1. Komunikacja językowa

Język- sposób komunikacji , naturalny system znaków stworzony do celów porozumiewaw-

czych danej społeczności

Ludzie porozumiewają się za pomocą znaków:

• znaki drogowe

• znaki świetlne

• znaki ruchowe

• znaki językowe (wyrazy)

Żeby człowiek mógł porozumieć się z drugim człowiekiem musi istnieć system porozumiewania :

KONTEKST

(sytuacja, okoliczności, w których ma miejsce akt mowy)

NADAWCA kanał KOMUNIKAT kanał ODBIORCA

(osoba, która dokonuje (wiadomość, która jest (osoba, która odbiera

aktu mowy) przekazywana) akt mowy)

KOD

(system form z zakresu słownictwa, gramatyki, stylistyki

które zostają wykorzystane podczas nadawania komunikatu.)

kanał - sposób dotarcia informacji

Znaki- stanowią pewien system i są ze sobą powiązane

Kod językowy- (system , zbiór wyrazów i reguł ich łączenia w większe całości ; zdania i teksty

Język naturalny- system znaków dźwiękowych, który powstał drogą naturalnego rozwoju i który służył członkom społeczności ludzkiej do porozumiewania się między sobą i poznawania świata

Język sztuczny- utworzony przez człowieka (Esperanto) lub język migowy, pomocniczy, komputera

Wszystkie żywe istoty porozumiewają się - przesyłają komunikaty, najdoskonalszym komunikatem, właściwym tylko dla ludzi jest komunikat językowy, czyli akt mowy, lub zespół aktów mowy. Aby akt mowy został należycie skonstruowany i zrozumiany, użytkownicy języka muszą znać ten sam kod (system znaków), czyli słownictwo z zakresu danego języka, zasady gramatyki, kryteria poprawności językowej. Warunkiem dobrej komunikacji jest poprawnie zbudowany kod.

2. Funkcje tekstów językowych.

1) Komunikatywna funkcja nadrzędna, dzięki niej przekazujemy wiadomości dotyczące teraźniejszości, przeszłości i przyszłości

1. informatywna

cechy charakterystyczne: zdania oznajmujące proste i złożone, duża ilość słownictwa specjalistycznego, obiektywizm

Odbiorca takiego tekstu koncentruje się na rzeczywistości pozatekstowej, której dotyczy zawarta w komunikacie informacja

Przykłady: typowymi tekstami o funkcji informatywnej są teksty zamieszczane w gazetach i czasopismach, tego typu komunikaty językowe spotykamy najczęściej w mowie potocznej oraz informacyjnych i edukacyjnych programach telewizyjnych

2. impresywna

cechy charakterystyczne: zdania i równoważniki zdań, najczęściej pytające i wykrzyknikowe, które służą wyrażaniu emocji; nadawca komunikatu impresywnego nagminnie stosuje zwroty do odbiorcy: ty, ciebie, was; czasowniki w formie 2 os. l.poj lub liczbie mnogiej: pójdziecie, napiszesz; pytania retoryczne o wyraźnej funkcji nakłaniającej.

Czytając teksty o funkcji impresywnej odbiorca koncentruje uwagę na sobie lub grupie osób, w której i on się znajduje.

Przykłady: teksty o funkcji impresywnej można znaleźć wśród utworów poetyckich (liryka zwrotu do adresata) są nimi także apele, odezwy i teksty, których nadawcy zamierzają nakłonić odbiorcę do określonego zachowania , sprowokować go do konkretnych działań lub refleksji

3. ekspresywna

cechy charakterystyczne: podmiot wypowiedzi domyślny, zdania wieloczłonowe złożone z części krótkich, nierozwiniętych , często wykrzyknikowe lub zakończone wielokropkiem

Czytając teksty o funkcji ekspresywnej odbiorca koncentruje uwagę na osobie nadawcy komunikatu, jego emocjach, przeżyciach.

Przykłady: teksty o funkcji ekspresywnej pojawiają się często w dziennikach i pamiętnikach, a także reportażach, czy relacjach „na gorąco”, kiedy nadawca jest bezpośrednim świadkiem wydarzeń i opowiada o nich. Typowym przykładem tekstu ekspresywnego jest „Pamiętnik z powstania warszawskiego” Mirona Białoszewskiego

4. poetycka

cechy charakterystyczne: wirtuozeria językowa, liczne środki artystyczne, w prozie (proza poetycka) pojawia się przestawna składnia; często neologizmy, innowacje językowe, oryginalna składnia, forma tekstów pisanych, liczne przerzutnie

Odbiorca tekstów tego typu koncentruje się na tekście, odbiera oryginalność jego formy

Przykłady: do tekstów o funkcji poetyckiej należy większość utworów powstałych w epoce Młodej Polski („sztuka dla sztuki”) typowe przykłady takich tekstów to utwory futurystów, dadaistów i poetów awangardowych.

5. fatyczna

Jest to funkcja językowa służąca nawiązaniu lub podtrzymaniu kontaktu z partnerem aktu mowy. Taką funkcję pełnią wszelkie formy typu: Cześć!, Hej !, Witaj, Halo!, tak…, acha… itp.

2) Poznawcza dzięki niej możemy znaleźć informacje zawarte w wyrazach i znakach, dowiadujemy się o historii języka i pochodzenia słów.

3) Reprezentatywna dzięki niej wyrazy są symbolami zjawisk, rzeczy, osób np. (jabłko- wywołuje obraz owocu)

4) Magiczna słowa czynią cuda, obejmuje ona zaklęcia, przekleństwa, formułki czarnoksięskie, klątwy. Zakłada ona magiczną moc języka.

5) Stanowiąca ma moc zmieniania rzeczywistości np. akty prawne, zarządzenia, informacje itp.

3. Język mówiony a język pisany.

1. Charakterystyczne cechy języka mówionego:

• występowanie wyrazów i wyrażeń opóźniających: słuchaj, więc, no, właściwie, po prostu

• zawiłości składniowe: zdania eliptyczne, niedopowiedzenia, zbędne powtórzenia wyrazów, obecność zdań i wyrazów wtrąconych, fragmenty mowy zależno- niezależnej np. ( … i Anka wtedy mówi: „ja nie chcę tego słuchać… w znaczeniu … i Anka wtedy mówi: „ja nie chce tego słuchać”), częste inwersje składniowe

• nadużywanie spójników (np. i ) oraz zaimków np. ten, ta, jemu

1. Charakterystyczne cechy języka pisanego:

• dbałość o jasność, precyzję przekazu

• nadanie tekstowi odpowiedniego stylu ( w zależności od intencji autora)

• poprawność językowa: gramatyczna, składniowa

• odpowiedni rodzaj słownictwa w zależności od rodzaju tekstu

4. Norma, zwyczaj językowy, poprawność językowa, błąd językowy i jego rodzaje.

Normy językowe- zbiór wszystkich reguł fonetycznych, leksykalnych, słowotwórczych i składniowych danego języka, które określają sposoby tworzenia z elementów językowych wszelkich konstrukcji językowych wyższego rzędu, a więc tematów fleksyjnych, wyrazów , grup składniowych, zdań, itp. można powiedzieć profesorzy i profesorowie

Zwyczaj językowy- powszechnie przyjęty , najczęściej uświęcony tradycją sposób posługiwania się danym środkiem językowym, będący zarówno wyrazem normy językowej, jak i jednym z podstawowych kryteriów poprawności językowej. Wyraz (wyrażenie, zwrot ) nawet niezgodny z tradycją językową, prawidłami gramatycznymi, zasadami logiczności itp.

Poprawność językowa- zgodność użytych w tekście środków językowych z obowiązującymi normami leksykalnymi, słowotwórczymi, znaczeniowymi, fleksyjnymi, składniowymi, frazeologicznymi, stylitystycznymi ; ogólnie brak w danym tekście jakichkolwiek błędnów.

Błąd językowy- błędu językowe: nieznajomość ogólnopolskiej normy językowej, niedostateczna troska o poprawną formę wypowiedzi, a także bierność myślowa mówiącego lub twórcy tekstu. Błędem jest taki twór językowy, który nie ma funkcjonalnego uzasadnienia. Nieuzasadnione naruszenie normy językowej. Ze względu na naruszoną normę językową wyróżniamy:

• błędy gramatyczne (fleksyjne i składniowe)

• błędy leksykalne (znaczeniowe)

• błędy fonetyczne

• błędy frazeologiczne

• błędy stylistyczne

Do błędów językowych zalicza się często także błędy ortograficzne i błędy interpunkcyjne, choć w dosłownym znaczeniu nie są one błędami językowymi.

5. Kryteria poprawności językowej

Wyróżniamy następujące kryteria poprawności językowej:

• kryterium poprawności systemu (respektowanie zasad gramatycznych)

• kryterium ekonomiczności i języka ( jasność, precyzja, unikanie powtórzeń, form o podobnym znaczeniu)

• zachowanie poprawności związków frazeologicznych (np. wziąć udział, -nie odegrać udział, na ten temat- nie, w tym temacie)

• kryterium narodowe ( umiarkowane używanie wyrazów i zwrotów potocznych)

• kryterium estetyczne ( unikanie zmian sensu wypowiedzi, poprawne stosowanie zasad składni i interpunkcji)

• kryterium sensowności ( unikanie zmian sensu wypowiedzi, poprawne stosowanie zasad składni i interpunkcji)

• kryterium zwyczaju społecznego (upowszechnianie się formy zmienionej)

6. Najdawniejsze zabytki języka polskiego.

1. „Geograf Bawarski” z IX w.- rysy historii i geografii środkowej Europy, znalazły się tu nazwy pierwszych plemion

2. „Dagome iudex” pismo Mieszka I do papieża, w którym to oddaje państwo Polskie pod opiekę papieża

3. „Bulla gnieźnieńska” z 1136r., pismo papieża Innocentego II skierowane do arcybiskupa gnieźnieńskiego- zawierało ono spis wiosek dóbr które posiadał i musiały być zatwierdzone przez papieża, zawiera ona ok. 400 polskich nazw(geograficzne, imiona, przezwiska), Bulla ta została odkryta przez Aleksandra Bunkera

4. „Księga henrykowska” z 1270r. jest to kronika zakonu Cystersów znajdujących się w Henrykowie, w niej napisano 1-wsze polskie zdanie.

Daj ać ja bobruszę a ty poczywaj (Mówi je chłop do żony , a chodzi o mielenie na żarnach)

5. „Kronika Thietmara” opisane tam są walki polsko- niemieckie, są nazwy polskie

Inne dzieła pisane w języku polskim

• „Kazania świętokrzyskie” XIII-XIV w.

• „Kazania gnieźnieńskie” X w.

• „Psałterz floriański” XIV-XV w.

• „Biblia Królowej Zofii” XVw.

• „Bogurodzica” (1-wsza polska pieśń z XIII w.)

Zabytki literatury świeckiej pochodzą z XV w.

• „O zachowaniu się przy stole”

• „Satyra na leniwych chłopów”

• „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”

• „Psałterz Puławski”

• „Kronika Gala Anonima”

• „Kronika Wincentego Kadłubka”

• „Kronika Janka z Czarnkowa”

• „Lament świętokrzyski”

• „Żale matki boskiej pod krzyżem”

• „Legenda o św. Aleksym”

7. Wyrazy podzielne i niepodzielne słowotwórczo.

Znaczną część słownictwa polskiego stanowią wyrazy dające się podzielić na mniejsze cząstki znaczeniowe, np. kot-ek, biała-wy.

Wyrazy podzielne słowotwórczo- są najczęściej motywowane, czyli zależne od innych np. matkować -> matka, czytelnia -> czytać, pisarz -> pisać.

Stosunkiem motywacji nazywamy zależność wyrazów od siebie (wyrazu motywowanego czytelnia od motywującego czytać)

Wyraz motywowany inaczej przejrzysty - czytelnia

Wyraz nie motywowany inaczej nieprzejrzysty- czytać

Słowa motywowane charakteryzują się podzielnością, ale nie znaczy to , że wszystkie wyrazy podzielne są motywowane np. rękaw -> ręka oraz ojczym -> ojciec, są jak widać motywowane ale niepodzielne , gdyż w żadnym innym wyrazie nie pojawiają się cząstki -aw, -ym. Natomiast bywa też odwrotnie: słowo jest podzielne , ale nie jest motywowane, gdyż podstawowy człon z podziału nie kojarzy się z żadnym, podobnym znaczeniowo słowem, np. należeć, posiadać, pochodzić.

W wyrazach podzielnych wyodrębniamy dwie części składniowe:

Podstawę słowotwórczą ( temat słowotwórczy)- nawiązuje do wyrazu podstawowego, jest to dokładnie część wspólna wyrazowi motywowanemu i motywującemu, część z którą łączy się zasadnicze znaczenie (pal- ić, pal-acz)

Formant tworzy strukturę wyrazu, odróżnia wyraz motywowany od motywującego (dom, dom- isko)

Najczęściej jest on przedrostkiem zajmującym pozycję przed tematem np. prze- śliczna, lub przyrostkiem występującym po temacie, np. urw-isko lub elementem - o - łączącym dwa tematy w wyrazach złożonych, np. staw- o - nóg.

Formantem może być jakaś cecha dźwiękowa, różniąca słowo motywowane od motywującego, np. ciacho -> ciastko, pucha -> puszka. Za formant uznany jest także swoisty sposób odmiany wyrazu, różniący go od słowa podstawowego, motywującego, np. lis- i, lis- im.

Istnieje też formant zerowy zwany ujemnym. Występuje on w słowach, które sa uboższe od wyrazu motywującego jakąś cząstkę morfologiczną, np. słowo klasówa jest uboższe o cząstkę -ka od wyrazy podstawowego klasówka.

Za pomocą formantów tworzymy nowe wyrazy, np. od wyrazu gruzy -> odgruzowywać -> rozgruzowywać.

Dzięki formantom powstają także również formacje o zabarwieniu emocjonalnym, typu

urzędnik -> urzędas.

Funkcje formantu:

1. strukturalna formant zmienia strukturę nazwy bez modyfikacji treści np. słowo czytanie, którego tematem jest słowo czytać, nie zmienia swej treści ale staje się rzeczownikiem i ma odmienne funkcjonowanie składniowe

2. ekspresywno- protekcjonalna gdzie formant powoduje nacechowanie uczuciowe: lekceważące czy pogardliwe, np. formant - as, urzędas lub - ina, chłopina

3. znaczeniowa zdolność modyfikacji znaczenia

1. ogólna np. pływak (wykonawca czynności, zarówno osobowy i nieosobowy)

2. sprecyzowana np. - adło wnosi treść nieosobowy wykonawca czynności -iciel osobowy wykonawca czynności

4. wielofunkcyjne czyli zmienia znaczenie i równocześnie nadaje zabarwienie emocjonalne np. formant -isko, tworzy nazwy miejsc (kartoflisko), oraz zgrubienia (domisko)

Formacja słowotwórcza wyraz, w którym można wydzielić temat i formant.

8. Słownictwo o ograniczonym zasięgu.

1. Słownictwo specjalistyczne. zajmuje w zasobie słownym pozycję szczególną, zarówno ze

względu na swa liczebność, swoisty charakter i niedostępność dla laików:

1. terminy wersja oficjalna wyrazów specjalnych, łączące się z nazewnictwem. Różnią się wieloma istotnymi cechami od słów ogólnego obiegu, często bywają powołane do życia planowo, dla nazwania nowych zjawisk w nauce lub technice np. nazewnictwo komputerowe. Nawet terminy powstałe spontanicznie podlegają ścisłej rejestracji i ocenie, czym zajmuje się Polski Komitet Normalizacji Miar i Jakości, rozstrzygający o dopuszczeniu do powszechnego obiegu. Wymagania stawiane aby termin był dopuszczony do obiegu:

• jednoznaczny (precyzyjny), przynajmniej w obrębie danej dziedziny nauki lub techniki

• ściśle zdefiniowany

Powinien także być: (tych zasad przestrzega się mniej starannie)

• wyłączny w swojej funkcji, pozbawiony synonimów

• logiczny, o znaczeniu słowotwórczym, możliwie dokładnie odpowiadający treści realnej

• neutralny, pod względem nacechowania emocjonalnego i stylistycznego

• możliwie zwięzły

• w miarę możliwości rodzimy

• zbudowany poprawnie, tj zgodnie z normą słowotwórczą współczesnej polszczyzny

Źródła współczesnej terminologii:

• rodzime procesy słowotwórcze

• zapożyczenia (np. z j. ang.)

• przekształcenia wyrazów codziennego użytku w drodze zmiany och znaczeń,

1. profesjonalizmy powstają w sposób nie kontrolowany, spontaniczny, wynikają z potrzeb porozumienia się w czasie pracy , używane są nieoficjalnie w zakładach pracy i w tzw. jednorodnym środowisku zawodowym, jako poręczniejsze, skrótowe wersje oficjalnych terminów np. układ scalony -> scalak, często nacechowane emocjonalnie ( żartobliwe, dosadne, np. brygadzista noszący czerwony kask nazywany bywa muchomorkiem)

Słownictwo specjalne niejednokrotnie wchodzi na stałe do języka ogólnopolskiego i wywiera na niego duży wpływ, szczególnie jeśli chodzi o język mówiony.

2) Słownictwo środowiskowe kształtuje się wśród osób zespolonych, jakąś nieformalną więzią (hobbystów, uczniów, studentów, sportowców, przestępców). Jest to grupa wyrazów o zamkniętym obiegu, zaspokająca potrzeby komunikowania się danego okręgu społecznego. Cele powstania słownictw środowiskowych:

• konieczność nazwania jakiejś sfery zjawisk (np. słownictwo łowieckie, żeglarskie)

• chęć utajnienia wypowiedzi, ukrycia jej treści przed osobami postronnymi

• manifestacja biegłości językowej i poczucia humoru, zabaw słowna

3) Regionalizmy wyrazy charakterystyczne dla pewnych obszarów Polski, np. Ślask, Kaszuby. Stopniowo zanikające. Np. biedronka- petronelka (poznań), ziemniaki- pyry(poznań)

9. Słownictwo nacechowane chronologicznie

Jest to słownictwo , które nie występuje na całym obszarze polszczyzny lub w ogóle wyszło z użycia.

1) Archaizmy- słowa, które nie należą do czynnego zasobu słownictwa współczesnych Polaków, charakterystyczne dla minionych epok. Niektóre znane są tylko badaczom, inne natomiast wracają po wielu latach, np. rodzic. Dzielimy na :

1. słownikowe- wyrazy które zanikły mimo ciągłego istnienia przedmiotów nimi nazywanych np. łagiew -> butelka.

• częściowe słowa, które są znane współczesnym Polakom, ale nie są przez nich używane

• całkowite słowa martwe , zastąpione przez inne słowa i związki

b) rzeczowe wyrazy, które zanikły, bo przestały im odpowiadać przedmioty materialne, zjawiska, instytucje, stosunki społeczne, poglądy. (np. dyby)

2) Neologizmy nowotwory językowe, nowe słowa, wyrazy z przyszłością, które stopniowo przestają być nowe

1. neologizmy obiegowe- ich funkcją jest nazywanie , przekazywanie informacji, powstają anonimowo i szerzą się początkowo w wypowiedziach ustnych

2. neologizmy artystyczne ich funkcją jest wywołanie doznań estetycznych, są formą ekspresji estetycznej, pojawiają się w konkretnym tekście (zwykle pisanym) i mają określonego twórcę, rzadziej wychodzą z języka potocznego

Nowość elementów słownikowych przejawia się w ich budowie, znaczeniu lub związkach z innymi jednostkami. Z tego względu wyróżniamy więc:

1. neologizmy słowotwórcze nowe wyrazy podzielne, motywowane, ich inność wskazuje budowa np. mrożonka, wieżowce, betoniarz

2. neologizmy znaczeniowe tradycyjne wyrazy, które zmieniają trochę swoje znaczenie, np. „ślimak” to zwierzę, rodzaj śruby, spiralna trasa łącząca dwa pasma autostrady, natomiast „korek” to przedmiot, zator na drodze, zahamowanie ruchu.

3. neologizmy frazeologiczne powstają poprzez łączenie się w nowe, ustabilizowane związki wyrazowe, np. pirat drogowy.

Przyczyny powstania nowych słów:

• konieczność nazwania nowych lub zmienionych przedmiotów, zjawisk

• tendencja do usuwania zapożyczeń

10. Treść i zakres znaczeniowy wyrazu.

Komunikat wyrażony jednym zdaniem, zbudowany jest z pojedynczych znaków: Są nimi:

• nazwy przedmiotów

• nazwy czynności

• nazwy przestrzeni, miejsca

• nazwy właściwości

• nazwy stosunków

Pod względem znaczenia wyrazy różnią się treścią i zakresem.

Treść- suma cech charakterystycznych przedmiotu, który za pomocą tego wyrazu nazywamy.

Np. druk, podręcznik, elementarz, książka

elementarz

Zakres- to ogół przedmiotów nazywanych tym wyrazem . Im bogatsza treść tym mniejszy zakres i odwrotnie.

Np. druk, podręcznik, elementarz, książka

druk

Barwa wyrazu- każdy wyraz ma zabarwienie emocjonalne:

Obojętne posiadają wyrazy, które nie wyrażają uczuć, są obiektywne uczuciowo

Dodatnie wyrażające ocenę moralną, estetyczną , wzniosłą treść

Ujemne zgrubienia na końcówkach, -iska, -iszcze , -uch, -as

Zabarwienie wyrazu zależy od kontekstu.

11. Synonimy, homonimy, antonimy.

SYNONIMY

Wyrazy bliskoznaczne , to leksykalne środki stylistyczne potrzebne do unikania powtórzeń w tekście, sprzyjają subtelnemu cieniowaniu przekazywanej treści. Można je określić jako jednostki, które mają wszystkie lub prawie wszystkie cechy definicyjne wspólne, różnią się zaś właściwościami znaczeniowymi drugorzędnymi, np. skojarzeniowymi, częściej jeszcze nacechowaniem uczuciowym lub stylistycznym. Zespół wspólnych cech, powtarzający się w treści wszystkich słów, które tworzą dany szereg synonimiczny, nazywa się czasem jego ośrodkiem znaczeniowym.

Rola takiego ośrodka zwykle przypada jednemu z synonimów, o znaczeniu najogólniejszym. Wszystkie inne elementy grupy przeciwstawiają się wówczas jakimi indywidualnymi właściwościami szczegółowymi.

Nie zawsze jednak w grupie synonimicznej znajduje się wyraz o treści dostatecznie ogólnej, pozbawionej własnych cech różnicujących. Wówczas ośrodkiem znaczeniowym staje się najogólniejsze znaczenie wspólne wszystkim członom.

Synonimy różnią się:

• zasięgiem

• formą zewnętrzną

• cechami emocjonalnymi

• drugorzędnymi cechami znaczeniowymi

• łączliwością

Rodzaje synonimów:

1. Synonimy znaczeniowe (semantyczne)

• dublety wyrazy podwójne, często pochodzenia krajowego i obcego, np. strefa- zona, łódź motorowa -motorówka

• wyrazy , którym można przypisać te same cechy definicyjne, inaczej zhierarchizowane w znaczeniu każdego z nich np. cieszyć się, weselić się, ochocić się- ośrodkiem znaczeniowym jest „doznawać radości” i „przejawiać radość”. W treści czasownika cieszyć się przeważa pierwsza cecha, weselić się obie cechy równoważy, natomiast ochocić się dominuje cecha druga

• wyrazy różniące się jakąś cechą znaczeniową drugorzędną lub nawet definicją, np. słota- plucha- szaruga, są synonimami wyrazu niepogoda. Wszystkie oznaczają długotrwały okres deszczowy, ale słota to deszcz, któremu towarzyszy przenikliwy chłód, plucha to deszcz połączony z dużym zachmurzeniem. Każdy z tych wyrazów podkreśla inny szczegół stanu atmosferycznego.

• wyrazy różniące się zakresem znaczeniowym np. afisz i plakat. Oba wyrazy oznaczają duży, zadrukowany arkusz papieru, zawierający jakąś informację. Afisz jednak ma treść bardziej szczegółową, zawiadamia o mającej się odbyć imprezie artystycznej, sportowej , plakat natomiast odnosi się ponadto do obwieszczeń władz, haseł i innych tekstów propagandowych, zwykle ozdobiony elementami graficznymi.

• wyrazy różniące się intensywnością wyrażonej treści np. drogi- kosztowny- cenny- nieoszacowany

ładny- piękny- śliczny- uroczy.

1. Synonimy stylistyczne

• emocjonalne najliczniejsze, przekazują swoistą, subiektywną postawę mówiącego względem treści wypowiedzi, zgrubienia, zdrobnienia, np. rozgłosić- roztrąbić, lekarz- konował, pies- piesek- psisko

• książkowe wyszukane, stylowe, wyrazy archaiczne, podniosłe, patetyczne, np. umrzeć- oddać ducha, polec na polu chwały, zakończyć życie, wyzionąć ducha

• potoczne swobodne, niekonwencjonalne, np. specjalista - spec

• regionalne wyrazy różniące się zasięgiem terytorialnym i chronologicznym

Istnienie synonimów stylistycznych jest podstawą różnorodnych zabiegów artystyczno- językowych; stylizacji środowiskowej, indywidualizacji języka bohaterów, oddawania kolorytu lokalnego i chronologicznego.

W kontaktach codziennych pozwala nadać wypowiedzi kształt najlepiej odpowiadający warunkom porozumienia i rodzajowi więzi z rozmówcami.

PERYFRAZA

Pożyteczny synonim, który zmienia odbiór wyrazu, zmiękcza go, wzbogaca styl utworu, polega na bardziej dokładnym , opisowym przedstawieniu zagadnienia.

HOMONIM

Ten sam wyraz nazywa zupełnie inne przedmioty, stany np. pokój.

ANTONIMY

Wyrazy odnoszące się do tej samej czynności lub cechy, ale nazywające skrajne stopnie tej jakości lub końcowe fazy procesu, czyli wyrazy mające znaczenie przeciwne lub odwrotne, np. mały- duży.

Rodzaje antonimów:

1. systemowe- z jednoznacznymi przeciwstawieniami, istniejące w systemie języka, np. ładny- brzydki, chudy- gruby, mądry- głupi

2. tekstowe odwrotność ich znaczeń można uchwycić tylko w tekście np. stary- młody, świeży, nowy

3. powstałe przez dodanie przyrostków np. pośredni- bezpośredni, przyjemny- nieprzyjemny, semicki- antysemicki

12. Związki frazeologiczne i ich klasyfikacja.

Frazeologia- nauka o związkach wyrazowych, czyli dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest badanie wyrażeń i zwrotów występujących w danym języku lub charakterystycznych dla danego języka.

Związek frazeologiczny- połączenie wyrazowe stanowiące pewną całość pod względem znaczeniowym.

Klasyfikacja związków frazeologicznych ze względu

na stopień scalenia znaczeniowego członów

Luźne Łączliwe Stałe

Powiedzonka

Idiomy Maksymy Sentencje Przysłowia

1. związki luźne połączenia doraźne, tworzone każdorazowo, polegające na takim zestawieniu wyrazów z którym każdy z członów składowych zachowuje swoje znaczenie np. drewniany dom. Ilość połączeń wyrazów jest nieograniczona np. najeść się (chleba, lodów itp.)

2. związki łączliwe dopuszczalna jest wymiana jednego lub kilku elementów w obrębie ograniczonej liczby wyrazów zwykle synonimów np. torować drogę, ścieżkę, przejście, możliwość wymiany członów bardzo ograniczona

3. związki stałe połączenia ustabilizowane, których znaczenia nie są sumą znaczeń wyrazów składowych, żadnego z członów nie można wymienić np. biały kruk.

1. Idiomy dwu lub kilku wyrazowa konstrukcja językowa, której znaczenie nie da się wyprowadzić ze znaczenia poszczególnych wyrazów składających się na tą konstrukcję

np. w gorącej wodzie kąpany- niecierpliwy

2. Maksymy myśli moralne, etyczne wyrażone w krótkim zdaniu, bardziej regularne niż przysłowia, mają formę bardzo literacką

3. Powiedzonka krótkie, złośliwe, dowcipne powiedzenia

4. Przysłowia krótkie zdanie(nia) często w formie wierszowanej, tradycyjnie powtarzane, wyrażające myśl ogólną

5. Sentencje krótkie zdania wyrażające jakąś myśl o charakterze filozoficznym lub moralnym

Klasyfikacja związków frazeologicznych ze

względu na budowę gramatyczną.

Wyrażenia Zwroty Frazy

1. Wyrażenia frazeologiczne odpowiedniki rzeczowników, przymiotników i przysłówków np. (głowa do pozłoty- o człowieku mało lotnym, kamień obrazy- przyczyna oburzenia, bez piątej klepki- głupi)

2. Zwroty odpowiadające czasownikom np. posłać na zieloną trawkę- zwolnić z pracy, klepać biedę

3. Frazy związki w postaci zdania lub jego równoważnika (serce rośnie, ujdzie w tłoku)

Funkcje związków frazeologicznych

1. występują w wykrzyknikach, toastach pełnych emocji

2. łagodzą treść

3. ubarwiają język

4. rozładowują napięcie

5. wyrażają emocje nadawcy

13. Poprawność związków frazeologicznych

Kryteria :

1. zgodności z normą składniową (wyrazy tworzą związki domagają się odpowiednich form wyrazów B. D.) (np. przestrzegać zasad, reguł, dziecko, kobietę)

2. logiczne ,które wymaga zharmonizowania treści członów w związku (np. Rześki staruszek wybrał się na przejażdżkę rowerem)

3. Dostosowanie związku frazeologicznego do kontekstu.

14. Dialekty terytorialne języka polskiego.

Obok języka literackiego (ogólnego) istnieją też na terytorium Polski odmiany regionalne języka, które nazywamy dialektami. Dialektem posługuje się głównie ludność wiejska. W obrębie dialektów rozróżnia się gwary. Dialekt może obowiązywać w dużej części kraju zaś gwara zaledwie np. w jednej wsi.

Różnice między dialektem a językiem litrackim:

• fonetyczne

• gramatyczne (fleksyjne)

• słownikowe

Cechy charakterystyczne dialektów:

1. fonetyka

1. mazurzenie wymowa typu sz= s , ż = z, cz= c, dż= dz, np. żyto -> zyto, szukać -> sukać, sześć -> seść (Małopolska, Śląsk, Mazowsze, Mazury, Podlasie). Jest to cecha która najszybciej zanika przy zetknięciu się z językiem ogólnopolskim

2. kaszubienie twarda wymowa miękkich spółgłosek: ś= s, ź= z, ć= c, dź= dz, np. sledzie zamiast śledzie, sece zamiast sieci (Kaszuby)

3. sziakanie spółgłoski ś i sz, ź, ć i cz, dź, dż upodobniły się do siebie i wymawiane są jako pośredni: szi, żi, czi, dżi. miękkie , np. żielone zamiast zielone, sziano zamiast siano (Warmia, Śląsk Cieszyński)

4. wymowa asynchroniczna spółgłosek wargowych miękkich: b, p, np. psies zamiast pies, bziały zamiast biały, kobzieta zamiast kobieta, mniasto zamiast miasto (Polska północna, Kurpie)

5. wymowa kie, gie jako ke, ge np. cuker zamiast cukier, kedy zamiast kiedy, ogeń zamiast ogień itd. (Mazowsze, Podlasie)

6. wymowa kię, gie zamiast kę, gę np. kiępa zamiast kępa, giemba zamiast gęba (Mazowsze, Podlasie)

7. ścieśnienie samogłosek- wymowa „a” jako „o” lub „o” jako „u”, „e” jako „y” lub „i”

2. fleksja

1. brak formy męskoosobowej, np. chłopy zamiast chłopi

2. w odmianie nogów zamiast nóg

3. brak końcówek w odmianie, np. była ja zamiast byłam, mieli my zamiast mieliśmy

3) słownictwo na ten sam przedmiot w dialekcie może istnieć inne określenie np. sufit to

pułap itp.

Dialekt kaszubski (Kaszuby)

Najbardziej odrębny , zwłaszcza pod względem fonetycznym

• twarda wymowa miękkich spółgłosek ś- s; ź -z ; ć- c; siedzieć- sedziec; sieci- sece

Dialekt małopolski (Kraków, Kielce, Rzeszów, Lublin)

• mazurzenie sz-s; ż- z; cz- c; dź- dz

Dialekt ten dzieli się na kilka gwar m.in. w zależności od różnych sposobów rozwoju pierwotnych samogłosek nosowych. Z gwar małopolskich odrębność słownictwa i inicjalną akcentacją wyróżnia się gwara podhalańska. Wyróżnia się akcentem padającym na pierwszą sylabę wyrazów i wymówień przyimkowych.

• fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca: piez mały

• przejście wygłosowego -ch w -k : dwuk (u- zapis fonetyczny)

• końcówka 2 os. l.poj -ta, róbta, pijta

• -a ścieśnione wymawiane jako -o, -e jako -y -i : ptok, mliko, chlyb

Dialekt mazowiecki

• po dialekcie kaszubskim najbardziej odrębny spośród dialektów polskich, który charakteryzują m.in. takie cechy jak:

1. mazurzenie

2. przejście -ch w -k na końcu wyrazu

3. silne udźwięcznienie, które daje formy : bliźmy, jezdem, jezdeźmy

Dialekt śląski

• dialekt ten jest wewnętrznie mało jednolity

• częściowe mazurzenie (gęsi- gąsi)

• końcówka -ch zamiast -m

• końcówka -a zamiast -ę w 1 osobie

• na Śląsku Cieszyńskim szeregi głosek: sz,ż,cz oraz ś,ź,ć brzmią jednakowo, jak zmiękczone: szi, żi,czi. To zjawisko siakania lub jabłonkowania.

Dialekt wielkopolski

• można uważać ten dialekt za kontynuację plemiennego dialektu Polan. Dialekt ten, chociaż wykazuje wewnętrzne zróżnicowanie , jednak zachowuje wszystkie charakterystyczne cechy większości gwar wielkopolskich tj. m. in.

1. tendencja do rozdwajania samogłosek np. koza- kueza

2. tendencja do silnego ściśnienia samogłosek, np. zęby-zymby

3. w słownictwie , np. gzik- twarożek ze śmietaną, ryczka- mały stołeczek, pyry- ziemniaki

4. używanie niepoprawnej w ogólnopolskim języku formy i osoby l.poj. rodzaju męskiego czasownika pójść, czyli poszedłem zamiast poszedłem

5. używanie zwrotu, zbytki słów „no nie” w zakończeniach zdań pytających

6. używanie wielu słów zapożyczonych z języka niemieckiego tytka- torebka, szneka- drożdżówka, świętojanki czyli porzeczki

15. Style funkcjonalne

STYL- charakterystyczny sposób wypowiadania się, formułowania myśli, jest to świadomy dobór środków językowych przydatnych ze względu na cel wypowiedzi.

Język obejmuje ogół środków językowych, natomiast styl kształtuje swą odrębność na podstawie wyboru odpowiednich elementów spośród tych środków.

Rodzaje stylów funkcjonalnych:

1. Styl urzędowy używany w pismach urzędowych, przepisach i kodeksach prawnych, zarządzeniach administracyjnych, pełen jest zwrotów grzecznościowych, form bezosobowych, kategorycznych sformułowań, posiada swoiste słownictwo, szablonowe konstrukcje , a zdania są często zawiłe , długie, patetyczne, podniosłe, które śmieszą w normalnym języku.

2. Styl publicystyczno- dziennikarski używany przez dziennikarzy, w środkach masowego przekazu, jest to styl bardzo żróżnicowany, ponieważ publicystyka posługuje się różnymi formami wypowiedzi, od krótkiej notatki do długiego esseju. Jest to styl trochę pozerski, występują w nim słowa pochodzenia obcego, więc bywa on niezrozumiały dla ogółu. Ale występują w nim często stereotypowe zwroty, wyrażenia, nacechowane oficjalnością, pozbawione emocji, krótkie, zwięzłe zdania.

3. Styl naukowy używany przy pisaniu prac specjalistycznych z różnych dziedzin wiedzy, suchy, zwięzły, bez wyrażeń potocznych oraz wyrażeń nacechowanych emocjonalnie (zdrobnień, zgrubień) zdania są długie, złożone , słownictwo specjalistyczne, pełne określeń fachowych. Styl ten charakteryzuje się jednoznacznością, precyzją i abstrakcyjnością, jest trudny do zrozumienia dla laika.

4. Styl retoryczny (przemówień)- jest to styl najbardziej ozdobny, zawierający wyrażenia i zwroty nacechowane emocjonalnie , odznaczające się podniosłością. Charakterystyczne dla tego stylu są apostrofy i pytania retoryczne. Styl przemówień operuje kunsztowną budową zdań.

5. Styl artystyczny jest to styl dzieła literackiego, zawierający bogactwo środków stylistycznych, celowo używanych przez artystę. Twórca dzieła literackiego swobodnie dysponuje środkami artystycznymi, aby przykuć uwagę czytelnika, wywołać określone uczucia. Charakterystyczne cechy tego stylu to:

• fonetyczne środki stylistyczne(onomatopeja imitująca dźwięk, eufonia- instrumentyzacja głoskowa)

• rymy wpływają na melodyjność wiersza

• morfologiczne środki stylistyczne (neologizmy, zdrobnienia i zgrubienia)

• składniowe środki stylistyczne (apostrofa, inwokacja)

• powtórzenia (budują melodię, anafora)

• inwersja składniowa

• leksykalne środki stylistyczne (archaizmy, dialektyzmy, wyrazy środowiskowe, poetyzmy, figury stylistyczne, epitety, porównania, metafora, animizacja, personifikacja, hiperbola, peryfraza.

16. Stylizacja.

Stylizacja językowa- celowe i świadome wprowadzenie do tekstu zespołu środków językowych właściwych dla danych epok, regionów i środowisk.

Rodzaje stylizacji:

1. Stylizacja archaizująca ( archaizacja) wprowadzenie do języka form językowych, które wyszły z użycia tzw. archaizmówm , np. kajet zamiast zeszyt lub socha, pańszczyzna, halabarda, które opisują dawną zmienioną przeszłość , wyrazów, które zmieniły swoje znaczenie czy zabarwienie, np. dziewka- najpierw zabarwienie dodatnie, później dziewczyna od krów albo maciora- początkowo matka, później matka prosięcia oraz wyrazów , które zmieniły woją formę, np. grunta zamiast grunty, koszta zamiast koszty, alimenta zamiast alimenty. Archaizację po raz pierwszy wprowadzili romantycy, twórcy powieści gotyckiej. Stosowana jest w powieściach historycznych (np. Trylogia H. Sienkiewicza) dla oddania realiów dawnych wydarzeń i czasów, utworom nadaje często uroczystość , podniosłość. Anachronizmy są to archaizmy niezgodne.

2. Dialektyzacja- świadome zastosowanie form językowych, typowych dla danego dialektu lub gwary, która ma na celu podkreślenie wiejskiego pochodzenia bohaterów, nadania kolorytu lokalnego, oddania realiów wsi. Wskazuje to na przykład na fascynację wsią. Ten typ stylizacji rozpoczął się w Młodej Polsce i wiązał się ze zjawiskiem ludomanii. Przykładem tego typu stylizacji są „Chłopi” Wł. Reymonta.

3. Środowiskowa mowa różnych środowisk społecznych z charakterystycznymi dla niej elementami, używanie w utworach literackich słownictwa fachowego, związanego z określonymi grupami zawodowymi.

4. Poetyzacja użycie środków stylistycznych podniosłych, pięknych, nacechowanych emocjonalnie, które działają na wrażliwość estetyczną czytelnika i odwołują się do uczuć.

5. Stylizacja humorystyczna łączenie ze sobą elementów językowych, zaczerpniętych z różnych stylów, stosowanie wymyślonych metafor dla nazwania prozaicznych wydarzeń, używanie ozdobnych epitetów w celu osiągnięcia efektu komicznego.

17. Językowe środki stylistyczne.

1. Fonetyczne środki stylistyczne

1. instrumentyzacja głoskowa (eufonia) celowe zestawienie ze sobą wyrazów, zawierających podobne samogłoski i spółgłoski, tak, by przy głośnym odczytywaniu tworzyły one dźwięczną , przyjemną dla ucha całość np. ciemnoczerwone czereśnie

2. onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo) naśladowanie różnych głosów i odgłosów, imitowanie zjawisk akustycznych za pomocą dźwięków mowy np. miau, hau-hau, kukuryku

3. rym zgodność grupy zgłosek, np. najszczerszy- wierszy, życie- rozkwicie

• rymy żeńskie obejmują półtorej, dwie sylaby, z których przedostatnia jest akcentowana np. gwiazdy- odjazdy, mały- biały,

• rymy męskie w których zaakcentowana jest ostatnia sylaba np. zna-ma, płyń- wiń, bój- znój

• rymy dokładne o identycznej wymowie końcówek, niezależnie od ich pisowni np. mały- biały, mysz- wzwyż

• rymy niedokładne w których nie ma pełnej identyczności brzmieniowej zakończeń wersów np. wieści - mieście, mały- białej

wiersz biały- wiersz bezrymowy. W oficjalnych wypowiedziach unika się rymów, traktując je jako potknięcia stylistyczne, ponadto jako niezamierzony efekt śmieszą

1. rytm zależy od liczby sylab powtarzających się w poszczególnych wersach i od sposobu rozłożenia w nich akcentów wyrazowych

wiersz sylabiczny zbudowany z wersów o stale powtarzającej się liczbie sylab

wiersz sylabotoniczny- poza jednakową liczbą sylab w wersie posiada także stałe rozłożenie akcentów

średniówka- stały przedział międzywyrazowy

stopy układy następujących po sobie rytmicznie sylab akcentowanych i nieakcentowanych

1. Morfologiczne środki stylistyczne

1. formy dawne, archaiczne- formy dawnego biernika rzeczowników męskich osobowych typu pany, chłopy, króle lub formy dawnego narzędnika liczby mnogiej rzeczowników męskich i nijakich zakończone na -y, -i np. innymi słowy, przede tymi laty, skrzydły husarskimi

2. słowotwórstwo

• zdrobnienia wyrażają ciepły , pozytywny stosunek postaci lirycznej, narratora do tematu lub ironię i szyderstwo, np. ogródeczek, śliweczki, dzieweczka

• zgrubienia działają na tej samej zasadzie co zdobnienia np. dziewucha, dzieciak, psisko

• neologizmy tworzenie nowych słów, dla potrzeb konkretnego wiersza, często niezrozumiałe poza kontekstem, np. dusiołek, trupięgi.

1. Składniowe środki stylistyczne.

1. apostrofa bezpośredni zwrot do adresata za pomocą wołacza „…ojczyzno moja”

2. inwokacja szczególny przypadek apostrofy, podniosła prośba np. o natchnienie bóstwa, muzy

3. powtórzenia budują nastrój , dodają barwy

• anafora szczególny przypadek powtórzenia, kolejne zdania , wersy czy strofy rozpoczynają się tym samym wyrazem

• epifora powtórzenie tych samych końcówek w wersach

• polisyndeton wielokrotne powtarzanie zdań, wersów i strof tych samych spójników „… i kwiat rozkwitnie. i dzwon zadzwoni”

• refren grupa wyrazów powtarzająca się

1. paralelizm składniowy polega na analogicznie następujących się po sobie zdaniach np. powtarzające się początki

2. inwersja składniowa szyk przestawny wyrazu, np. przyjechał Janek zamiast Janek przyjechał

4) Leksykalne środki stylistyczne.

1. synonimy -wyrazy bliskoznaczne

• archaizmy

• neologizmy

• dialektyzmy

• regionalizmy

• wyrazy środowiskowe

• poetyzmy

patrz ptk. 11 i 16

Figury stylistyczne czyli tropy poetyckie

1. epitet określenie dodane na przykład do nazwy rzeczy, uwydatniające jakieś zjawisko, przydomek, np. ciemna noc, blady świt

2. porównanie zestawienie ze sobą dwóch przedmiotów, zjawisk w zwrocie porównawczym

• porównanie stereotypowe np. głodny jak wilk, uparty jak osioł

• porównanie literackie np. zabłysnąć jak gwiazda

• porównanie homeryckie są to porównania opisowe, używane często przez poetów

3. metafora skrócone porównanie, stawiające koło siebie wyrazy tak, że ulegają wzajemnym przekształceniom znaczeniowym,jeden z nich uzyskuje obrazowe , ale pokrewne znaczenie np. złote serce- dobry człowiek złota rączka- człowiek który wszystko potrafi

• animalizacja metafora nadająca przedmiotom martwym cech istot żywychnp. wycie wiatru

• personifikacja (antropomorfizacja, uosobienie) metafora przypisująca przedmiotom martwym lub zjawiskom zachowania i uczucia właściwe ludziom np. krzak dzikiej róży… samotny, senny

4. hiperbola (przesadnia) świadoma przesada w traktowaniu jakiegoś przedmiotu lub zjawiska , np. umrzeć ze śmiechu, śmiertelnie poważny

5. metonimia (zamiennia) przeniesienie nazwy jednego przedmiotu na inny, na podstawie związku zachodzącego między tymi przedmiotami, np. zamiast dzieło można wymienić autora: grać Szopena, czytać Prusa, oglądać Matejkę

6. synekdocha (ogarnienie) określenie całości przez część lub części przez całość, zastąpienie liczby mnogiej, pojedynczą lub odwrotnie, np. wygrała Polska zamiast wygrała drużyna polska

7. peryfraza (omówienie) użycie charakterystyki, opisu zamiast słowa oznaczającego daną rzecz, np. . Kraina Kwitnącej Wiśni zamiast Japonia

• eufemizm wyraz lub zwrot używany zastępczo zamiast wyrazów dosadnych, ordynarnych np. ubikacja to inaczej ustronne miejsce

8. oksymoron metaforyczne zestawienie pojęć sprzecznych, np. ogień krzepnie, blask ciemnieje

9. alegoria rozbudowana figura stylistyczna, która za pomocą opisu konkretnych obrazów , postaci , motywów, wydarzeń przedstawia treść konkretnych obrazów, postaci, motywów

10. symbol podobnie jak alegoria kieruje myśl czytelnika poprzez przedstawione w utworze konkretne postaci, przedmioty ,zdarzenia ku innym treściom, bezpośrednio nie ujawnionym

11. reminescencja- wierne zacytowanie lub przekształcenie jakiegoś fragmentu tekstu, odwołanie się do dzieł poprzedników

18. Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny.

1. tendencja do oszczędzania wysiłku , ekonimii skrótu- stąd wynikają:

• specyficzne sposoby wymawiania : krakoski zamiast krakowski- uproszczenie grupy spółgłoskowej

• przekształcenia : nazwa dwuwyrazowa w nazwę jednowyrazową np. .klasa zerowa , zerówka

• częste powtórzenia przymiotników odrzeczownikowychnp zamiast właściwy dla domu-> doomowy

• tworzenie skrótowców ZHP, PAP TVP

• używanie wypowiedzi eliptycznych

• dążenie do nieodmienności rzeczowników i leczbników np. doktor, lekarz w odniesieniu do kobiety

1. tendencja do wyrazistości zasobu językowego

• użycie wyrazistych końcówek i formaantów, np. królowie zamiast króle, błonie zamiast błoń

• tworznie wyrazów złożonych, które lepiej oddają treść np. . ziołolecznictwo

c) tendencja do uzupełniania zasobu językowego

• zapożyczenia z języków obcych

• łączenie wyrazów w nowe związki

• nadawanie wyrazom nowych znaczeń

d) tendencja do ujednolicenia języka

• zacieranie różnic gwarowych

• utrwalanie akcentu na drugiej sylabie od końca w wyrazach, których przypadał on na inną sylabę matematyka zamiast matematyka

• liczne uproszczenia grup spółgłoskowych,np. czysta zamiast trzysta

• zanikanie wymowy ge jako gie, np. geografia zamiast gieografia

elementarz

podręcznik

książka

podręcznik

książka

druk

---