:
- emocjonalna - klimat zrozumienia i ciepłych uczuć
informacyjna - lepsza orientacja w otaczającym świecie, weryfikacja własnego odbioru rzeczywistości, wprowadzanie korekt dzięki informacjom zwrotnym
ewaluatywna i regulująca społeczne funkcjonowanie - dostarcza modeli wymagań roli, rutyny dnia codziennego, oceny ludzi i zjawisk społecznych, a także wskazań pomagających w wyborze drogi postępowania, podtrzymującej określony obraz społeczny jednostki, mogący stać się źródłem uznania i akceptacji
towarzyska - stanowi warunki koleżeńskiego uczestnictwa w działalności grupy
instrumentalna - odnosi się do wszelkich wymian usług, dóbr materialnych
wg. ludzi starszych sieć powinna być źródłem: szacunku i uznania, opieki w czasie choroby, relacji zaufania, afirmacji, upewniania, rozpraszania wątpliwości, możliwości rozmawiania o zdrowiu, działań podtrzymujących w chwilach zwątpienia
wg. ludzi młodszych, w grupie chcą czuć się lubiani, ujawniać czynne przywiązanie, okazywać/odbierać uznanie, szacunek, pożyczać pieniądze, opiekować się w chorobie, aprobować życiowe wybory, udzielać dobrych rad, podobnie spostrzegać świat i oceniać ludzi
Kolejność wymienianych form wsparcia świadczy o największym zapotrzebowaniu na pomoc w sferze emocjonalnej, następnie w konkretnych kłopotach, na końcu zaś w zakresie potwierdzenia sposobu odbioru i oceny rzeczywistości.
poznanie charakterystyk sieci powiązań człowieka z innymi ludźmi pozwala lepiej zrozumieć jego usytuowanie społeczne i możliwości poszukiwania wsparcia.
Kontakty jednostki z uczestnikami jego sieci społecznego wsparcia różnią się częstością i intensywnością, a także rodzajem wymienianych zasobów.
Charakterystyka spójności sieci (formalne cechy sieci) - wymiary:
rozmiar, spójność i homogeniczność - liczba osób w sieci, kim są dla podmiotu, jakie są ich wzajemne powiązania, niezależne od kontaktów z jednostką, podobieństwo cech socjodemograficznych i osobowości
częstość oraz czas trwania kontaktów
stabilność relacji
Nasycenie sieci osobami z rodziny i spoza niej określa ekspansywność społeczną jednostki
Psychologiczna specyfika sieci i istniejących w niej powiązań - wymiary:
symetria i wzajemność zobowiązań i powinności - przyjmowanie i udzielanie wsparcia odbywa się w sposób naturalny, zachowana zostaje również względna równowaga tych procesów
wielowymiarowość (vs. jednowymiarowość) wymiany zachodzącej w danej relacji - im więcej rodzajów wymiany, tym bogatsza relacja.
intensywność - odczuwana siła wzajemnych zobowiązań
bliskość - ścisłość określonego związku w ocenie podmiotu
wartość przypisana przez podmiot określonej relacji (waga i satysfakcja z kontaktu)
Relacje z członkami sieci mogą mieć nasycenie emocjonalne bądź też mieć charakter rzeczowy, zadaniowy
Sposoby badania sieci wsparcia - strategie:
pytanie o ważne i znaczące osoby, z którymi jednostka była ostatnio w kontakcie, opis tych relacji w poszczególnych wymiarach (częstość kontaktów, intensywność, wzajemność itp.)
koncentrowanie się na rodzajach wsparcia i wskazywanie kto, komu i jak często go udziela
symetryczność związku określana przez podanie, kto jest inicjatorem związku (osoba badana, członkowie jej sieci, czy obie strony)
stosowanie tych technik pozwala na stosunkowo łatwe porównywanie struktury sieci różnych osób, daje możliwość uchwycenia specyfiki powiązań występujących w określonych grupach wieku, płci.
Taka ogólna orientacja, choć dość powierzchowna, pozwala poznać układ społeczny, w jakim funkcjonuje dany człowiek, i jego podobieństwo bądź odmienność od tych, które najczęściej dominują w danym środowisku. Obrazuje również potencjalne możliwości podmiotu w zakresie poszukiwania pomocy w otoczeniu, umiejętność wychodzenia ku innym, dbania o trwałość relacji, pozycję zajmowaną w otoczeniu, a także charakteryzuje po części sposób życia
Subiektywna ocena charakteru sieci wsparcia dokonana przez podmiot może różnić się od oceny postronnego obserwatora.
Nie każdy rodzaj wsparcia okazuje się odpowiedni i korzystny dla podmiotu, a rozbieżność między wsparciem percepowanym a istniejącym rzeczywiście może prowadzić do wielu rozczarowań.
Dla samopoczucia człowieka niezwykle ważne jest jego przekonanie, że posiada swoją sieć wsparcia, i że inni ludzie są gotowi go wspierać:
jeśli przekonanie dodaje jednostce siły i mobilizuje do radzenia sobie z trudnościami, to staje się czynnikiem konstruktywnym w jego działaniu
jeśli przekonanie stwarzając pozorne poczucie bezpieczeństwa, sprawia, że człowiek zdaje się na innych, to spełnia funkcję demobilizującą
wsparcie nie działa w sposób automatycznie pozytywny: ważne jest jak podmiot potrafi je przetwarzać i wykorzystywać
nie wystarcza umiejętność budowania sieci wsparcia, ale konieczne okazuje się także trafne i adekwatne do sytuacji korzystanie z istniejących w niej zasobów
Uwarunkowania struktury sieci wsparcia:
czynniki środowiskowe - charakterystyki geograficzne, jak i te związane z organizacją życia danej społeczności. Środowisko, w którym żyjemy, stwarza kontekst określający możliwości nawiązywania kontaktów z ludźmi o pewnych charakterystykach socjodemograficznych, kierujących się określonym zespołem norm oraz wzorców, i w ten sposób wywiera wpływ na funkcjonowanie naszej sieci wsparcia społecznego
cechy osobowości i charakterystyki socjodemograficzne jednostki stanowiącej punkt ogniskowy sieci wsparcia- zmienne: wiek, płeć, wykształcenie, status materialny, stan cywilny wpływają na możliwości uczestnictwa w życiu społecznym i w ten sposób kształtują sieć powiązań. Cechy osobowości człowieka wpływają również wyraźnie na strukturę i funkcje posiadanej przez niego sieci powiązań.Sieć taka zatem nie jest osobie dana, lecz przez nią kształtowana i aczkolwiek pewne warunki mogą utrudniać lub ułatwiać tę aktywność, to budowanie określonych relacji, przetwarzanie i wykorzystywanie płynącego z nich wsparcia, a także adekwatne reagowania na potrzeby innych w tym względzie zależy od umiejętności i wysiłków podmiotu.
umiejętność radzenia sobie ze stresem przejawiająca się w aktywności poznawczej - szukaniu różnych sposobów zwalczania trudności, a także konstruktywnym zachowaniu, takim jak rozmowy z przyjaciółmi o problemie, próby nabywania nowych sprawności, sprzyja otrzymywaniu wsparcia od otoczenia. Reakcje unikania powodują zmniejszenie źródeł wsparcia
trudności życiowe, obciążenia dotykające człowieka również wpływają na posiadaną sieć wsparcia. Mogą one przerwać posiadane uprzednio kontakty, a zatem ograniczyć zasoby wsparcia. W takich sytuacjach ważna staje się rola grup samopomocy skupiających ludzi z podobnymi przeciwnościami losu.
Proces przetwarzania i wykorzystywania wsparcia może doprowadzić do różnych efektów w zależności od trafności tego wsparcia, cech osoby z niego korzystającej i całości warunków określających sytuację, w jakiej znajduje się dana osoba.
Chcąc zrozumieć człowieka należy uzyskać informację o sieci wsparcia, jaką on dysponuje, oraz o jej charakterze, a także o jego możliwościach budowania tejże sieci i umiejętności korzystania z niej.