Dzieje ubezpieczeń w Polsce
Piątek, 6 lutego 2004 11:14 | Autor: Wojciech Majerkiewicz,
Mija właśnie 200 lat od czasu powstania na ziemiach polskich pierwszych towarzystw ubezpieczeniowych. Jednak ubezpieczenia obecne są w Polsce od już setek lat. W ostatnich dwóch wiekach polski rynek ubezpieczeniowy miał swoje okresy wzlotów i upadków. Te ostatnie najczęściej były najczęściej następstwem dramatycznych wydarzeń politycznych. Oto krótki zarys dziejów polskich ubezpieczeń. Pierwsze formy ubezpieczeń od wypadków i organizowania pomocy wzajemnej pojawiły się na ziemiach polskich u schyłku średniowiecza na Górnym Śląsku. Tak jak w innych krajach europejskich były związane z działalnością kas brackich i spółek brackich. Najstarszym historycznym dokumentem dotyczącym ubezpieczeń jest "Ordunek Gorny", pierwsza znana ustawa górnicza w języku polskim, wydana przez księcia Jana II Opolskiego w 1528 roku. Mówi się w niej o składkach w wysokości 2 halerzy tygodniowo do kasy brackiej. Ordunek obowiązywał na terenach księstw opolskiego, raciborskiego i ziemi bytomskiej. W wieku XVII i XVIII pewne elementy ubezpieczeń wzajemnych zawierały "porządki ogniowe", uchwalane przez władze miejskie przepisy przeciwpożarowe. W Poznaniu od 1757 roku istniała Kasa Ogniowa, obejmująca swoim działaniem nie tylko miasto, ale i okoliczne wsie. Poza tym w XVIII wieku mieszkańcy polskich miast ubezpieczali swoje budynki w towarzystwach zagranicznych. I tak, mieszczanie z Bydgoszczy i Gdańska korzystali z usług londyńskiego towarzystwa "Feniks", natomiast mieszkańcy Kalisza asekurowali swoje budynki w towarzystwie holenderskim. Pierwsze zakłady ubezpieczeniowe na ziemiach polskich powstały już po rozbiorach, na początku XIX wieku. Były to towarzystwa ogniowe czyli tak zwane socjety. W 1803 roku na podstawie ustawy króla pruskiego Fryderyka Wilhelma utworzono Towarzystwo Ogniowe dla Miast w Prusach Południowych. Data ta przeszła do historii jako początek polskich instytucji ubezpieczeniowych. Rok później kolejny dekret pruskiego króla powołał do życia Towarzystwo Ogniowe dla Wsi w Prusach Południowych. Oba zakłady obejmowały zasięgiem swojego działania znaczny obszar ziem polskich
Warszawą i Poznaniem. Były to ubezpieczenia publiczne i wzajemne. Asekuracja budynków w miastach była, z nielicznymi wyjątkami, przymusowa. Na wsi nie było obowiązku ubezpieczania budynków. Oba towarzystwa działały krótko, gdyż po klęsce Prus w wojnie z napoleońską Francją trzy lata później zostały zlikwidowane. Jednak w utworzonym wówczas Księstwie Warszawskim natychmiast zorganizowano nowe Towarzystwo Ogniowe dla Miast i Wsi. Działało ono na nieco odmiennych zasadach niż zakłady ubezpieczeniowe w czasach pruskich: zróżnicowano stawki za ubezpieczenia budynków miejskich i objęto obowiązkowym ubezpieczeniem wsie narodowe i królewskie. O asekuracji budynków we wsiach prywatnych nadal mogli decydować właściciele ziemscy. Klęska Napoleona przyniosła kolejną reorganizację instytucji ubezpieczeniowych na ziemiach polskich. Zlikwidowano Towarzystwo Ogniowe z czasów Księstwa i w 1817 roku powołano w jego miejsce Ogólne Towarzystwo Ogniowe dla Miast w Królestwie Polskim. W Wielkopolsce, która jako Wielkie Księstwo Poznańskie, włączona została do Prus, rozpoczęła działalność Królewska Dyrekcja Prowincjonalna Socjetu Ogniowego, podzielona na oddzielne towarzystwa dla miast i wsi. W roku 1836 połączono je, wprowadzając przymusowe ubezpieczenia również na wsi. Kolejna faza rozwoju ubezpieczeń w zaborze pruskim rozpoczęła się w roku 1864 roku, gdy zniesiono przymusowe ubezpieczenia, otwierając drogę dla wolnej konkurencji. Na rynku prywatne towarzystwa ubezpieczeniowe zaczęły rywalizować z zakładami publicznymi. W 1895 roku w Poznaniu powstała nowa instytucja ubezpieczeniowa o charakterze publicznym: Krajowa Kasa Ubezpieczeń Strażaków od Wypadków, przemianowana w 1913 roku na Poznański Prowicjonalny Socjetet Ogniowy. W roku 1911 w Wielkopolsce rozpoczął działalność, także publiczny, Poznański Prowincjonalny Zakład Ubezpieczeń na Życie. Jednocześnie od 1873 roku istniało w zaborze pruskim jedyne prywatne towarzystwo ubezpieczeniowe oparte całkowicie na kapitałach polskich, Bank Wzajemnych Zabezpieczeń "Vesta". Dynamicznie rozwijająca się firma wyszła ze swoim działaniem poza tereny polskie, utrzymując przedstawicielstwa w Berlinie, Dreźnie i Halle. Kres jej istnieniu położyła dopiero II wojna światowa. W zaborze rosyjskim prywatne zakłady ubezpieczeń pojawiły się dopiero w latach 70-tych XIX wieku. Wcześniej, w roku 1833 Towarzystwo Ogniowe dla Miast w Królestwie Polskim przekształcono w Towarzystwo Ubezpieczeń od Ognia Nieruchomości, które poza budynkami ubezpieczało także maszyny rolnicze, zboża, zwierzęta gospodarskie i urządzenia fabryczne. Po upadku powstania styczniowego instytucje ubezpieczeniowe pozbawiono samodzielności, włączając je do administracji państwowej. W 1870 roku carskie władze powołały Wzajemne Guberialne Ubezpieczenia Budowli od Ognia, ograniczające się do asekuracji budynków. W tym samym roku założono prywatne Warszawskie Towarzystwo Ubezpieczeń Spółka Akcyjna, które oferowało ubezpieczenia rolne i przemysłowo-handlowe. Ubezpieczenia na życie prowadziło natomiast prywatne Towarzystwo Akcyjne "Przezorność". W roku 1900 powołano kolejną centralną instytucję ubezpieczeniową z siedzibą w Warszawie: Ubezpieczenia Wzajemne Budowli od Ognia w Królestwie Polskim, która przejęła kompetencje ubezpieczeń guberialnych. Instytucja ta działała do roku 1915. Jednocześnie na początku XX wieku powstawały inne polskie towarzystwa ubezpieczeniowe publiczne i prywatne, takie jak Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń od Gradobicia "Ceres", Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń "Snop", czy Warszawskie Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń od Nieszczęśliwych Wypadków. Najwolniej rynek ubezpieczeniowy rozwijał się w zaborze austriackim. W przeciwieństwie do zaboru pruskiego i rosyjskiego nie wprowadzono tu przymusu ubezpieczeń, oddając cały rynek inicjatywie prywatnej. Jednak pierwszy polski zakład ubezpieczeniowy - Towarzystwo Ubezpieczeń od Ognia w Krakowie "Florianka" - powstała tu dopiero w 1860 roku. 9 lat później zaczął oferować także ubezpieczenia na życie, rozszerzając później ich zakres między innymi o ubezpieczenia ludowe bez oględzin lekarza i ubezpieczenia pogrzebowe. W 1874 roku "Florianka" zmieniła oficjalną nazwę na Krakowskie Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń. Później swoją działalność rozszerzyło poza Galicję, sprzedając polisy również na Wołyniu, Podolu i Ukrainie. Wybuch pierwszej wojny światowej spowodował ograniczenie działalności towarzystw ubezpieczeniowych. Możliwości dalszego ich rozwoju stworzyło jednak odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 roku. Ramy prawne działalności ubezpieczeniowej określił dekret Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z lutego 1919 roku dotyczący Ubezpieczeń Wzajemnych Budowli w Królestwie Polskim. Następnie na bazie instytucji istniejących w okresie zaborów w Wielkopolsce i na Pomorzu rozpoczęły działalność Krajowe Ubezpieczenie Ogniowe w Poznaniu, Krajowe Ubezpieczenie na Życie w Poznaniu oraz Pomorskie Stowarzyszenie Ubezpieczeń od Ognia w Toruniu. Na ten okres przypada powstanie pierwszych dużych ubezpieczeniowych spółek akcyjnych. Już od 1917 roku działały Polskie Towarzystwo Asekuracyjne i Reasekuracyjne "Patria" oraz Towarzystwo Ubezpieczeń "Polonia". O rok młodsze było Towarzystwo Ubezpieczeń Vita, a w 1919 roku powstały Poznański Bank Ubezpieczeń i Polski Bank Reasekuracyjny "Lechia". W 1920 roku na rynku pojawiło się działająca do dziś "Warta" - Towarzystwo Reasekuracyjne w Poznaniu. Dalszy impuls do rozwoju ubezpieczeń dała Ustawa sejmowa z 1921 roku ustanawiająca przymus ubezpieczeń w rolnictwie i budowli od ognia. Na jej podstawie powołano do życia Polską Dyrekcję Ubezpieczeń Wzajemnych, instytucję o charakterze samorządowym, obejmującą zasięgiem swojego działania terytorium całego kraju poza dawnym zaborem pruskim. W roku 1927 Polską Dyrekcję przekształcono w Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych, a rok później powstała Pocztowa Kasa Oszczędności, która prowadziła także ubezpieczenia na życie. W 1929 roku w wyniku połączenia kilku zakładów stworzony został największy w Polsce koncern ubezpieczeniowy: Poznański Koncern Towarzystw Ubezpieczeń. Wkrótce kilka innych instytucji, w tym nawiązująca do XIX-wiecznych tradycji krakowska "Florianka" oraz "Patria", utworzyło Koncern Warszawskiego Towarzystwa Ubezpieczeniowego. W rezultacie tuż przed wybuchem II wojny światowej na polskim rynku ubezpieczeniowym działało 67 zakładów ubezpieczeniowych, w tym publiczne i prywatne z kapitałem krajowym, a także z udziałem kapitału zagranicznego. Na przykład w 1927 roku Prudential plc., jedna z czołowych firm ubezpieczeniowych w Wielkiej Brytanii, przejęła poprzez Prudential Assurance pakiet kontrolny akcji "Przezorności". Kolejna wojna światowa załamała rozwój ubezpieczeń na ziemiach polskich. Na terenach Generalnego Gubernatorstwa działalność kontynuowały tylko dwa zakłady ubezpieczeniowe pod ścisłą kontrolą Niemców: Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych oraz "Warta". Stan ten praktycznie nie zmienił się po przejęciu w kraju władzy przez komunistów. Początkowo wznawiały działalność niektóre przedwojenne towarzystwa ubezpieczeniowe, a do prowadzenia ubezpieczeń na życie powróciła Pocztowa Kasa Oszczędności. Jednak w 1947 roku odebrano firmom prywatnym prawo do prowadzenia działalności ubezpieczeniowej, a następnie poprzez połączenia i likwidację ograniczono liczbę zakładów publicznoprawnych. Skarb Państwa przejął 60% akcji "Warty", przyznając jej monopol na działalność reasekuracyjną. Pozostałe 40% walorów reasekuracyjnej spółki należało do PZUW. Dwa lata później ta ostatnia instytucja przejęła portfel ubezpieczeń życiowych od Pocztowej Kasy Oszczędności, którą rok później przekształcono w bank państwowy Powszechna Kasa Oszczędności. Zwieńczeniem procesu centralizacji i upaństwowienia systemu ubezpieczeń była ustawa z 1952 roku, potwierdzająca likwidację ubezpieczeń wzajemnych. W miejsce Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych powstał Państwowy Zakładu Ubezpieczeń. Jego finanse były ściśle powiązane z budżetem państwa: trafiały tam wszystkie nadwyżki bilansowe ubezpieczyciela. Przez prawie cały okres socjalizmu rozwój sektora ubezpieczeniowego w praktyce ograniczał się do rozszerzania systemu ubezpieczeń obowiązkowych. W 1961 roku wprowadzono przymusowe ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków i odpowiedzialności cywilnej w ruchu pojazdów mechanicznych, a dwa lata później rolnicy zobowiązani zostali do ubezpieczania ziemopłodów od gradobicia i powodzi. W 1975 roku objęto ich także obowiązkiem ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków i odpowiedzialności cywilnej. Jednocześnie zupełnie zaniedbywane były ubezpieczenia dobrowolne. Pierwszego wyłomu w systemie monopolu państwowych instytucji ubezpieczeniowych dokonała ustawa z 1984 roku, dopuszczająca powstanie towarzystw oferujących ubezpieczenia w formie spółdzielni oraz spółek kapitałowych, w których jednak co najmniej 51 procent udziału powinien mieć Skarb Państwa. Przełom nastąpił jednak po rozpoczęciu reform wolnorynkowych w gospodarce. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 1991 roku stworzyła podwaliny nowoczesnego rynku ubezpieczeń. Przede wszystkim znowu zezwolono na działalność towarzystw ubezpieczeń wzajemnych oraz komercyjnych firm prywatnych, pod warunkiem, że będą zorganizowane w formie spółek akcyjnych, co wymaga zgromadzenia większego kapitału zakładowego. Dodatkowym zabezpieczeniem interesów klientów był zakaz jednoczesnego prowadzenia przez tego samego ubezpieczyciela ubezpieczeń na życie i pozostałych ubezpieczeń osobowych oraz majątkowych, a także ograniczenie działalności gospodarczej zakładu do działalności ubezpieczeniowej i związanej z nią. W efekcie doszło do podziału PZU na PZU SA, oferujące ubezpieczenia "nieżyciowe" oraz spółkę zależną - PZU Życie, zajmującą się, jak sama nazwa wskazuje ubezpieczeniami na życie. Poza tym z roku na rok przybywało na rynku firm ubezpieczeniowych, by w 2002 roku osiągnąć liczbę 74. Ostatnią zmianą prawną było wejście w życie 1 stycznia 2004 roku czterech ustaw dostosujących polskie prawo ubezpieczeniowe do wymagań rynku Unii Europejskiej.
Autor: Wojciech Majerkiewicz,
Tekst pochodzi z portalu edukacji ekonomicznej - www.nbportal.pl © NBP
2007-09-08 17:36
1