ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CZYNY NIEDOZWOLONE
Czyn niedozwolony, czyli inaczej delikt, to fakt wyrządzenia szkody poza istniejącym dotychczas stosunkiem zobowiązaniowym i z faktem tym ustawa wiąże powstanie obowiązku naprawienia szkody. Treścią tego nowo powstałego stosunku obligacyjnego (ten stosunek obligacyjny powstaje na skutek wyrządzenia deliktu) jest uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania i odpowiadający temu uprawnieniu obowiązek naprawienia szkody, czyli treścią nowo powstałego stosunku obligacyjnego, który powstaje na skutek deliktu (na skutek wyrządzenia czynu niedozwolonego), jest uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania i odpowiadający temu uprawnieniu obowiązek naprawienia szkody. Reżim odpowiedzialności deliktowej regulowany jest przez art. 415 i następne kc.
Odpowiedzialność deliktową należy odróżnić od odpowiedzialności kontraktowej. Odpowiedzialność kontraktowa jest to odpowiedzialność z tytuły niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, czyli nienależytego wykonania świadczenia wynikającego ze stosunku zobowiązaniowego łączącego strony (umowy).
Jeżeli chodzi o odpowiedzialność deliktową - tutaj mamy tradycyjne trzy przesłanki odpowiedzialności. Po pierwsze musi być wyrządzona szkoda, czyli uszczerbek w dobrach osoby poszkodowanej. Pod drugie szkoda jest spowodowana przez jakiś fakt (działanie ludzkie, zdarzenie) z którym to faktem ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy. I trzecia przesłanka powstania odpowiedzialności deliktowej - miedzy tym faktem (czynem niedozwolonym) a szkodą istnieje związek przyczynowy. Czyli w uproszczeniu przesłanką odpowiedzialności deliktowej jest po pierwsze wyrządzenie szkody, po drugie czyn niedozwolony i z tym czynem niedozwolonym ustawa wiąże obowiązek odszkodowawczy, po trzecie między szkodą a czynem niedozwolonym musi występować związek przyczynowy.
Obciążenie obowiązkiem naprawienia szkody wymaga, aby odpowiedzialność była oparta na jednej z trzech zasad. Wyróżniamy trzy zasady odpowiedzialności. Po pierwsze jest to zasada winy, po drugie jest to zasada ryzyka i po trzecie jest to zasada słuszności. Podstawowe znaczenie ma zasada winy, natomiast zasada ryzyka i zasada słuszności mają znaczenie uzupełniające, tzn. zasada ryzyka i zasada słuszności wchodzi w grę, gdy przepis szczególny tak stanowi. Podstawową zasadą odpowiedzialności jest zasada winy, a charakter uzupełniający ma zasada ryzyka i zasada słuszności, przy czym zasada ryzyka i zasada słuszności mają charakter uzupełniający i wchodzą w grę, gdy przepis szczególny tak stanowi.
Kiedy przepis szczególny tak stanowi:
Po pierwsze na zasadzie ryzyka oparta jest odpowiedzialność na podstawie art. 430, 433-436 i 474. Odpowiedzialność na zasadzie słuszności to jest art. 4172, 428 i 431 § 2.
W przypadku odpowiedzialności opartej na zasadzie winy, uwolnienie się od tej odpowiedzialności może nastąpić w drodze ekskulpacji. Uwolnienie się od odpowiedzialności opartej na zasadzie winy następuje na drodze ekskulpacji (ekskulpacja jest to wykazanie braku winy).
W przypadku odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka uwolnienie się od odpowiedzialności może nastąpić poprzez wykazanie podstaw egzoneracyjnych. Uwolnienie się do odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka może nastąpić poprzez wykazanie podstaw egzoneracyjnych. Podstawami egzoneracyjnymi, zwanymi inaczej przesłankami egzoneracyjnymi, są siła wyższa, wyłączna wina poszkodowanego lub wyłączna wina osoby trzeciej. To są typowe przesłanki egzoneracyjne, mogą też być inne przesłanki egzoneracyjne, przy czym muszą być wyraźnie wskazane przez przepis ustawy. Czyli jeszcze raz - uwolnienie się od odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka może nastąpić poprzez wykazanie przesłanek egzoneracyjnych. Przesłankami egzoneracyjnymi są np. siła wyższa, wyłączna wina poszkodowanego, wyłączna wina osoby trzeciej.
Jeżeli chodzi o odpowiedzialność deliktową, to w ramach odpowiedzialności deliktowej, czyli odpowiedzialności za czyny niedozwolone, można wyróżnić odpowiedzialność za własne czyny. To jest podstawowy rodzaj odpowiedzialności deliktowej - odpowiedzialność za własne czyny.
Podstawowe znaczenie przy omawianiu odpowiedzialności za własne czyny ma art. 415 kc. Zgodnie z art. 415: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.” Jest to przepis o podstawowym znaczeniu dla odpowiedzialności deliktowej, odpowiedzialności za czyny niedozwolone. Przepis ten odnosi się zarówno do osób fizycznych, jaki i do osób prawnych, przy czym osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Wynika to z art. 416 kc, czyli art. 415 odnosi się nie tylko do osób fizycznych, ale także do osób prawnych, przy czym w przypadku osób prawnych trzeba pamiętać o tym, że osoba prawna ma obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Art. 415 kc odnosi się do zawinionych czynów człowieka, czyli musi być czyn człowieka i czyn ten musi być zawiniony, przy czym jako czyn należy rozumieć zarówno działanie, jak i zaniechanie, czyli aby powstała odpowiedzialność z art. 415 musimy mieć doczynienia z czynem człowieka (może być to zarówno działanie, jak i zaniechanie), ale aby sprawca został obciążony obowiązkiem naprawienia szkody poszkodowany musi wykazać istnienie i rozmiar szkody, a także działanie i zaniechanie sprawcy wyrządzającego szkodę oraz istnienie adekwatnego związku między działaniem a szkodą, a dodatkowo winę sprawcy szkody. Przy odpowiedzialności deliktowej, przy odpowiedzialności z tytuły czynów niedozwolonych, trzeba wykazać: po pierwsze istnienie szkody, rozmiar tej szkody, po drugie trzeba wskazać osobę sprawcy (osoba obowiązana do naprawienia), wykazać jakich działań bądź też zaniechań ta osoba się dopuściła (działanie lub zaniechanie, które doprowadziło do powstania szkody), po trzecie trzeba wykazać (musi istnieć) adekwatny związek przyczynowy między czynem tej osoby a szkodą, konieczne jest do tego, do powstania odpowiedzialności wina sprawcy szkody.
Co to jest wina - Jeżeli chodzi o winę, to brak jest definicji ustawowej (w kodeksie cywilnym definicja winy nie występuje). Stąd też na podstawie orzecznictwa i poglądów doktryny można podjąć próbę sformułowania definicji winy. Na winę składają się dwa elementy: element obiektywny i element subiektywny.
Element obiektywny oznacza, że postępowanie danego podmiotu jest obiektywnie bezprawne, co znaczy niezgodne z zakazami bądź też nakazami wynikającymi z norm powszechnie obowiązujących albo też działanie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, czyli element obiektywny - postępowanie danego podmiotu powinno być obiektywnie bezprawne, tzn. sprzeczne z przepisami powszechnie obowiązującymi lub też sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Element subiektywny winy jest to możliwość postawienia sprawcy zarzutu, że podjął i wykonał niewłaściwą decyzję bądź w określonej sytuacji nie uczynił tego co mógł i powinien był uczynić.
Na winę muszą składać się te dwa elementy: element obiektywny, czyli ta obiektywna bezprawność działania i element subiektywny, czyli możliwość zarzucenia sprawcy, że podjął i wykonał niewłaściwą decyzję.
Winę można podzielić na dwa rodzaje: winę umyślną i winę nieumyślną. Z winą umyślną mamy doczynienia wówczas, jeżeli dana osoba chce dokonać danego czynu (chce np. wyrządzić szkodę) lub godzi się na wyrządzenie szkody, czyli wina umyślna w sytuacji, gdy dany podmiot chce wyrządzić szkodę lub godzi się na wyrządzenie szkody. Z kolei wina nieumyślna polega na niezachowaniu należytej staranności. Skutkiem niezachowania należytej staranności jest wyrządzenie szkody. W związku z tym, że wina nieumyślna oznacza niezachowanie należytej staranności, w przypadku winy nieumyślnej istotne jest ustalenie mierników należytej staranności i mierniki należytej staranności powinny mieć charakter obiektywny, przy czym uwzględnia się je dla konkretnej sytuacji.
Odpowiedzialność na podstawie art. 415 kc dotyczy zarówno winy umyślnej, jak i winy nieumyślnej. W art. 415 nie ma rozróżnienia na winę umyślną i winę nieumyślną, a zatem przepis ten dotyczy odpowiedzialności zarówno z winy umyślnej, jak i z winy nieumyślnej.
Od odpowiedzialności można się uwolnić w drodze ekskulpacji, tzn. poprzez wykazanie braku elementu obiektywnego albo braku elementu subiektywnego winy. Skoro na winę składają się dwa elementy: element obiektywny i element subiektywny, to ekskulpacja polega na wykazaniu braku winy, a z brakiem winy będziemy mieli doczynienia wówczas, gdy nie występuje albo element obiektywny winy albo element subiektywny, może się też zdarzyć, że żaden z tych elementów nie występuje.
Element obiektywny, czyli ta obiektywna bezprawność, wyłączona jest w czterech sytuacjach, czyli nie ma elementu obiektywnego winy w sytuacji, gdy mamy doczynienia z obroną konieczną. Obronę konieczną reguluje art. 423 kc. Obrona konieczna polega na odparciu bezpośredniego i bezprawnego zamachu na dobro własne lub innej osoby. Jeżeli mamy doczynienia z obrona konieczną, jeżeli zostały spełnione przesłanki z art. 423, to wówczas nie można sprawcy przypisać winy, dlatego że brak jest elementu obiektywnego winy. Druga sytuacja, kiedy brak jest elementu obiektywnego to stan wyższej konieczności. O stanie wyższej konieczności mowa jest w art. 424 kc. Stan wyższej konieczności występuje wówczas, gdy istnieje zagrożenie dla dobra na skutek innego(-ych) zdarzenia(-ń) niż zamach (działanie) człowieka i przeciwdziałanie temu innemu zdarzeniu wymaga wyrządzenia szkody. Trzecia sytuacja, gdy wyłączony jest element obiektywny winy to dozwolona samopomoc. O dozwolonej samopomocy mowa jest w art. 343 § 2 i 432 kc. I czwarta sytuacja, kiedy element obiektywny jest wyłączony, to sytuacja, gdy poszkodowany zgodził się na naruszenie jego dobra w takim zakresie w jakim może dysponować przysługującymi mu dobrami lub zezwalać na działanie ingerujące w sferę jego dóbr, czyli element obiektywny jest wyłączony przez zgodę poszkodowanego na naruszenie danego dobra, o ile poszkodowany ma możliwość dysponowania tym dobrem, ma możliwość udzielenia zezwolenia na naruszenie tego dobra.
Ekskulpować się można także poprzez wykazanie braku elementu subiektywnego winy. Brak elementu subiektywnego winy, czyli brak możliwości postawienia sprawcy zarzutu, że podjął i wykonał niewłaściwą decyzję, następuje w sytuacji, gdy sprawca jest niedorozwinięty umysłowo lub chory psychicznie. Druga sytuacja, kiedy dana osoba uległa zakłóceniom czynności psychicznych z jakichkolwiek przyczyn (już nie tylko na skutek choroby psychicznej czy też niedorozwoju umysłowego), za wyjątkiem sytuacji, gdy stan zakłóceń czynności psychicznych (stan ten) jest wywołany użyciem przez nią napojów lub innych środków odurzających. Wynika to z art. 425 kc. Trzecia sytuacja, gdy wyłączony jest element subiektywny winy, to sytuacja, gdy mamy doczynienia z osobą niepełnoletnią. Jeżeli mamy doczynienia z osobą niepełnoletnią bierzemy pod uwagę stopień jej dojrzałości, jej wiek. Należy pamiętać o tym, że możliwość przypisania winy została wyłączona w stosunku do osób poniżej 13 roku życia. Wynika to z art. 426 kc. Między 13 a 18 rokiem życia bierzemy pod uwagę stopień dojrzałości dla danej osoby. Czwarta sytuacja, kiedy wyłączony jest element subiektywny winy to sytuacja, gdy mamy doczynienia z osobą, która z powodu stanu cielesnego lub z powodu wieku nie może kierować swym postępowaniem na tyle by nie wyrządzić (wyrządzać) szkody. Wynika to z art. 427 kc.
Czyli mamy cztery sytuacje, gdy wyłączony jest element obiektywny winy, i cztery sytuacje, gdy wyłączony jest element subiektywny winy, czyli aby ekskulpacja się powiodła, czyli aby uwolnić się od odpowiedzialności opartej na zasadzie winy, należy wykazać brak winy, czyli zaistnienie braku elementu obiektywnego lub subiektywnego.
Jeżeli kilka osób wyrządza szkodę, wszystkie osoby odpowiadają za szkodę solidarnie. Jeżeli kilka osób wyrządza szkodę, osoby te odpowiadają za wyrządzoną szkodę solidarnie. Wynika to z art. 441 kc. Kilka osób wyrządza szkodę - ponoszą odpowiedzialność solidarną. Dodatkowo należy pamiętać o art. 422 kc, a mianowicie odpowiedzialność solidarną wraz ze sprawcą szkody ponoszą także podżegacze, pomocnicy, osoby, które świadomie ze szkody skorzystały. Solidarnie ze sprawcą szkody odpowiadają także podżegacze, pomocnicy, osoby, które świadomie ze szkody skorzystały.