IX Wykład

2.

Możliwe „rozwiązanie" małżeństwa osób ochrzczonych

Jako zastępca Chrystusa, papież dokonuje - w niektórych przypadkach - roz­wiązania małżeństwa ochrzczonych, nawet przy domniemaniu, że zostało dopeł­nione. Kościół głosi i działa w przekonaniu, że korzysta ze specjalnej władzy rozwiązywania owych małżeństw. Jednakże podejście do natury i zakresu stosowa­nia owej władzy wymaga wyróżnienia dwóch założeń czy sytuacji, które - mimo że powiązane między sobą - są odmienne: „przywilej Pawłowy" i „przywilej na korzyść wiary".

a) Stosowanie przywileju Pawłowego

Od wieku XII stała jest w Kościele praktyka rozwiązywania małżeństw zawartych w pogaństwie (przed otrzymaniem chrztu). Praktyka ta jednak zaczyna się rozwijać już w IV wieku wraz z Ambrozjasterem. Później wprowadzona zostaje do legislacji kościelnej, za sprawą przede wszystkim stanowisk Gracjana († 1140) i Piotra Lombarda (†1164), którzy określają również warunki jej stosowania: oboje małżonkowie byli przy zawieraniu małżeństwa poganami; strona, która się nie nawraca, nie chce współżyć w pokoju z osobą przyjmującą chrzest. W końcu XII wieku papież Innocenty III uznaje oficjalnie tę praktykę i nadaje jej moc prawa.

Nazywa się ją „przywilejem Pawiowym", gdyż zdaje się opierać na tekście l Kor 7,15. Jest wyjątkiem od nauczania Chrystusa o nierozerwalności małżeństwa (Mk 10,2-12) zgodnie z którym „małżeństwo zawarte przez dwie osoby nie ochrzczone zostaje rozwiązane (...) dla dobra wiary strony, która przyjęła chrzest, przez sam fakt zawarcia nowego małżeństwa przez stronę ochrzczoną, jeśli strona nie ochrzczona odeszła. Uważa się, że strona nie ochrzczona odchodzi, jeżeli nie chce mieszkać ze stroną ochrzczoną lub mieszkać z nią w zgodzie bez obrazy Stwórcy, chyba że strona ochrzczona po przyjęciu chrztu dała słuszny powód odejścia" (KPK 1143).

„Ażeby można było zastosować przywilej Pawłowy, potrzeba: a) aby było to małżeństwo celebrowane przez dwoje nie ochrzczonych, z których tylko jedna osoba przyjmuje z kolei chrzest, druga zaś nie; b) aby strona nie ochrzczona nie zgadzała się na wspólne życie, albo chcąc wspólnego życia, nie była dysponowana do czynienia tego bez obrazy Stwórcy (...). Inicjatywa separacji - nie chcieć wspólnego życia lub nie czynić tego bez obrazy Stwórcy - musi pochodzić od strony nie ochrzczonej. W konsekwencji, jeżeli separacji pragnie współmałżonek ochrzczony albo gdy strona nie ochrzczona odchodzi od niego z jakiejś słusznej przyczyny późniejszej od chrztu (lub nie naprawionej przez chrzest), nie ma miejsca na przywilej Pawłowy. Przez «obrazę Stwórcy» rozumie się niebezpieczeń­stwo grzechu dla strony ochrzczonej lub dla potomstwa oraz sytuacje lub działania przeciwne uczciwości małżeńskiej".

Zastosowanie tego przywileju umożliwia współmałżonkowi przyjmującemu chrzest zawarcie nowego małżeństwa, przy czym tym samym zostaje rozwiązane poprzednie małżeństwo. W rzeczywistości nie chodzi zatem o prawdziwą władzę papieża, ale o możliwość rozwiązania węzła, którą nadaje się osobie przystępującej do chrztu. Niewątpliwe jest jednak, że jeśli Biskup Rzymu ma władzę roz­wiązywania niektórych małżeństw, może także temu przywilejowi nadać moc prawa, stanowiąc, że węzeł pierwszego małżeństwa zawartego przez konwertytę zostaje zerwany przez drugie małżeństwo, kiedy zostaną wypełnione pewne warunki. Taki wniosek można wyciągnąć, przynajmniej niebezpośrednio, z faktu, że papieżowi przysługuje określanie dyscypliny stosowania prawa. Zgodnie z naj­bardziej powszechną opinią chodzi o władzę udzieloną ze względu na większe dobro, jakim jest wiara. Wierze daje się pierwszeństwo nad nierozerwalnością małżeństwa niesakramentalnego. To, iż papież taką władzę posiada, jest prawdą pewną i może być zakwalifikowane jako doktryna katolicka.

W kanonach 1144-1147 Kodeksu Prawa Kanonicznego określone zostają wymagania i kroki, jakie należy wykonać, aby użyć przywileju Pawłowego. „Aby strona ochrzczona ważnie zawarła nowe małżeństwo, należy zawsze zapytać stronę nie ochrzczoną: 1° czy i ona chciałaby przyjąć chrzest; 2° czy przynajmniej chciałaby zgodnie mieszkać ze stroną ochrzczoną, bez obrazy Stwórcy" (KPR 1144). Jednakże można zrezygnować z tej interpelacji, która ma związek z ważnoś­cią przywileju, kiedy nie można jej przeprowadzić lub jest to bezużyteczne. Interpelacji dokonuje „z reguły" ordynariusz (jest to konieczne dla godziwości, nie zaś dla ważności), zaś odpowiedź negatywna może być wyrażona słownie lub milczeniem zostanie uznane za odpowiedź negatywną (cf. KPK 1145).

Przywilej Pawiowy ma także zastosowanie, „jeśli strona nie ochrzczona - czy to już interpelowana, czy też nie - zamieszkując najpierw w zgodzie bez obrazy Stwórcy, następnie odeszła bez uzasadnionej przyczyny" (KPK 1146); to znaczy nie chce już zamieszkiwać wspólnie lub czynić tego bez obrazy Stwórcy.

b) Rozwiązanie węzła w przypadku nazywanym „przywilejem wiary"

Tak zwany przywilej „na korzyść wiary" jest powiązany z przywilejem Pawłowym. Począwszy od wieku XVII, w obliczu nowych okoliczności związa­nych z sytuacją nawróconych w Ameryce (XVI w.) i chrześcijan na Wschodzie (XVI-XVII w.).

Sytuację tę można streścić w: a) fakcie, iż wśród pogan istniała poligamia, a rozwód był w tamtych kulturach powszechny; b) konieczności legitymizacji nowych związków zawartych w kon­dycji niewolników przez Afrykanów i Indian wyrwanych ze stron rodzinnych i odłączonych tym samym od ich pierwszych żon i mężów.

Rozwijała się praktyka polegająca na rozwiązywaniu małżeństw niewiernych (nie ochrzczonych), którzy pragnęli się nawrócić, a przy tym nie chcieli separacji: to znaczy nie stawiali przeszkód dla zgodnego współżycia lub wspólnego życia „bez obrazy Stwórcy". Nie jest to zatem kolejne proste za­stosowanie czy wariant przywileju Pawiowego.

W aktualnie obowiązującej dyscyplinie przywilej „na korzyść wiary" wyrażony jest tak: „Nie ochrzczony, który miał równocześnie przed chrztem kilka żon nie ochrzczonych, po przyjęciu chrztu w Kościele katolickim, jeśli mu trudno pozostać z pierwszą żoną, może zatrzymać jedną z nich, oddalając pozostałe. To samo odnosi się do kobiety nie ochrzczonej, która miała równocześnie kilku mężów nie ochrzczonych" (KPK 1148). W odróżnieniu od przywileju Pawłowego, w tym przypadku to strona ochrzczona jest upoważniona do wybrania jednej ze swych żon (jeśli idzie o poligamię) lub mężów (w przypadku poliandrii). Chodzi o przypadki rozwiązania
a lege małżeństw niesakramentalnych; rozwiązanie to zasadza się na władzy papieża, zgodnie z najpowszechniej przyjętą opinią. (W każdym razie trzeba zaznaczyć, że w przypadkach poligamii i poliandrii wątpliwe jest istnienie prawdziwego małżeństwa).

I podobnie, jeśli jedna ze stron przyjmuje chrzest, a niemożliwy jest dla niej powrót do wspólnego życia ze swym współmałżonkiem z powodu niewoli bądź prześladowania (choćby tymczasem druga strona przyjęła chrzest), ma ona prawo do zawarcia nowego małżeństwa z osobą należącą do Kościoła katolickiego (pod warunkiem, że nie nastąpiło współżycie cielesne po chrzcie) (KPK 1149)¹.

W jednym i drugim przypadku dokonuje się prawdziwe rozwiązanie małżeń­stwa naturalnego dopełnionego. A Kościół ucieka się do rozwiązania go, za­chowując świadomość, iż korzysta tutaj ze szczególnej władzy². Taka wydaje się być doktryna najbardziej zgodna z Vaticanum II (LG 40; AG 5; GS 40) oraz obowiązującym Kodeksem Prawa Kanonicznego. Tak czy inaczej w związku z „przywilejem wiary" należy uczynić dwie uwagi: a) praktyka ta jest w Kościele akceptowana jednomyślnie; b) nie ma jednomyślności co do wyjaśnienia natury władzy, na mocy której realizowana jest ta praktyka. (Czy chodzi o zastosowanie przywileju Pawiowego do nowych sytuacji, czy jest to raczej sprawowanie specjalnej władzy dla dobra wiary i salus animarum).

Na mocy tej samej władzy i ze słusznych powodów obowiązuje w Kościele także inna praktyka: a) rozwiązywanie małżeństwa między osobą ochrzczoną poza Kościołem katolickim a osobą żyjącą w pogaństwie w przypadku, gdy którakolwiek z nich zdecyduje pobrać się z katolikiem; b) rozwiązywanie małżeństwa osoby ochrzczonej w Kościele katolickim a osobą nie ochrzczoną (celebrowanego z dyspensą od niezgodno­ści wyznań), jeżeli strona katolicka pragnie zawrzeć nowe małżeństwo z osobą ochrzczoną, czy to w Kościele katolickim czy też nie.

Kodeks Prawa Kanonicznego

ROZŁĄCZENIE MAŁŻONKÓW

Art. l ROZWIĄZANIE WĘZŁA

Kan. 1141 — Małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być roz­wiązane żadną ludzką władzą i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci.

Kan. 1142 — Małżeństwo niedopełnione, zawarte przez ochrzczo­nych lub między stroną ochrzczoną i stroną nieochrzczoną, może być ze słusznej przyczyny rozwiązane przez Biskupa Rzymskiego, na proś­bę obydwu stron lub tylko jednej, choćby druga się nie zgadzała.

Kan. 1143 — § 1. Małżeństwo zawarte przez dwie osoby nie ochrzczone zostaje rozwiązane na mocy przywileju pawiowego dla do­bra wiary strony, która przyjęła chrzest, przez sam fakt zawarcia no­wego małżeństwa przez stronę ochrzczoną, jeśli strona nieochrzczona

odeszła. .

§ 2. Uważa się, że strona nieochrzczona odchodzi, jeżeli nie chce mieszkać ze stroną ochrzczoną lub mieszkać z nią w zgodzie bez obrazy Stwórcy, chyba że strona ochrzczona po przyjęciu chrztu dała słuszny powód odejścia.

Kań. 1144 — § 1. Aby strona ochrzczona ważnie zawarła nowe małżeństwo, należy zawsze zapytać stronę nieochrzczona: 1° czy i ona chciałaby przyjąć chrzest;

2° czy przynajmniej chciałaby zgodnie mieszkać ze stroną ochrzczoną, bez obrazy Stwórcy.

§ 2. Ta interpelacja powinna nastąpić po chrzcie. Jednakże ordy­nariusz miejsca może na skutek poważnej przyczyny zezwolić na zastosowanie interpelacji przed chrztem, a nawet od niej dyspenso­wać, zarówno przed chrztem, jak i po chrzcie, jeśli z dochodzenia przynajmniej sumarycznego i pozasądowego stwierdzi się, że nie można jej dokonać lub będzie bezowocna.

Kan. 1145 — § 1. Interpelacja winna być dokonywana z reguły powagą ordynariusza miejsca strony nawróconej, który to ordyna­riusz obowiązany jest zostawić drugiej stronie, jeśliby o to prosiła, czas na odpowiedź, zaznaczając jednak, że gdy czas ten bezużytecznie upłynie, milczenie zostanie uznane za odpowiedź negatywną.

§ 2. Interpelacja dokonana nawet prywatnie przez stronę nawró­coną jest ważna; owszem jest godziwa, gdy nie da się zachować prze­pisanej wyżej formy.

§ 3. W obydwu przypadkach dokonanie interpelacji oraz jej wy­nik powinny być stwierdzone zgodnie z prawem w zakresie ze­wnętrznym.

Kan. 1146 — Strona ochrzczona ma prawo zawrzeć nowe małżeń­stwo ze stroną katolicką:

1° jeśli druga strona odpowiedziała negatywnie na interpe­lację lub gdy interpelacja została zgodnie z prawem pominięta;

2° jeśli strona nieochrzczona — czy to już interpelowana, czy też nie — zamieszkując najpierw w zgodzie bez obrazy Stwórcy, następnie odeszła bez uzasadnionej przyczyny; z zachowaniem przepisów kań. 1144 i 1145.

Kan. 1147 — Ordynariusz miejsca może jednak na skutek poważ­nej przyczyny zezwolić, ażeby strona ochrzczona, korzystająca z przy­wileju pawiowego, zawarła małżeństwo ze stroną niekatolicką, ochrzczoną lub nieochrzczona, z zachowaniem jednak przepisów ka­nonicznych o małżeństwach mieszanych.

1

---