Brannon; kształtowanie się rodzaju
W podręczniku „Psychologia rodzaju” (Brannon, 2002) autorka przedstawia szereg teorii
dotyczących kształtowania się rodzaju ludzkiego. Zanim przywołuje teorie dotyczące charakteru
rozwoju, opisuje wyniki badań Corder Bolz, z których wynika, że:
Od 5 roku życia etap „rozwojowego seksizmu” - przez kilka lat dzieci wykazują seksizm w sposobie postrzegania ról przypisywanych płciom i w wyborze zabaw.
Między 5 a 10 rokiem życia mała tolerancja dla odchyleń od poznanych reguł dotyczących rodzaju. Wszelkie zakłócenia między tym co męskie, a tym co kobiece jest niepożądane.
Etap ten jest nieunikniony, ale wraz z wiekiem sztywność postrzegania ról płciowych zaczyna maleć.
Rola rodzajowa (według Bolz, za: Brannon; 2002) - działania podejmowane częściej przez przedstawicieli danego rodzaju (płci).
Brannon (2002) podaje 5 podstawowych i najważniejszych teorii społecznych dotyczących rozwoju ról płciowych. Są to: teoria społecznego uczenia się, teoria poznawczo-rozwojowa, teoria schematu rodzaju, teoria scenariusza rodzaju i teoria tożsamości rodzajowej. Poniżej przedstawiono opisane przez autorkę wyżej wymienione teorie.
Teoria społecznego uczenia się
Rodzaj to zachowania nabyte, a nie wrodzone (zdeterminowane biologicznie). Duża rola warunkowania instrumentalnego (sprawczego). Wzmocnienia i kary stanowią o indywidualnej historii uczenia się każdego człowieka - nie ma dwóch ludzi o identycznych doświadczeniach.
W teorii społecznego uczenia się, są obejmowane również procesy poznawcze (czego nie ma w klasycznym podejściu do uczenia się). Według tej teorii obserwacja ma większe znaczenie dla uczenia się, niż wzmocnienie. Uczenie się ma charakter poznawczy.
Modelami do naśladowania najczęściej są rodzice (opiekunowie), ale biorą udział również inne modele - np. postacie medialne. Wpływ modela zależy od:
Siły i prestiżu
Spostrzegawczości obserwatora
Podobieństwa między modelem a obserwatorem
Dziecko częściej ulega modelom obdarzonym władzą i tym, którzy są do niego podobni. Dziecko woli naśladować modele tej samej płci niż modele płci przeciwnej.
Seksistowskie postawy są związane ze spotykaniem stereotypowych modeli, najczęściej w mediach (mężczyźni stereotypowo męscy, pracujący, nie okazujący emocji, nie sprzątający, nie gotujący, lubiący sport i samochody).
Dzieci obserwując modeli, zwracają uwagę na płeć. Zachowania, które często powtarzają się u innych mężczyzn, młody chłopiec będzie częściej naśladować. Dziecko przypisuje zachowania w tym wypadku tylko mężczyznom. Proces modelowania staje się selektywny - dzieci uczą się zwracać uwagę na płeć i na działania kojarzone z kobietami lub mężczyznami.
Wszystkie niemowlęta akceptują zarówno zabawki kojarzone z rodzajem męskim, jak i kobiecym. To rodzice wybierają rodzaj aktywności i zabawek dla swoich dzieci. Obecnie sytuacja ulega zmianie - nowsze badania pokazują, że „świeży” rodzice mniej stereotypowo opisują swoje dzieci, niż w starszych badaniach.
Dzieci w wieku 2-4 częściej przejawiają zachowania typowe dla własnej płci, niż typowe dla płci przeciwnej.
U 4-latków kształtuje się spójny zestaw strategii poznawczych, stosowanych do zachowań związanych z rodzajem.
Gdy dzieci idą do szkoły, dobierają się w grupy pod względem rodzaju (chłopcy z chłopcami, a dziewczynki z dziewczynkami). Głównymi modelami zachowań stają się rówieśnicy.
Teoria poznawczo-rozwojowa
Twórca teorii - Kohlberg.
Podejście wywodzi się od teorii rozwoju poznawczego Piageta mówiącej, że rozwój pojęć związanych z rodzajem zostaje zaliczony do procesów dojrzewania zdolności poznawczych, a w której ponadto podkreśla się aktywny udział dziecka w organizowaniu własnych myśli. Dopiero w 11-12 roku życia dziecko osiąga dojrzałość poznawczą.
Zgodnie z teorią poznawczo-rozwojową, rozwój zachowań związanych z rodzajem jest elementem procesu dojrzewania poznawczego.
Dzieci 2,5-letnie nie potrafią etykietować rodzaju (prawidłowo posługiwać się słowami „chłopiec” i „dziewczynka”)
Kolhberg: świadomość niezmienności rodzaju, jako pojęcie złożone pod względem poznawczym, pojawia się dopiero pomiędzy 4 a 7 rokiem życia dziecka.
Ponad 50% 3-latków prawidłowo etykietuje rodzaj.
Pomiędzy 5 a 6 rokiem życia kształtuje się tożsamość płciowa.
Świadomość niezmienności rodzaju wynika z rosnącej zdolności dziecka do klasyfikowania obiektów na podstawie ich cech fizycznych.
W teorii tej (w przeciwieństwie do teorii społecznego uczenia się), kształtowanie się roli płciowej jest procesem nieciągłym, etapowym.
Każdy etap jest wewnętrznie spójny i charakteryzuje się cechami, które odróżniają go od następnej fazy.
Przyswajanie przez dziecko zachowań związanych z rodzajem jest efektem ubocznym poznawczego rozwoju tożsamości rodzajowej. Dziecko przejmuje odpowiednie zachowania , gdyż jest świadome swej tożsamości i dąży do zgodności z nią.
Stereotypizacja rodzaju stanowi etap tożsamości rozwojowej.
Teoria schematu rodzaju
Jest to rozwinięcie teorii poznawczo-rozwojowej.
Schemat jest strukturą poznawczą, siecią skojarzeń nadającej spostrzeganiu kierunek i organizację.
Dziecko przyswaja sobie zachowania związane z rodzajem dzięki wykształceniu struktur, którymi może się kierować. Zachowania związane z rodzajem pojawiają się w wyniku ogólnego rozwoju poznawczego i dlatego, że dziecko wykształca specjalne schematy odnoszące się do rodzaju.
Ważną rolę odgrywa kultura dostarczająca punktu odniesienia dla formowania schematów rodzaju. Dziecko koduje i organizuje informacje na ten temat i potrzebuje środowiska społecznego, które definiuje męskość i kobiecość.
Dzieci korzystają z tych schematów podczas kształtowania się odrębnego „ja” i schemat rodzaju jest wyłączny do schematu „ja”.
Schematy mogą byś powodem zniekształceń pamięci. Przeprowadzono badania dotyczące tego zagadnienia. Badanym pokazywano rysunki z czynnościami wykonywanymi przez kobiety i mężczyzn. Rysunki, które zgadzały się ze schematami (np. kobieta szyjąca) były lepiej pamiętane, niż niezgodne (mężczyzna szyjący). Ponadto zdarzały się zmiany w pamięci: niektórzy badani pamiętali obrazek, na którym mężczyzna prowadził ciężarówkę, podczas gdy na rysunku za kierownicą ciężarówki znajdowała się kobieta.
Dzieci mają tendencję do interpretowania informacji przez pryzmat rodzaju - może to prowadzić do stereotypizacji rodzajowej, czyli przesadnych i sztywnych wyobrażeń na temat tego, co jest odpowiednie i akceptowane dla każdego z rodzajów.
Teoria scenariusza rodzaju
Teoria ta zakłada, że dziecko nabywa społeczną wiedzę na temat rodzaju zorganizowaną w formie sekwencyjnej.
Schemat - reprezentacja wiedzy
Scenariusz - uporządkowany łańcuch wydarzeń; jest bardziej złożony od schematu, bo uwzględnia dodatkowo element porządku sekwencyjnego. Def.: „uporządkowana sekwencja działań odpowiednich w danym kontekście czasoprzestrzennym, zorientowanych na określony cel.
3-latki znają typy uogólnionych sekwencji wydarzeń (można je uznać za scenariusze) dotyczące prozaicznych czynności codziennych. Być może posługują się podobną organizacją podczas przyswajania informacji o rodzaju.
Gdy dziecko przyswaja role rozwojowe, scenariusz jest zorganizowanym pod względem czasowym łańcuch wydarzeń. Scenariusz rodzaju zawiera elementy stereotypowej roli płciowej, definiujący, która płeć stereotypowo angażuje się w daną sekwencję wydarzeń.
Wpływ scenariuszy na pamięć jest taki, jaki był w teorii schematów.
Rozwój tożsamości rodzajowej
Proces rozwoju tożsamości rodzajowej może rozpoczynać się w bardzo wczesnym dzieciństwie. Niektóre badania pokazują, że małe dzieci potrafią odróżnić twarze męskie od kobiecych.
7, 9 i 12 miesięczne dzieci odróżniają kobiety od mężczyzn, głównie na podstawie długości włosów. Dzięki tej zdolności niemowlęta zaczynają rozpoznawać rodzaje.
Zdolności etykietowania rodzaju pojawia się dopiero w 2 roku życia. Rozwój tej umiejętności zależy od tego, w jakim stopniu rodzice zwracają uwagę na płeć.
Starsze dzieci wykazują pełniejszą i bardziej złożoną znajomością ról i stereotypów rodzaju.
3-latki etykietują płeć i dzielą się na grupy na podstawie rodzajów. Wykazują znajomość pewnych zachowań kojarzonych typowo z kobietami lub mężczyznami.
4-latki w większości pomyślnie rozróżniają i maja pojęcie stabilności rodzaju. Ich pojęcie o typowych dla rodzaju ubraniach i zabawkach było bliższe stereotypom.
Jak widać, stwierdzono w powyższym badaniu, że wzorce wiedzy o rodzaju tworzą pewną sekwencję rozwoju.
Wyróżniono 4 fazy kształtowania się wiedzy o rodzaju:
nie etykietuje rodzaju, nie posiada wiedzy ani preferencji związanych z rodzajem, nie posiada świadomości niezmienności rodzaju
etykietuje rodzaj, nie posiada wiedzy ani preferencji związanych z rodzajem, nie posiada świadomości niezmienności rodzaju
etykietuje rodzaj, posiada wiedzę i preferencje związane z rodzajem, może mieć świadomość niezmienności rodzaju
etykietuje rodzaj, posiada wiedzę i preferencje związane z rodzajem, posiada świadomość niezmienności rodzaju
Czyli wbrew teorii Kohlberga, świadomość niezmienności rodzaju nie jest kluczowym elementem w kształtowaniu wiedzy o rodzaju.
Kształtowanie świadomości niezmienności rodzaju trwa długo. Jeszcze dzieci we wczesnym wieku szkolnym można zmylić odnośnie stałości rodzaju.
Stereotypizacja- największa u maturzystów; najmniejsza u dorosłych, więc nie wzrasta linearnie wraz ze wzrostem wiedzy na temat rodzaju.