• Dr hab. Adam Bartoszek

Uniwersytet Śląski

i

WSZMiJO w Katowicach

Aktywizacja środowisk lokalnych w warunkach deficytu

kapitału społecznego
- idea mini kontraktów i konkursów publicznych.

WERSJA ROBOCZA na konferencję w Kędzierzynie Koźlu

W teorii kapitału społecznego i kulturowego znajdujemy takie wątki, które dowodzą sprzecznego wewnętrznie działania realnych sił, limitujących “negatywnie” stosunki z innymi ludźmi oraz z innymi strukturami społecznymi. Dobrym tego przykładem są tak zwane kapitały „ekskluzywne”, które wzmacniają międzygrupowe i międzyklasowe dystanse. Pozycja osób w hierarchii społecznej i sieć ich powiązań klasowych zostają obudowane wzorcami zachowań, które naznaczają i separują warstwy ludzi z niższymi zasobami społecznych tradycji. Uczestnicy tych warstw postrzegani są jako jednostki obce i nieuprawnione; niższe zasoby społeczne degradują, zatem ich szanse a posiadane przywileje silnie dystansują grupy korzystające z odmiennych zasobów kapitału kulturowego. Kapitały „ekskluzywne” blokują w ten sposób kanały komunikacji międzyklasowej i narzucają statusową rywalizację, która ogranicza gotowość do współpracy głównie do kręgu osób z własnej społeczności, lub towarzysko-zawodowej koterii. Otóż szczególnym paradoksem „kapitałów ekskluzywnych” jest tu równoczesne wytwarzanie dystansu, ale i tworzenie szans na przekraczanie ograniczeń wynikających z braku limitowanych zasobów. W swojej pracy wskazałem główne mechanizmy oddziaływania kapitałów społeczno-kulturowych na ich użytkowników - mogą oni odczuwać braki swoich zasobów i dążyć do ich rozbudowy, lub reagować pasywnie.

Otóż zbiorowości zmarginalizowane, lub samowykluczające się z udziału w aktywności obywatelskiej zwykle nie będą rozumieć przyczyn tego stanu, jako wynik deficytów swojego kapitału społecznego. Pojęcie deficytów kapitału społecznego ma zatem charakter formalny, ponieważ na jego braki wskazuje zewnętrzny obserwator - ekspert, polityk, administrator lub lider organizujący lokalne inicjatywy. Osoby nieaktywne będą raczej wyjaśniać swoje bierne postawy, lub niechęć przez czynniki zewnętrzne, od siebie niezależne. Nie ulega wątpliwości, że aktywizacja potencjalnych zasobów kapitału społecznego i kulturowego, oznacza z otwarte podejście do ich deficytów w wymiarze formalym. Kluczowe pytania brzmią - jak można aktywizować potencjalne (uśpione) zasoby kapitału społecznego? Kto może być pośrednikiem w aktywizacji i w rozbudowie kapitału aktywności społecznej?

Przyjmując teoretyczne uzasadnienie dla idei aktywizacji środowisk społecznych cechujących się deficytami zasobów i motywacji pro-obywatelskiej można przywołać koncepcję socjologii działaniu (aktywistycznej) Alana Touraine'a i wesprzeć ją postulatami wnoszenia do środowisk życia codziennego wyobraźni socjologicznej C.W. Milesa.

Idee kapitału społecznego ujmują jego składniki z perspektywy typów służących włączaniu jednostek i zbiorowości w sieci społeczne. Nie każdy z typów kapitału społecznego będzie jednak sprzyjał takiej aktywizacji swoich dysponentów. W obecnie tworzonej literaturze problemowej rozpowszechnione jest wyodrębnianie trzech typów kapitału społecznego.

• `Bonding' social capital (cechuje on więzi nieformalne - zamknięte w kręgach małych wspólnot) Bliskie więzi, sprawiające że ludzie działają wspólnie. Funkcjonują one głównie w rodzinie, wśród przyjaciół i wspierających się sąsiadów.

• `Bridging' social capital (Wymiar publiczny - poziomy) tworzony jest, jako pośrednie więzi poprzez które ludzie mogą udzielać sobie wsparcia i korzystać z szans. Zwykle łączą one ludzi z różnych środowisk podejmujących wspólne działania, pomimo ich zaangażowania w rożne sieci społeczne (staja się oni mostami ułatwiającymi włączanie się innych osób do działań).

• `Linking' social capital (Wymiar instytucjonalny - hierarchiczny) Połączenia między organizacyjne i systemowe umożliwiające ludziom transfer zasobów i przekraczanie hierarchicznych barier, w poszukiwaniu szans rozwoju i awansu.

Cytując ciekawą wypowiedź polskiego autora, dostrzegamy rolę aktywnego kreowania zasobów kapitału społecznego na poziomie lokalnym, obywatelskim - tam, gdzie jest jego szczególny deficyt.

„Można powiedzieć w niewielkim uproszczeniu, że kapitał społeczny ma trzy komponenty: więzi lokalne decydujące o spoistości małych społeczności, "luki społeczne" będące miejscami, w których owe społeczności "otwierają się na świat" oraz pośredników (zwanych też brokerami) "przerzucających mosty" nad tymi lukami. /…/ …małe społeczności "pozostawione samym sobie", które wykazują tendencję do zamykania się, tworzenia koterii i klik podmiotów wzajemnie popierających się, według porzekadła "przyjaciel mojego przyjaciela staje się moim przyjacielem". Są to na ogół niewielkie społeczności bez wyraźnych przywódców, często koncentrujące się na aktywności nie przynoszącej wartości dodanej, pozbawione kapitału społecznego. Osiągają wyniki znacznie poniżej przeciętnych. Jeśli działają w układzie niehierarchicznym, wyniki mają tym gorsze, im gęstsze powiązania pomiędzy uczestnikami.”

Z punktu widzenia polityków społecznych lub lokalnych administratorów, zarządzających społecznościami gminnymi i instytucjami wsparcia społecznego, możemy mówić o praktykowaniu swoistych eksperymentów naturalnych. Będą nimi zaproszenia adresowane celowo do wybranych grup i kategorii społecznych, w postaci konkursów na zorganizowanie projektów zespołowych przedsięwzięć, które mogą pozyskać środki finansowe na realizację ważnych potrzeb infrastrukturalnych lub transfer wiedzy i wartości kulturowych. Pojawia się w ostatnich latach żywa idea partnerstwa publicznego, którą wcielają w życie stowarzyszenia wolontariacie i organizacje non-profit, działające zgodnie z zasadami jednostek pozarządowych (NGO).

Sądzić należy, że pod wpływem programów rządowych i projektów inicjowanych przez agendy dysponujące funduszami spójności Unii Europejskiej stowarzyszenia NGO znacząco poszerzają swój udział w życiu społeczności lokalnych. Nie zapełniają one jednak całego spektrum potrzeb i pól potencjalnych działań obywatelskich. Słabsze środowiska lokalne oraz rutynowo działające instytucje samorządowe nie mają dużych zasobów na współfinansowanie projektów unijnych lub siły przebicia w rywalizacji o granty.

Także te które już realizują szereg projektów, mogą zyskiwać świadomość otwartych szans, ale nie każde pole swoich potrzeb zdołają wypełnić zewnętrznymi źródłami finansowania. Pozostaje zawsze szereg drobnych celów i zadań, które można by inicjować w celu uczenia ludzi grupowej zaradności w porządkowaniu swojego otoczenia i wzbogacaniu go o mikro inicjatywy kulturalne, sportowe, edukacyjno-oświatowe, społeczno-integracyjne, itd. W idei mini-kontraktów realizowanych na wzór europejskich i rządowych grantów, na poziomie lokalnego partnerstwa samorządowo-społecznego, można odnaleźć szanse na włączanie we wspólne działania nie tylko młodzieży, osób w średnim wieku lecz także emerytów i rencistów, którzy dysponują często wysoce profesjonalnymi zasobami specjalistycznej wiedzy ale pozostają zmarginalizowani przez wyłączenie się z aktywności zawodowej.

W jaki zatem sposób może następować przejście od kapitałów „ekskluzywnych” do kapitału włączającego grupy marginalizowane do społecznego współdziałania? Czy i jak jest możliwe budowanie pozytywnych kapitałów społecznych, opartych na uogólnionym zaufaniu do innych ludzi i do zinstytucjonalizowanych struktur społeczno-kulturowych?

Gospodarowanie lokalnymi zasobami ludzkimi jest składnikiem nowoczesnej ekonomii społecznej. Projekty (granty) Unii Europejskiej dobrze wcielają jej zasady w praktykę. Realizują one :

• Edukację obywatelską - przez odgórne, zewnętrzne impulsy powstawania (konwersji) kapitału społeczno-kulturowego.

• Programy europejskie służą aktywizacj i rewitalizacji obszarów zapóźnienia społeczno-gospodarczego) - zabieg wyzwalania “ukrytych” (nie dostrzeganych) potencjałów społeczności ku autokreacji społeczeństwa obywatelskiego.

„Idea kontraktów pokazuje w jaki sposób Komisja Europejska poszukuje instrumentów prawnych i organizacyjnych pozwalających na rzeczywiste a nie deklarowane włączenie władz regionalnych i lokalnych w realizację polityk. W gruncie rzeczy kontrakty trójstronne są ideą o ogromnym znaczeniu , ponieważ wprowadzają partnerów regionalnych i lokalnych bezpośrednio w obszar działań unijnych i zgodnie z zasadą kontraktowania dają nie tylko nowe możliwości ale także pozwalają stronom kontraktu na określenie wzajemnych zobowiązań”.

Jan OLBRYCHT - Status regionów a programowanie na poziomie regionalnym. 

http://www.koalicjafs.org.pl/docs/71_status_regionow.doc.

Kilka przykładów działań innowacyjnych w tworzeniu aktywizujących kontraktów lub instytucji je programujących.

W Danii tworzone są nowe zasady organizacji pracy bibliotek publicznych, zamienianych w centa inicjatyw społeczno-edukacyjnych. Przede wszystkim skoncentrowano się na potrzebie nowoczesnego kierownictwa, które byłoby w stanie zmienić instytucje w organizacje uczące się, wdrażać współprace w sieci oraz pracę w zespołach, przypisywać pracownikom nowe role zawodowe i zmieniać stosunek do tradycyjnych w bibliotekach priorytetów. W trwającym półtora roku kursie zakończonym dyplomem wzięła udział blisko połowa dyrektorów duńskich bibliotek publicznych. Zamierzamy w przyszłości kontynuować te działania, tym razem jednak kursy adresowane będą zarówno do dyrektorów bibliotek naukowych, jak i publicznych.
  
  Drugie z założeń, wyszkolenie trenerów, wyrosło z ambicji zapewnienia każdej pracującej w bibliotece osobie możliwości odbycia kursu trwającego, na przykład, rok. Jako że obowiązkiem bibliotek hrabstw jest wychodzenie naprzeciw potrzebom podnoszenia kwalifikacji w obsługiwanym przez siebie regionie, zostały one poproszone o przeszkolenie doświadczonych pracowników w taki sposób, by potrafili oni pomóc swoim kolegom w uruchamianiu zupełnie nowych usług, takich jak: prowadzenie kursów internetowych, zakładanie działu muzycznego, współtworzenie serwisów opartych na sieci etc. Trenerzy powinni prowadzić proste szkolenia i pracować z niewielką grupą kolegów na miejscu w ich bibliotece. Przygotowanych zostało już około stu trenerów.
  
  Pomysł wyszkolenia kierowników projektów wziął się z doświadczenia, które pokazało, że praca nad projektami wydaje się być jednym z najlepszych środków prowadzących do podnoszenia kwalifikacji i że niemal wszystkie nowe usługi bibliotek wyrosły z projektów. Wyszkolono już około 80 kierowników projektów. Bardzo ciekawe wygląda w praktyce zawieranie kontraktów z uczniami - ale też nie wymusza współpracy nauczycieli.

W kilku wypadkach obserwujemy odmienną sytuację. Przykładem może być szkoła nr 06.

System opracowany został dość starannie, również w obszarze oceniania opisowego. Opracowana została lista osiągnięć koniecznych dla klasy III oraz kwestionariusz „Karta szkolnych osiągnięć ucznia”. Ale zestawiając SSO z opisami praktyk oceniania nauczyciela z tej szkoły, obserwujemy wiele niezgodności. I w końcu, w kilku przynajmniej przypadkach, obserwujemy daleko idącą koordynację działań nauczycieli. Powstały rozbudowane SSO, wywiady nie dają powodu do przypuszczeń, że nie są one przestrzegane. W jednym przypadku nauczyciel opowiedział nam, że podjęto próbę ujednolicenia systemu oceniania na poziomie lokalnym:

N37: Nasza szkoła i szkółki filialne zebraliśmy się i jest system ujednolicony. Często jest u nas rotacja dzieci,

które przechodzą z mniejszych szkół do nas. Ważne jest więc, aby ten system był wspólny dla całego terenu.

Było wiele propozycji - pieczątki, znaczki, ale zostałyśmy przy tych słownych ocenach.

Pewne światło na koordynacyjną funkcję SSO rzucają opisy ich genezy. Nauczyciele w

większości deklarują, że systemy były tworzone z dużym nakładem sił i czasu. Jeden z

respondentów mówi:

N35: Wszyscy nauczyciele nauczania zintegrowanego pracowaliśmy przez kilka miesięcy. Na każdym

poziomie pracowali nauczyciele z poszczególnych klas. Ja opracowałam arkusze dla klas pierwszych a teraz

będę pracować na arkuszach, które opracowali nauczyciele wtedy uczący klasy II.

Poza potwierdzeniem dużego zaangażowania nauczycieli w tworzenie SSO odnajdujemy w tej

wypowiedzi ważny ślad, prowadzący do problemu zakresu i głębokości współpracy nauczycieli. W tym wypadku widzimy sytuację skrajną: SSO powstał jako kolekcja indywidualnie tworzonych systemów klasowych. To nie jest normą. W większości szkół systemy powstawały jako owoc współpracy w obrębie zespołów przedmiotowych:

Role lidera - przodownika inicjatora kontraktu:

• “odczytanie”, wyzwań/wyzwania rozwojowego (impulsy cywilizacyjno-kulturowo-gospodarcze, płynące z zewnątrz, z wymiaru makrostrukturalnego) - formułowanie „zaproszenia” w postaci oferty kontraktu dla wywołania “odpowiedzi” - wykorzystania możliwości ku zaspokojeniu aktualnych potrzeb, poprzez aktywizację lokalnej społeczności wokół przedsięwzięć “ku dobru wspólnemu”.

Mechanizm aktywizowania społeczności - “wspólny” mianownik między potrzebami społeczności i “koniunkturą idei”. Można zatem wykorzystać dostępne struktury (biblioteki, szkoły, ogniwa środowiskowej aktywności - Rady Dzielnic, grupy przy-parafialne, stowarzyszenia celowe) przeprojektowując ich stare zasady działania lub tworząc nowe okazje do działania nowego typu.

Adam Bartoszek. Kapitał społeczno-kulturowy młodej inteligencji wobec wymogów rynku. Katowice 2003, s.64-65.

Wendy Stone. A social capital framework. Presentation to Older Carers' Forum 5 August 2003, Melbourne.

Andrzej Góralczyk, Sieci szczególnych powiązań W.CEO - Magazyn Kadry Zarządzającej.

Nr z 01 maja 2003

---