Balcerzan Edward „Żywioły prozy w PRL” w: „Przygody człowieka książkowego”

Literatura powojenna - różnorodność i rozbicie (bogactwo i destrukcja).

Nasza literatura musiała pokonywać przeszkody szczególne - siły wobec niej zewnętrzne (ideologiczne, polityczne, niekiedy policyjne, towarzyskie) narzucały jej obce reguły gry wymuszając sztuczną dwudzielność.

Trzy okresy (czwarty zaczął się w drugiej połowie 1989)

1. dziesięciolecie 1945 - 1955

2. dwudziestolecie 1956 - 1976

3. ok. piętnastolecie 1976 - 1989

• 1945 - 1955

• najsilniejsze rozbicie

• z jednej strony literatura krajowa, a z drugiej (za „żelazną kurtyną”) twórczość polskich pisarzy na obczyźnie

• początkowo więcej dzieł ważnych zapowiadało się w kraju, emigracja walczyła o przetrwanie

• wkrótce sytuacja uległa odwróceniu (w kraju rządy objął stalinowski socrealizm - zaprzeczenie idei różnorodności) Socrealizm chciał literatury jednakowej, monotonnej jak nowomowa. Nakazywał pisać tym samym językiem na temat identycznie pojmowanej rzeczywistości i dbał mniej więcej o jednakowy poziom ambicji pisarskich; mierzył nie za wysoko, ale i nie za nisko, tępił zarówno elitarne nowatorstwo, jak
  i beletrystykę rozrywkową.

• Inaczej na emigracji. Tam rozmaitość poziomów oraz konwencji pisarskich została ocalona. W kraju obowiązywał radosny kolektywizm; na obczyźnie można było swobodnie manifestować postawy skrajnie indywidualistyczne.

• Kraj - „Tysiące rąk, miliony rąk, a serce bije jedno”, paryska „Kultura” - rozpoczęła druk „Dziennika” Gombrowicza „Poniedziałek. Ja. Wtorek. Ja. Środa. Ja. Czwartek. Ja”

• Tradycja za granicą była parodiowana i drwiono z niej (Gombrowicz „Trans - Atlantyk”), emigracja demaskowała stalinizm („Inny świat” Herlinga-Grudziński, „Zniewolony umysł” Miłosza, „Droga do nikąd” Józefa Mickiewicza)

• 1956 - 1976

• Upadek stalinizmu, zmiana sytuacja w kraju (Październik)

• po '56 państwowa doktryna oraz tzw. polityka kulturalna popularyzowały nową wizję świata, dyktowały nową semiotykę

• rozłam literatury polskiej :

• twórczość neutralna (traktowana jako głębia - istota rozważań o człowieku)

• aktywnie polityczna

• polski wariant twórczości neutralnej to nie ucieczka przed cenzurą, ale (jak wierzono) wznowienie kontaktu ze sztuką światową

• wolność eksperymentu artystycznego (jednak eksperyment naruszający tabu cenzorskie tracił swe przywileje natychmiast)

• 1976 - 1989 - nowe rozbicie

• przełom 1976 - powstały niezależne wydawnictwa, tajny kolportaż - słowem „drugi obieg” - dominowała tu tematyka „aktywna”, wyzwolona spod nadzoru jednej partii

• ale nadal funkcjonował „obieg pierwszy” - oficjalny kontrolowany przez cenzurę

• stan rozbicia nie był ostateczny, miał różne nasilenia czy warianty

• siłą drugiego obiegu było odzyskanie tematów wypaczonych przez propagandę i zakłamanych przez pisarzy dyspozycyjnych. Brawura i rozmach literatury podziemnej wpływały na cenzurę, zmuszały ją do liberalizmu. Coraz trudniej było okłamywać również w pierwszym obiegu.

• Doświadczenia literatury „neutralnej” pierwszego obiegu okazały się główną bazą polskiej sztuki narracyjnej w kraju.

• Antypowieść, nowa powieść, eksperyment, literatura pytań, mały realizm, nurt wiejski (chłopski), prosa kresowa, autotematyzm, rewolucja artystyczna, socparnasizm - te i inne nazwy pojawiły się w krytyce prozy, określały rodzące się i gasnące konwencje rodzime i importowane.

• Różnorodność stylów i poetyk, odmian gatunkowych i światoobrazów prozy, zarówno w strefie „neutralnej” jak i „aktywnej”, można zredukować do 7 najwyżej orientacji:

1. orientacja socjologiczna (socjolingwistyczna)

2. orientacja mitograficzna

3. orientacja psychiatryczna

4. orientacja kulturoznawcza

5. orientacja kosmologiczna

6. orientacja literaturoznawcza

7. orientacja autobiograficzna

Ad 1. orientacja socjolingwistyczna

U źródeł tkwi wiedza o faktach.

• strefa „neutralna” - „neutralność” stanowi szansę dla dzieł zainteresowanych bytowaniem małych społeczności, kręgów towarzyskich, środowisk z tzw. marginesu- które w różnym stopniu zachowują suwerenność wobec politycznego, oficjalnego rytmu życia. W nurcie socjologicznym trwa spór na temat peryferii jako domeny wolności lub zniewolenia (peryferia nie chcą zmieniać praw rządzących w centrum, centrum chce sobie podporządkować peryferie)

• realistyczna obserwacja i werystyczna rzetelność. Peryferie obyczajów i peryferie żywej mowy zwykle nakładają się na siebie - różnica poetyk (wedle stosunku języka narracji do języka postaci)

• narracja przeźroczysta (Nowakowski) gwara czy żargon pojawiają się na prawach cytatu „próbki” mowy.

• Narracja rozwija się w polszczyźnie peryferyjnej (Redliński, Schubert): teksty języka ogólnego są cytowane raz po raz - na tle mowy egzotycznej poprawność staje się czystą egzotyką

• Krystyna Sakowicz „Po bólu” - rzecz językowo jednorodna, zbudowana z rozmów potocznych, nie są to ani peryferie mowy, ani jej centrum, raczej: przeciętność, kolokwialna szarość, typowość ulicznej czy biurowej gadaniny, jaka wypełnia od rana do nocy nasze domy i zakłady pracy tak szczelnie, iż wydaje się częścią natury, niemal fizjologiczną przypadłością życia, jak oddychanie czy trawienie.

• Wariant „aktywny” - obyczajowość lat stalinowskich, stalinowskich później postalinowska spuścizna budziła lęk i zdumienie. W tym kierunku zmierzał kiedyś nurt obrachunków popaździernikowych, który w momentach odwilży przebijał się do biegu oficjalnego („Matka Królów” Kazimierza Brandysa)

• Gdy orientacja socjologiczna traci neutralność ginie natychmiast opozycja centrum i obrzeży. W świetle polityki czy ideologii zniewalającej jednostkę lub zbiorowość wszystko jest centralne, nie ma peryferyjności. Szkoła, szpital, dom poprawczy, izba wytrzeźwień, zakład produkcyjny - stają się metaforami Polski, jej wielkimi metonimiami.

• Osobliwą szansą orientacji socjologicznej był stan wojenny, gdy zapisy na poły reporterskie, na poły nowelistyczne, rozpięty między dokumentem a fikcją, reagowały na niezrozumiałą sytuację kraju. (Jednym z najszybciej reagujących pisarzy był Marek Nowakowski, autor „Raportu o stanie wojennym”)

• W wariancie aktywnym jak i w neutralnym pojawia się ciekawość żywej mowy. (walka frazeologii oficjalnej z frazeologią potoczną, która wykrzywia, wykoślawia, karnawałowo ośmiesza retorykę trybun
  i gazet) - dzieje się tak w prozie Janusza Andermana (pisarza o magnetofonowej pamięci werbalnej)

Ad 2. orientacja mitograficzna:

Źródła orientacji mitograficznej znajdują się poza empirią; w wyobraźni autorów, w folklorze, w baśni.

Język zbliża się tu do języka poetyckiego, poetyckiej stylizacji - eksponuje się barwność świata poprzez barwność mowy.

• Po 1956 - doktryna imaginatywna - postulująca poezję jako „rzecz wyobraźni” (Jerz Kwiatkowski, Kazimierz Wyka)

• Orientacja mitograficzna w prozie („Takie większe wesele „ Tadeusza Nowaka, „Siekierezada” Edwarda Stachury) - stanowi jakby mutację liryki wyobraźniowej. Znajduje tu swój wyraz tęsknota do stałości świata. W czasie mitycznym, kolistym, dobro jest dobrem, zło jest złem, cierpienie ma sens, szczęście zaś nie może być pomyłką

• Świat zatopiony w czasie mitycznym jest oporny wobec literatury „aktywnej” interweniującej
  w teraźniejszość społeczną. Mit stanowi zaprzeczenie myślenia historycznego. Twórczość aktywna zwraca się przeciw mitowi - prześmiewcą świadomości mitycznej jest od lat Sławomir Mrożek

• „Mistrz i Małgorzata” Bułhakowa - piorunująca mieszanka żywiołu socjologicznego i mitograficznego, poezje Herberta.

Ad 3. orientacja psychiatryczna

• wyodrębnienie dramatów psyche - przez obrazy atrofii świadomości, analizę dewiacji, stanów granicznych, w której dochodzi z reguły do rozpadu rzeczywistości - uzależnionej od postrzegającego ją podmiotu.

• Obiektem obserwacji pisarskiej bywa tu późna starość wraz z charakterystycznymi dla niej zmianami miażdżycowymi („Bardzo starzy” Kazimierza Brandysa), przeżycia agonalne („Już prawie nic” Jerzego Andrzejewskiego), objawy paranoi czy schizofrenii, „wyzwolenia” mistyczne które unicestwiają człowieka (ostatnie dzieła Stachury)

• Nierzadko głównie w prozie autorów młodszych, teksty tego nurtu bywają manifestacją buntu (Ryszard Malczewski - Bruno). Nie wywoływało to sprzeciwu cenzury dopóki był do bunt przeciw grozie istnienia „w ogóle”.

• Nurt ten odgrywa niesłychanie ważną rolę w tzw. prozie Bereziaków - czyli w utworach podnoszonych do rangi oznak Wielkiej Rewolucji Artystycznej przez Henryka Berezę („Jaśmiornica” Sakowicz czy liczne utwory Jana Drzeżdżona)

• Konwencja psychiatryczna stosowana była w Polsce jako maska w celu poruszenia tematów społecznie „aktywnych” (jako osłona przed cenzurą) - totalitaryzm od dawna wierzy, iż tylko wariat może zwracać się przeciw niemu. - maskę szaleństwa wykorzystywali min. Jerzy Krzysztoń „Obłęd”, Nowakowski „Robaki”, Andrzejewski „Apelacja”

Ad 4. orientacja kulturoznawcza

• Fenomen więzi kultury polskiej z kulturami obcymi, próba uchwycenia „polskości” na tle rozmaitych „obcości” etnicznych (zewnętrznych i wewnętrznych, zasymilowanych i dążących do separacji)

• U Teodora Parnickiego - Polska jawi się jako świat wieloetniczny, poprzecinany biografiami mieszkańców „Tylko Beatrycze”

• Sprzeczny obraz kultury rodzimej (na emigracji i w kraju)

• Polskość jest w wielu utworach przeżywana boleśnie, bywa przekleństwem, alienacją

• Lustrami w których przegląda się polskość, są w prozie tej orientacji głównie żydowskość i niemieckość.

• Orientacja kulturoznawcza manifestuje się także poprzez twórczość reporterską oraz inne odmiany literatury faktu. Im bliżej faktów tym większa aktywność tekstu. (reportaże Ryszarda Kapuścińskiego, proza reporterska Hanny Kraul, nowe odmiany reportażu historycznego Mariana Brandysa, Jarosława Marka Rymkiewicza), na osobna uwagę zasługuje „Kadencja” Jana Józefa Szczepańskiego (opowieść
  o Związku Literatów Polskich oraz okoliczności jego likwidacji) - jest to szczególny aspekt „kulturoznawstwa” - analiza mechanizmów samozniszczenia kultury, a zarazem opis oporu przeciw tym mechanizmom

• W nurcie kulturoznawczym spotykają się teskty wszystkich obiegów (brak granic między wariantem aktywnym i neutralnym)

Ad 5. orientacja kosmologiczna

• Znana w świecie dzięki popularności Stanisława Lema

• Fantazje na temat kosmosu, niekiedy mikrokosmosów materii, mają jeden uporczywie ponawiany cel - uchwycić to co ludzkie przez opozycję wobec tego, co pozaludzkie. Partnerem człowieka staje się obca cywilizacja („Eden”), niższe organizacje świata materialnego obdarzone świadomością. Kontakt z istotami zamieszkującymi jakiś odległy zakątek wszechświata okazuje się naszym złudzeniem („Głos Pana”) lub jest autokomunikacją człowieka, dialogiem z jego myślami utajonymi w podświadomości (Solaris)

• Fantazje na temat przyszłych form świata („Powrót z gwiazd”) - narodowość jako radosny kosmopolityzm - bohaterowie science fiction to przedstawiciele narodowości uniwersalnej (to cecha drugorzędna)

• Stylizacja językowa Lema - język polski mową kosmosu

Ad 6. orientacja literaturoznawcza

• W latach powojennych tracił autorytet bohater, autorytetem stawał się chwyt, kunszt pisarski. Lecz chwyt pozbawiony autorskiego komentarza, nie zawsze w porę wytłumaczony przez krytykę - ten autorytet trzeba było „uczłowieczyć”, dać mu życiorys, a więc związać z autorem, ukazać w procesie twórczym stadia wcześniejsze. to jedna z motywacji prozy zwanej autotematyczną (termin Artura Sandauera) czy metodologiczną (termin Michała Słowińskiego), przemawiającej językiem zwierzeń pisarskich oraz wykładu teoretycznoliterackiego („Góry nad czarnym morzem” Wilhelma Macha)

• Eseizacja powieści

• Im głębiej esej literaturoznawczy - wmontowany w powieść - sięga w życie osobiste autora, tym częściej nurt literaturoznawczy łączy się z innym nurtem - autobiograficznym.

Ad 7. orientacja autobiograficzna

• Wartością konstytutywną jest tu prawda losów jednostkowych - wplecionych w losy zbiorowości.

• Prawda przeżyta przez jednostkę wydaje się prawdą najpewniejszą, najmniej uległą manipulacjom.

• Uczestnictwo fikcji! Partie zmyślone należą do biografii wyobraźni, są także pokazem warsztatu.

• Szczególnie widoczny w wariancie „aktywnym” - zarówno w tekstach emigrantów jak i krajowców („Dziennik pisany nocą” Herlinga - Grudzińskiego)

• Autobiografia zastępuje wielką epikę. Potrafi wchłonąć wszystkie przedstawione tu prozy.

Oddala się w przeszłość podział literatury na „aktywną” i „neutralna”. Ten podział był dziełem cenzury.

---