Sztompka „Socjologia” rdz. 19. „Zmiana społeczna, rozwój i postęp”

Zmiana społeczna - różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu. Zmiana może nastąpić na poziomie:

1. składu systemu - migracje, rekrutacja do grupy, mobilizacja, reforma organizacyjna

2. struktury systemu - wyłonienie nowych:

1. struktur interakcyjnych (ludzie nawiązują nowe kontakty)

2. struktur interesów (ludzie bogacą się lub biednieją, zyskują lub tracą władzę)

3. struktur normatywnych (nowe wartości i normy)

4. struktur idealnych (nowe ideologie, nowi bogowie)

Kiedy zmiany strukturalne zachodzą na wszystkich tych poziomach mówimy o zmianie rewolucyjnej.

3. zmiana funkcji - pełnionych przez elementy społeczeństwa (poszerzenie lub zwężenie zakresu pełnionych funkcji)

4. zmiana granicy systemu - np. fuzja dwóch korporacji

5. zmiany w otoczeniu systemu - np. urbanizacja pochłania podmiejskie wioski

Proces społeczny - ciąg następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu. Pomimo tych zmian system musi zachować podstawową tożsamość.

Proces kierunkowy - jest nieodwracalny, każda faza późniejsza w czasie przybliża stan systemu do preferowanego celu lub do nieuchronnego upadku.

Proces cykliczny - stan systemu powraca co jakiś czas do punktu wyjścia, do stanu początkowego.

Rozwój społeczny

Procesy rozwoju - to procesy kierunkowe charakteryzujące się tym, że

1. kierunek procesu jest pozytywny - wraz z upływem czasu zwiększa się poziom pewnej zmiennej (wzrost liczby ludności, ale też np. wzrost liczby popełnianych przestępstw)

2. kierunkowa sekwencja zmian społecznych jest uruchomiona (popychana) przez mechanizmy wewnątrzspołeczne - endogenne.

Zmiany wywołane przez czynniki egzogenne (leżące poza systemem) nazywane są procesami reaktywnymi lub adaptacyjnymi.

Rozwój jednoliniowy (unilinearny) - zmiany następują zawsze tym samym torem

Rozwój wieloliniowy (multilinearny) - różne sekwencje zmian mają zbliżony ogólny kierunek ale przebiegają w różny sposób.

Rozwój skokowy - po okresie nawarstwiania się cząstkowych zmian ilościowych następuje zasadnicza zmiana jakościowa, potem znów się nawarstwiają zmiany ilościowe itd…

Postęp społeczny - proces rozwojowy, którego kierunek jest oceniany pozytywnie, tzn. zmiany prowadzą ku lepszemu, społeczeństwo przybliża się do realizacji cenionych wartości.

Regres - oddalanie się od realizacji społecznie cenionych wartości.

Cecha definicyjna Pojęcie socjologiczne	Różnica W czasie	Sekwencja różnic w czasie	Kierunek	Endogenne źródła	Realizacja uznanych wartości
Zmiana	+
Proces	+	+
Proces kierunkowy	+	+	+
Rozwój	+	+	+	+
Postęp	+	+	+	+	+

Tabelka: Formy zmienności społecznej (Sztompka, „Socjologia” str442)

Postępem jest to, co za postęp uznaje dane społeczeństwo w danym czasie - dlatego postępowość jest zrelatywizowana:

1) do jakiejś zbiorowości

2) historycznie

3) do uznawanych wartości

Społeczny konsensus - to wybór podstawowych wartości przez społeczeństwo, które są uważane za pozytywne (np. zwiększenie długości życia człowieka). Zazwyczaj są to te wartości, które leżą w interesie uniwersalnym (wszystkich ludzi).

Gdy natomiast kryteria postępu dotyczą interesów partykularnych, wtedy brak powszechnej zgody co do tego, co jest postępowe a co postępowe nie jest.

„Utopie społeczne” - wizje dobrego, doskonałego państwa i społeczeństwa przyszłości. Kryteria postępu zdefiniowane są tam kompleksowo, a nie cząstkowo (jednowymiarowo).

Losy idei postępu - pierwszy raz pojawia się (oczywiście) w starożytnej Grecji i Rzymie, rozkwit przeżywa w wieku XIX - dominuje nie tylko w teoriach społecznych ale i w świadomości zwykłych ludzi. Wierzy się wtedy w naukę, technikę, produkcję, wzrost ekonomiczny, ekspansję terytorialną itd.

Siła idei postępu tkwi w różnicy między stanem faktycznym a stanem idealnym, upragnionym oraz w optymistycznym wyczekiwaniu lepszej przyszłości.

Koniec wieku XX to załamanie się idei postępu, upadek religii, koniec ideologii. („Rozum zastępuje przemoc, nadzieję - rezygnacja”). Wiek XX i XXI to przejście od optymistycznego myślenia w kategoriach postępu do pesymistycznego myślenia w kategoriach trwałego, ciągłego, chronicznego kryzysu. Wiara w postęp uważana jest coraz powszechniej za naiwną i anachroniczną, za przeżytek epok minionych.

Od przedmiotowego do podmiotowego ujęcia postępu

Postęp - ma sens, gdy traktujemy historię jako proces posiadający wewnętrzną logikę; zakłada kierunkowość procesu prowadzącego do określonego stanu idealnego.

(„postęp to nieustanny, ciągły, prawidłowy ruch ludzkości ku coraz doskonalszym formom życia społecznego”).

Trzy wizje postępu:

1. sakralna:

• podmiot postępu - Bóg

• mechanizm postępu - dzieje przebiegają w ustalony przez Boga sposób

• kryterium postępu - dzieje zmierzają ku „królestwu bożemu”

2. mechanistyczna:

• podmiot postępu - organizm, system społeczny

• mechanizm postępu - autodynamika, zmiany następują automatycznie na mocy wewnętrznych tendencji, prawidłowo i nieuchronnie

• kryterium postępu - celem jest idealne społeczeństwo, jak najszybciej

humanistyczna:

• podmiot postępu - człowiek, najczęściej w zbiorowości (podmiot kolektywny)

• mechanizm postępu - sumowanie się codziennych działań ludzkich, które przekształcają społeczeństwo

• kryterium postępu - stopniowe doskonalenie jakiegoś istotnego wymiaru życia ludzkiego (np. zwiększanie autonomii, wolności, dobrobytu)

Postępowość - to zdolność społeczeństwa do twórczego przekształcania się i samodoskonalenia. Gdy społeczeństwo ma tę zdolność to można o nim mówić, że jest aktywne ( a jeżeli nie ma to analogicznie - pasywne). O zdolności tej decydują:

1. cechy jednostek, dominujący typ osobowości (np. kreatywność)

2. właściwości struktur społecznych, warunków w których działania mają być podejmowane (np. społ. tolerancyjne wobec oryginalności)

3. stosunek do tradycji, przeszłości (społ. aktywne jest zakorzenione w tradycji )

4. wizja oczekiwanej przyszłości (optymizm i nadzieja, poczucie mocy)

O postępowości danego społeczeństwa nie decyduje zatem poziom uzyskanych osiągnięć, ale potencja - dążność do ich osiągania. Do postępowości społ. przyczyniają się dwie grupy ludzi:

1) przedstawiciele społeczeństwa - organizatorzy życia publicznego, konstruktorzy świadomości zbiorowej kształtujący umysły, postawy, dążenia członków społeczeństwa

2) masy społeczne - zwykli ludzie którzy przyczyniają się do postępu, gdy nadają działaniom znamiona oryginalności, twórczości, rozwijają się i samodoskonalą.

Koncepcje postępu:

1. koncepcje sakralne - „módl się i bądź posłuszny” - trwała stagnacja

2. koncepcje mechanistyczne - „poczekamy, zobaczymy” - bierność

3. koncepcje katastroficzne - „ratuj się kto może” - aktywizm chaotyczny, anarchiczny

4. koncepcje relatywistyczne i postmodernistyczne - „żyj dniem dzisiejszym, aby przeżyć jak najwięcej i najszybciej” - egoistyczny hedonizm, obsesyjna konsumpcja

Prawidłowe pojęcie postępu (aktywistyczna koncepcja postępu) - „marz i walcz o spełnienie swoich marzeń” - aktywność, odpowiedzialność, optymizm.

Sztompka „Socjologia” rdz.20. „Trauma zmian społecznych”

Dynamiczna konstytucja społeczeństwa - założenie, zgodnie z którym wszelkie obiekty społeczne (od małych grup po społeczeństwo) są w ciągłym ruchu wynikającym z działań jednostek i grup. Obiekty społeczne są procesami, a nie bytami statycznymi, bo ulegają ciągłym zmianom.

Zmiany można postrzegać na trzy sposoby, jako:

1. postęp

2. kryzys

3. trauma

Od dyskursu postępu do dyskursu traumy.

Dyskurs postępu - zmiany postrzegane są jako pożądane i prowadzące do udoskonalenia społ. Ceniona jest innowacyjność, kreatywność, oryginalność…itd.

Wiąże się z nim pojęcie optymizmu historycznego - „świat idzie stale ku lepszemu”

Ale już Karol Marks mówi, że postęp to powtarzające się kryzysy i regresy; zwraca uwagę na cenę postępu - płaconą przez całe społeczeństwo w momentach kumulacji napięć i konfliktów towarzyszących np. rewolucjom które przywracają dziejom właściwy bieg.

Analizy różnych negatywnych skutków „postępu” prowadzą do pojawienia się katastroficznych wizji przyszłości. Dyskurs postepu zostaje zastąpiony przez dyskurs kryzysu rozumianego nie jako chwilowy, ale jako chroniczny, ciągły i nieprzezwyciężalny.

Trauma - pojęcie pozwalające uchwycić negatywne konsekwencje zmiany społecznej jako takiej (niezależnie od jej treści). Termin ten podkreśla tempo, zakres i agresywność zmian nowoczesności.

Charakter traumatologiczny przybierają najczęściej zmiany o szczególnych właściwościach:

1. nagłe - szybkie, gwałtowne dokonujące się w krótkim czasie

2. obejmujące równocześnie różne dziedziny życia społ.

3. głębokie - radykalne dotykające ważnych dla zbiorowości wartości, przekonań

4. niespodziewane - zaskakujące, szokujące

Zmiany traumatogenne (czyli te, o wyżej podanych cechach) - nawet jeżeli są postępowe - zawsze wpływają niekorzystnie na społeczeństwo.

Trauma kulturowa - zmiany na dwóch poziomach:

1. kultura - uniwersum wartości, norm, wzorów i symboli wyznawanych przez społ

2. tożsamość kulturowa - odbicie kultury w osobowości jednostki; zinternalizowane sposoby myślenia i postępowania

Stabilność, pewność, bezpieczeństwo i przewidywalność sytuacji społecznych jest traktowana jako wartość sama w sobie, dlatego wszelkie zmiany na tym polu powodują traumę.

Wiek XX - wiek zmian; liczne epizody zmian traumatycznych

1. zmiany realne, wyrażające się w obiektywnych zdarzeniach

• coraz powszechniejszy kontakt kulturowy, zderzenie różnych kultur i konflikty (kolonializm, germanizacja, „macdonaldyzacja”)

• poddawanie się pod wpływ obcej kultury poprzez przemieszczenie się w strefę jej wpływów (migracje, uchodźctwo)

• zmiany w systemie ekonomicznym i politycznym - wymuszające dostosowanie reguł kulturowych do nowych warunków (transformacja prodemokratyczna w Europie Wschodniej po upadku komunizmu)

• zmiany percepcji - interpretacji zdarzeń lub praktyk (pisanie nowej historii, zmiana idei lub pojawianie się nowych)

• zmiany czysto wirtualne - pozbawione jakiejkolwiek realności („Jeśli ludzie uważają pewne fakty za realne, są one realne w swych następstwach”)

Trzy poziomy traumy kulturowej

1) biografia indywidualna - stopniowe lub gwałtowne zmiany w naszym życiu np. rozwód, śmierć członka rodziny, pogłębiający się alkoholizm, starzenie się i śmierć

2) trauma zbiorowa - na poziomie mikrospołecznym (zmiany grup, zbiorowości)

3) trauma historyczna - na poziomie makrospołecznym (zmiany całego społ. - najbardziej złożone bo wpływają na zmiany w mikroskali i na zmiany w życiu jednostek)

Przełom powoduje dezorganizację (na poziomie instytucji) i dezorientację kulturową (na poziomie osobowości). Ich wielkość zależy od:

1. spoistości i akceptacji kultury dawnej - im większa akceptacja tym większa trauma przy zmianie

2. głębokości dysonansu - między dawną a nową kulturą

3. poprzedzającej przełom izolacji lub otwartości na kulturę alternatywną („efekt demonstracji” - ekspozycja kultury i „efekt aspiracji” - dominująca orientacja społeczeństwa)

4. enklawy środowiskowe kultury, która ma zapanować - miejsca recepcji i propagowania nowych wzorców - im więcej ich tym mniejsza trauma

Kumulacja stanów traumatogennych może prowadzić do wystąpienia symptomów traumy, ale nie musi. Zależy to od dwóch grup czynników:

1. schematów interpretacyjnych - tzn. wszystko zależy od naszego punktu widzenia, od tego jak definiujemy daną sytuację, do czego ją porównujemy itd. (np. mówimy, że mamy niskie zarobki bo porównujemy swoje pensje z USA a nie z Indiami)

2. zasobów - (indywidualnych, grupowych, środowiskowych) są to różne środki, które mogą nam pomóc przetrwać trudną sytuację; zasoby „obronne” to kapitał finansowy, społeczny, kulturowy (czyli np. jeżeli w kraju jest bezrobocie a my mamy spore oszczędności lub znajomości lub b.dobre wykształcenie to nie postrzegamy tej sytuacji jako traumy)

Symptomy traumy:

1. syndrom braku zaufania - do instytucji i do innych ludzi (wyraża się w oszczędzaniu w złych opiniach o politykach oraz w korupcji)

2. apatia - bezsilność; wyraża się np. w absencji wyborczej

3. „orientacja na dzień dzisiejszy i skrócenie perspektywy czasowej w odniesieniu do przyszłości” - czyli z polskiego na nasze „carpe diem”

4. nostalgia - idealizowanie przeszłości

5. nastrój niepokoju - podatność na plotki, fantazje, konfabulacje i mity

6. „paniki moralne” - masowe dyskusje, spory lub ruchy społeczne niewspółmierne do zdarzenia.

Radzenie sobie z traumą

1. strategie indywidualne - możliwie najlepsza adaptacja do panujących warunków

2. strategie masowe - spontaniczna ekspresja niezadowolenia lub sprzeciwu przez wielu ludzi równocześnie, ale wśród tych ludzi nie ma interakcji czy porozumienia (np. zamieszki uliczne)

3. strategie zbiorowe - podejmowanie wspólnych, zorganizowanych i celowych działań, zaplanowanych i kierowanych przez przywódców (np. strajk, akcja charytatywna)

Typologia strategii ze względu na treść podejmowanych działań:

[wg Merton'a - wg Giddens'a (wyjaśnienie pojęć Giddens'a)]

1. innowacja - cyniczny hedonizm (zachłanne korzystanie z radości dnia codziennego)

2. rebelia - aktywna kontestacja (zmierza do usunięcia źródeł traumy i zmiany sytuacji)

3. rytualizm - pragmatyczna akceptacja (ignorowanie zagrożeń, kontynuowanie tradycyjnego sposobu życia)

4. wycofanie - pasywna rezygnacja (zdanie się na los: poddanie się traumie lub optymistyczne wyczekiwanie)

1) i 2) to aktywne a 3) i 4) to pasywne strategie radzenia sobie z traumą.

Typowe cele strategii radzenia sobie z traumą:

1. interpretacyjne i reinterpretacyjne - np. racjonalizacja traumy, wskazanie że jest ona niezbędnym i przejściowym elementem ważnych reform

2. umacnianie nowych wartości, norm, wzorców kulturowych; tworzenie kontekstu wymuszającego nowe wzory myślenia i postępowania

3. stany i sytuacje traumatogenne - złagodzenie lub usunięcie obiektywnych zjawisk negatywnych, patologicznych, kryzysowych.

4. aktywne wspomaganie procesów parametrycznych - stymulowanie i wykorzystanie sytuacji sprzyjających wyjściu z traumy (np. wejście do UE lub NATO stymuluje przyśpieszenie reform, zwiększa zasób środków oraz daje gwarancję stabilności i bezpieczeństwa)

5. wzbogacenie zasobów podmiotowych - czyli różnych form kapitału:

• ekonomicznego (finansowego)

• społecznego

• kulturowego

• zdrowotnego

w wyniku bogacenia się zasobów kapitałowych społ. bogaci się sama substancja społeczna i staje się bardziej odporna na traumę.

Przezwyciężenie traumy - koniec traumy na poziomie społecznym polega na wyłonieniu się jednolitego i spoistego systemu wartości, norm, reguł, symboli, przekonań, czyli nowej kultury i przekazywaniu jej następnym pokoleniom; artykulacja nowej tożsamości zbiorowej.

Na poziomie indywidualnym oznacza rozpowszechnienie się znajomości, akceptacji i bezrefleksyjnego stosowania reguł nowej kultury; artykulacja tożsamości indywidualnej - swojego miejsca w nowym systemie.




Diagram: Sekwencja traumatyczna, Sztompka „Socjologia” str. 471

Funkcja traumy kulturowej:

1. konstruktywna: „morfogeneza” kultury - zmiana społeczna wymaga od jednostek zareagowania na stan traumatogenny i wyzwala kreatywny aktywizm społeczny, zdolnośc społeczeństwa do twórczego przekształcania się

2. destruktywna: niekompetencja kulturowa - gdy zastosowane strategie nie są skuteczne a mobilizacja społ. zbyt mała, wyzwala apatię, pesymizm, rezygnację; w końcowym rezultacie prowadzi to do destrukcji kultury i rozpadu społeczeństwa

Sztompka pisze, że „wysnuwa hipotezę” o istnieniu pewnej „wartości progowej traumy” (granicy do której społ. jest w stanie jej się przeciwstawić i przetrwać ją). Granica ta miałaby być zależna od:

1. charakteru inicjującej zmiany traumatogennej - zakres, głębokość i nagłość

2. stopnia dysonansu - między nową i stara kulturą

3. rozmiary grup dotkniętych traumą - charakter uniwersalny czy selektywny

4. liczba i doniosłość negatywnych stanów i sytuacji traumatogennych

5. szanse adaptacji indywidualnej - np. stopień otwartości i mobilności społ.

6. środki i zasoby społeczne - dostępne dla obrony lub radzenia sobie z traumą

7. sytuacja geopolityczna - układ sojuszów, tendencje ekonomiczne i polityczne

3) Sztompka rdz. 19. „Zmiana społeczna, rozwój i postęp”, rodz. 20 „Trauma zmian społecznych”

8

---