Definicja zdrowia
Wg. Światowej organizacji zdrowia - zdrowie to nie tylko brak choroby czy niedomagania ale pełnia dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego. Współautorem był Marcin Kasprzak. Krytyka dotyczy tego, że definicja idealizuje zdrowie. Osiągnięcie stanu pełni w trzech zakresach jest niemożliwe. Ujmuje zdrowie w kategoriach statycznych (zdrowie mamy albo nie)
Definicja zdrowia pozytywnego
Definicja ta akcentuje nie tyle ochronę zdrowia, walkę z chorobami ile stawia na kreatywność człowieka, stawianie sobie celów twórczości (twórcze, aktywne nakierowanie na cele bliższe i dalsze życie); człowiek mimo swoich braków może kreatywnie żyć, wtedy możemy mówić o zdrowiu pozytywnym
Uwarunkowania zdrowia
- genetyka 15-20%
- służba zdrowia 10-15%
- środowisko przyrodnicze i społeczne 20% ( środ. przyrod.- powietrze, woda, gleba, promieniotwórczość- 5%; środ. społeczne.-rodzina, szkoła, dom, zależności między ludźmi - 15%
- styl życia jednostki: ponad 50% (aktywność ruchowa, racjonalne żywienie, umiejętność radzenia sobie ze stresem, stosunek do używek, sposób komunikowania się z ludźmi
Wskaźniki zdrowia
Ws. subiektywne -wynikają z naszego samopoczucia
Ws. obiektywne- to takie, które dają się zmierzyć np. temperatura
Ws. negatywne- do nich zaliczamy:
- umieralność - jest to liczba wszystkich zgonów na różne jednostki chorobowe na 1000 lub 10000 ludności w określonej jednostce czasu najczęściej w ciągu roku
- śmiertelność - liczba wszystkich zgonów na konkretną jednostkę chorobową itd. J/w np. z powodu aids wynosi 100%- każdy kto zachoruje umiera
- zapadalność- liczba nowych zachorowań na 100 itd. J/w
- chorobowość- liczba ludzi chorujących na daną jednostkę chorobową na 1000 itd. J/w
Profilaktyczne funkcje służby zdrowia
Zwyczajowo mówimy, że służba zdrowia leczy, rehabilituje, prowadzi profilaktykę. Stefan Kleczkowski mówi, że działania te możemy podzielić na 4 fazy profilaktyki:
-swoista- ukierunkowana na jakiś znany zarazek chorobotwórczy bądź konkretną jednostkę chorobotwórczą, która może nam zagrażać. Profilaktykę swoistą nie kierujemy do całej populacji, kierujemy ja do pewnych grup co do których mamy informacje, że są bardziej niż inne grupy narażone na daną jednostkę chorobową np. szczepienia ochronne czy badania przesiewowe skierowane np. do mężczyzn po 40 roku życia, gdy zagrożenie prostaty
-nieswoista- taka która obejmuje całą populację, dotyczy ludzi w każdym wieku, żyjących w różnych środowiskach i która ma na celu podnoszenie potencjału zdrowia np. wszystkie działania związane z promocją zdrowia, edukacją zdrowia, obejmujące całe życie człowieka czyli podnoszenie świadomości zdrowotnej i świadomy prazdrowotny styl życia
- leczenie- to także profilaktyka ponieważ lecząc zmniejszamy skutki ewentualnej choroby. Profilaktyka polega na tym, że ograniczamy skutki choroby
- rehabilitacja musi być wieloraka czyli fizyczna, psychiczna i społeczna. O pełnej rehabi. można mówić tylko wtedy, kiedy przebiega ona w tych trzech aspektach i kiedy człowiek akceptuje swoją nową sytuację zdrowotną
- opieka terminalna i opieka nad przewlekle chorymi psychicznie- opieka terminalna dotyczy ludzi nieuleczalnie chorych, a opieka nad nimi dotyczy jakiegoś czasu; opieka ta musi dotyczyć również różnych sfer np. hospicjum: opieka dotyczy kondycji ruchowej, duchowej.
Promocja zdrowia- jest to proces umożliwiający ludziom:
- zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem (identyfikacja własnych problemów zdrowotnych)
- poprawę zdrowia poprzez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu, kształtowanie potrzeby i kompetencji w rozwiązywaniu potencjału zdrowia.
Prom. zdr. obejmuje 5 obszarów działań:
- budowanie zdrowotnej profilaktyki publicznej
- tworzenie środowiska życia i pracy sprzyjającego zdrowiu
- zachęcenie całego społeczeństwa do działań na rzecz zdrowia
- rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu
- reorientacja służby zdrowia
Trzy główne kierunki osiągania celu strategicznego narodowego programu zdrowia:
- zmiana stylu życia jednostki
- kształtowanie środowiska życia i pracy sprzyjającego zdrowiu
- zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępie świadczeń zdrowotnych
Główne zagrożenia zdrowia:
- mała aktywność fizyczna ogółu ludności
- nieprawidłowości w sposobie żywienia
- palenie tytoniu
- nadmierne spożywanie alkoholu, zwłaszcza napojów wysokoprocentowych
- używanie substancji psychoaktywnych innych niż alkohol i nikotyna
Zagrożenia w środowisku społecznym
- spadek realnych dochodów ludności
- zubożenie wielu grup ludności
- zagrożenia w środowisku fizycznym
Główne problemy zdrowotne:
1.umieralność niemowląt
2.choroby układu krążenia
3.nowotwory złośliwe
4.urazy i zatrucia
5.choroby układu oddechowego i trawiennego
6.zaburzenia psychiczne
7.choroby zakaźne
8.choroby zawodowe i związane z wykonywaniem pracy
9.inwalidztwo i niepełnosprawność
10.próchnica zębów i choroby przyzębia
Nierówności w zdrowiu dotyczą
- płci: zjawisko nadumieralności mężczyzn
- miejsca zamieszkania: przeciętna długość życia mężczyzny mieszkającego w mieście jest obecnie większa niż na wsi, natomiast u kobiet jest odwrotnie
- region zamieszkania: ogólnie stwierdza się wyższe natężenie umieralności i krótszą przeciętną długość życia w zachodniej i środkowej części Polski niż w regionie wschodnim. Do województw będących w niekorzystnej sytuacji należą: łódzkie, wałbrzyskie, jeleniogórskie, katowickie, szczecińskie. A w najkorzystniejszej są białostockiego i rzeszowskiego
- zróżnicowanie społeczne: w środowiskach najuboższych i najmniej wykształconych obserwuje się wyższą umieralność niemowląt, wolniejsze tempo rozwoju fizycznego dzieci, większą umieralność pracowników fizycznych z powodu chorób przewlekłych. Różnice statusu społecznego widoczne są także w odniesieniu do narażenia na urazy i zatrucia, które związane są z niedostatkiem wiedzy, umiejętności i zachowań zdrowotnych.
Cele narodowego programu zdrowia:
1.cel strategiczny
- stworzenie warunków oraz kształtowanie motywacji wiedzy i umiejętności zdrowego stylu życia, a także podejmowania działań na rzecz zdrowia własnego i innych
- kształtowanie sprzyjającego zdrowiu środowiska życia pracy i nauki
2.cel operacyjny:
- zwiększenie aktywności fizycznej ludności
- poprawa sposobu żywienia i jakości zdrowotnej żywności
- zmniejszenie rozpowszechniania palenia tytoniu
- zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych alkoholem
- ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód zdrowotnych
- zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działów w zakresie promocji zdrowia
- promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie występowaniu zaburzeń psychicznych
- zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy
- poprawa stanu sanitarnego kraju
- zmniejszenie częstości wypadków szczególnie drogowych
- zwiększenie sprawności i skuteczności pomocy doraźnej w nagłym zagrożeniu życia
- zwiększenie dostępności i usprawniania podstawowej opieki zdrowotnej
- zapobieganie występowaniu skutkom wcześniactwa i małej urodzeniowej masy ciała
- usprawnianie wczesnej diagnostyki i zwiększenie efektywności leczenia nowotworów złośliwych szyjki macicy i sutka
- stworzenie warunków umożliwiających osobom niepełnosprawnym włączenia się lub powrót do czynnego życia
- zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym
- intensyfikacja profilaktyki próchnicy zębów i chorób przyzębia u dzieci, młodzieży i kobiet ciężarnych
- uprawianie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z ryzykiem rozwoju niedokrwiennej choroby serca.
Zmęczenie: Do tej pory nie ma precyzyjnej definicji zmęczenia. Na przestrzeni ostatnich lat proponowano wiele teorii, które miały wyjaśnić mechanizm powstawania zmęczenia. Teoria lokalistyczna wg. której zmęczenie rozwija się na skutek nagromadzenia w mięśniach produktów przemiany materii (kwas mlekowy, CO2) nie wytrzymała próby czasu ponieważ niedawno stwierdzono, iż zmęczenie powstaje nie tylko przy pracy fizycznej i nie ogranicza się wyłącznie do mięśni. Nie zdały egzaminu próby udowodnienia iż zmęczenie jest następstwem nagromadzenia się pewnej hipotetycznej substancji zwanej „toksyną zmęczeniową”. Od kilkudziesięciu lat toruje sobie drogę współczesna teoria ośrodkowo-nerwowa (nie zawsze jeszcze dość dobrze udokumentowana). Rozpatruje ona zmęczenie jako proces ogólno ustrojowy, nie sprowadzając go do zmian lokalistycznych dotyczących tylko poszczególnych narządów. Autorzy tej teorii wypracowali roboczą definicję zmęczenia wg. której „zmęczenie to odwracalny stan zmniejszonej zdolności do pracy spowodowany przez pracę”. Z definicji tej wynika, iż zmęczenie nie jest stanem chorobowym, jedyną jego przyczyną jest praca, a zasadniczym objawem ograniczenie możliwości jej kontynuowania. Zmęczenie jest kategorią czystą fizlologicznie, jego intensywność zależy od intensywności pracy, właściwości osobniczych, czasu trwania pracy i warunków, w których się ona odbywa.
Objawy obiektywne:
- spadek wydajności pracy
- wahania w dziennej wydajności pracy
- wzrost liczby braków produkcyjnych, uszkodzeń narzędzi, wypadków przy pracy
- częste pomyłki i braki przy pracach precyzyjnych i wymagających wysokiego stopnia koordynacji ruchów
- zwiększa się ilość ruchów zbędnych
- zwolnienia przekazywania bodźców
- obniżenie stopnia uwagi
- utrudzenie myślenia
- zmniejszenie ostrości dostrzegania zjawisk przez zmysły
- zmniejszenie wydajności psychomotorycznej
- zmiana progu pobudliwości dla reakcji odruchowych
- upośledzenie funkcji koordynacyjnej ośrodków nerwowych, która ma szczególne znaczenie przy pracach precyzyjnych np. prowadzenie pojazdów i suwnic czy obrabiarek
- zakłócenie funkcjonowania korowej części nadnerczy
Objawy subiektywne:
- doznania bólowe w intensywnie pracujących mięśniach
- uczucie ogólnego osłabienia i rozdrażnienia lub przygnębienia
- stany znużenia występujące zwłaszcza przy pracy monotonnej
- zmienia się stan czynnościowy analizatorów zwłaszcza wzroku (spadek ostrości wzroku, obniżenie zdolności kontrolnej), i słuchu (podwyższenie progu słuchowego u dzieci o kilkanaście decybeli)
- zmiany fizykochemiczne krwi
- zmiany w składzie moczu
- zmiana czynności układu nerwowego (przewaga procesów hamowania nad pobudzaniem)
Klasyfikacja zmęczenia- zmęczenie jest zjawiskiem towarzyszącym każdej pracy jednak w zależności od rodzaju pracy i warunków jej wykonywania mamy do czynienia z różnymi możliwymi konsekwencjami obciążenia organizmu pracą. To obciążenie organizmu zależy od rodzaju pracy, intensywności, czasu trwania, stopnia obciążenia poszczególnych narządów i układów, uciążliwości warunków środowiska. Funkcjonuje wiele klasyfikacji zmęczenia:
1.Henryk Schirszner- polski fizjolog odróżnia następujące formy zmęczenia:
- ostre: w wyniku bardzo intensywnego wysiłku fizycznego lub neuropsychicznego znajdujące wyraz w stanie zupełnego (choć przemijającego) wyczerpania organizmu. Pojawia się ono przy nierównomiernie rozłożonym wysiłku w sytuacjach awaryjnych.
- umiarkowane: występujące przy pracy o średnim natężeniu, trwającej przez dłuższy czas; jest to zjawisko normalne
- przemęczenie
- znużenie: forma charakterystyczna dla stanu wyczerpania potencjału roboczego. Do odzyskania go konieczny jest wypoczynek. Często jednak znużenie występuje bez wyczerpania potencjału roboczego zwłaszcza przy znużeniu pracą przy stanach alienacji (np. znudzenie dzieci podczas lekcji, które przechodzi momentalnie na głos dzwonka)
- zmęczenie psychiczne: znajdujące wyraz w zahamowaniu działalności ośrodków korowych, którego efektem jest rozluźnienie uwagi, zahamowanie zdolności obserwacji, zmniejszenie dynamizmu człowieka oraz jego sprawność fizyczna i intelektualna
2.Fizjolog szwajcarski Grandjean rozróżnia dwa rodzaje zmęczenia:
- mięśniowe: prowadzące do przejściowego spadku wydajności określonej grupy mięśni
- nerwowe: obejmujące zmęczenie fizyczne i umysłowe np. zmęczenie monotonią pracy, jednostajnym zaangażowaniu wzroku, czynnościami psychomotorycznymi, a także obejmujące zmęczenie przewlekłe, będące wynikiem nagromadzenia się różnych form zmęczenia.
3.Klasyfikacja zmęczenia ze względu na jego przyczyny:
- zmęczenie wzrokowe spowodowane zaangażowaniem w pracy analizatora wzroku
- ogólne zmęczenie fizyczne spowodowane zaangażowaniem całego ustroju w pracy
- psychiczne wywołane pracą umysłową
- nerwowe spowodowane jednostronnym zaangażowaniem funkcji psychomotorycznych
- zmęczenie wywołane monotonią pracy lub otoczenia
- chroniczne wywołane sumowaniem się przyczyn zmęczenia długotrwałego
Znużeniem określa się stan nerwowo-psychiczny najczęściej spowodowany jednostajnością pracy, jej monotonią, brakiem zainteresowania pracą. Znużenie niekoniecznie zależy od ciężkości pracy np. człowiek znajdujący się w stanie silnego efektu (strachu) może nie odczuwać znużenia mimo, że jest bardzo zmęczony i odwrotnie. W pewnych psychicznych stanach depresji człowiek wypoczęty może odczuwać znużenie jeszcze przed przystąpieniem do pracy.
Możemy obserwować znużenie u ludzi, których praca nie interesuje z ekonomicznego czy innego punktu widzenia; w zakładach o złej organizacji pracy, o niedostatecznej dyscyplinie pracy, braku właściwej oceny i kontroli pracy, ale także w czasie urlopu kiedy np. pada ciągle deszcz.
Stany znużenia występują w sytuacjach, gdy:
- ocenia się pracę jako nieinteresującą
- motywacja do pracy jest słaba
- sama praca nie stanowi wielkich wymagań
- bodźce płynące ze świata zew. Są nieliczne i pojawiają się rzadko.
Przemęczenie powstaje w wyniku nakładania się stanów zmęczenia w warunkach niedostatecznego odpoczynku; inaczej przemęczenie powstaje w wyniku niewyrównania należytym odpoczynkiem zmęczenia codziennego. Granice między fizjologicznym zmęczeniem, a przemęczeniem są trudne do określenia. Na ogół przyjmuje się, że jeśli wypoczynek po pracy znosi całkowicie subiektywne objawy zmęczenia, powoduje powrót do normalnego sprawnego funkcjonowania całego organizmu- zmęczenie znajduje się w dopuszczalnych przedziałach rodzaji fizjologicznych. Jeśli jednak wypoczynek niecałkowicie likwiduje zmęczenie mamy do czynienia z przemęczeniem, (jeśli zdolność do pracy jest gorsza w końcu tygodnia niż na początku ,niższa na wiosnę niż na jesień). Przemęczenie jest zjawiskiem podobnym do stanów chorobowych. Towarzyszy mu uczucie rozbicia, wzmożona nerwowość, bezsenność lub trudność zasypiania, budzenie się w nocy, niekiedy bóle w okolicy serca, uczucie pustki w głowie, bóle i zawroty głowy oraz chwilowe zamroczenie, brak łaknienia itd. Objawy te występują początkowo sporadycznie, potem nasilenie ich jest coraz większe, są to już poważne oznaki ostrzegawcze, organizm natarczywie dopomina się o niezwłoczny wypoczynek.
Wyczerpanie ma charakter jeszcze bardziej chorobowy. Towarzyszą mu takie objawy jak spadek wagi ciała, brak łaknienia, bezsenność, osłabienie pamięci, często występują też zaburzenia funkcji serca i obiegu krwi, przewodu pokarmowego, gruczołów wydzielania wew. itp.
W pierwszej fazie zmęczenia, a nawet lekkiego przemęczenia, stwierdzamy niekiedy zaostrzenie pobudliwości nerwowo-zmysłowej i seksualnej. W dalszych fazach zaawansowanego przemęczenia i wyczerpania następuje spadek wrażliwości nerwowej oraz pojawiają się oznaki impotencji płciowej. Stany wyczerpania mogą doprowadzić do zmian trwałych, ważnych życiowo organach i układach organizmu.
Przemęczenie, a zwłaszcza wyczerpanie jak wskazują ostatnie badania jest jedną z przyczyn sprzyjających powstawaniu takich schorzeń jak np. nadciśnienie i niedociśnienie tętnicze krwi, choroba wrzodowa przewodu pokarmowego, wczesna skleroza, niedotlenienie, zawał mięśnia sercowego.
Powiązania zmęczenia mięśniowego z zahamowaniem w ośrodkowym układzie nerwowym. W regulowaniu aktywności mózgu podczas pracy, szczególną rolę spełnia układ siatkowaty mózgu i połączenia synoptyczne między neuronami. Znajdujące się w układzie siatkowatym ośrodki pobudzania działają w dwóch kierunkach: system wstępujący pobudza ośrodki świadomości w korze mózgowej; system zstępujący- pobudza układ mięśniowy. Wymienione ośrodki pobudzania nie mają jednak własnej aktywności, ale powiązane są przez układ nerwowy z jednej strony z korą mózgową (przez nerwy aferentne) z drugiej strony z częściami peryferyjnymi ciała, mięśniami i receptorami (nerwy eferentne). System aktywujący polega na tym, że chwyta i przekazuje impulsy z kory mózgowej lub części peryferyjnych ciała przez miliony włókien nerwowych w górę lub w dół. Na skutek toksycznego działania produktów przemiany materii następują zaburzenia w przewodzeniu synoptycznym, te zmiany pobudzają nerwy czuciowe, które przekazują sygnały do ośrodka układu nerwowego, rejestrowane w świadomości jako zmęczenie mięśnia. Zmęczenie w mięśniu objawia się utratę zdolności skurczowej mięśnia. Zmęczenie w systemie nerwowym objawia się ograniczeniem przewodzenia przez zakończenie nerwowo mięśniowe lub obniżeniem pobudliwości neuronów ośrodkowych. W układzie siatkowatym znajdują się także ośrodki hamowania, które mogą działać hamująco na korę mózgową i doprowadzać do snu. Dzięki powiązaniom ośrodków pobudzania i hamowania w układzie siatkowatym z układem wegetatywnym, który steruje funkcjonowaniem organów wew,, wzrostowi stanu pobudzania towarzyszą takie zjawiska jak przyśpieszone tętno, wzrost ciśnienia, wzrost przemiany materii, napięcie mięśni itd.
Od czego zależy zmęczenie:
- od indywidualnych właściwości człowieka: wieku, płci, stanu zdrowia
- od rodzaju pracy, miejsca i czasu trwania
- od warunków środowiskowych (mikroklimat, wilgotność, temp., ruch powietrza, hałas oświetlenie, promieniowanie)
- od psychologicznych warunków pracy
- od stosunku pracownika do wykonywanej pracy
- od sytuacji rodzinnej, spraw natury osobistej
Szczególnie męcząca jest praca statyczna. W czasie jej wykonywania w odpowiednich ośrodkach nerwowych kory mózgowej powstają ogniska długotrwałego pobudzania prowadzące do szybkiego znużenia komórek i w efekcie do występowania hamowania ochronnego. Hamowanie ochronne jest więc oznaką znużenia komórek kory mózgu, co powoduje konieczność przerwy w pracy. W czasie przerwy zachodzą intensywne procesy odnowy, w których wyniku zachodzi do ponownego przywrócenia aktywności ośrodków mózgowych. U dzieci szczególnie uczniów klas najmłodszych w początkowym okresie nauczania mamy do czynienia z tzw. pobudzeniem ochronnym (przeciąganie się uczniów, częste zmiany pozycji w ławce, spacerowanie po klasie itp.). dopiero następna faza charakteryzuje się osłabieniem pobudzanie i przewagą procesów hamowania. U uczniów przejawia się to zwolnieniem szybkości pracy, pogorszeniem dokładności jej wykonywania, osłabieniem uwagi a w końcu do przerwania pracy. Powstawanie zmęczenia pod wpływem zajęć szkolnych udowodniono w wielu badaniach np. liczba błędów w dyktandzie pisemnym na ostatniej lekcji jest większe niż na pierwszej, szybkość liczenia w końcu dnia jest wolniejsza i obarczona większą liczbą błędów niż na początku. Pogorszenie funkcji wzroku i słuchu.
Wypoczynek: zapobieganiu znacznemu zmęczeniu ważną rolę odgrywa odpowiednio zorganizowany wypoczynek. Poza długością ważny jest sposób spędzania czasu na ten cel. Wyróżniamy dwie podstawowe formy wypoczynku: bierny i czynny.
Wypoczynek czynny oznacza zajęcia różniące się od typowych dla danej pracy, a więc stan aktywny, a nie stan bezczynności i spokoju. Dla uczniów oznacza to ruch na świeżym powietrzu, krótkie przerwy śródlekcyjne i międzylekcyjne, ważny wypoczynek po zajęciach szkolnych. Formą wypoczynku czynnego jest wychowanie fizyczne.
Wypoczynek bierny (siedzenie, leżenie) jest konieczny po wytężonym wysiłku i stosuje się go przez krótki czas. Ten rodzaj odpoczynku jest właściwy dla dzieci w młodszym wieku bowiem zwykle zajęcia codzienne są dla nich dużym wysiłkiem.
SEN- jest podstawowym i naturalnym wypoczynkiem biernym. W układzie nerwowym zachodzą procesy odnowy. Sen z fizjologicznego punktu widzenia polega na rozprzestrzenianiu się w mózgu stanu rozlanego hamowania. Im ten proces jest silniejszy i rozleglejszy tym głębszy jest sen. W czasie snu odpoczywa cały organizm, serce bije wolniej, zmieniają się procesy przemiany materii.
Mierzenie zmęczenia (pomiar zmęczenia).
Czy istnieje jakaś uniwersalna metoda, która pozwoliła by określić stopień zmęczenia pracą? Okazuje się, że zmierzenie samego tylko zmęczenia mięśniowego napotyka na wiele trudności. Pomiar wydatku energetycznego może stanowić jeden ze wskaźników obciążenia organizmu pracę mięśniową. Przystąpienie do pracy powoduje zmiany w centralnym układzie nerwowym. Następuje pobudzenie ośrodków sterujących mięśniami pracującymi przy jednoczesnym hamowaniu ośrodków kierujących mięśniami nie pracującymi. Procesy pobudzania prowadzą do uaktywnienia większej lub mniejszej liczby włókien lub grup mięśniowych co determinuje wielkość wydatku energetycznego.
Jakie są sposoby mierzenia tego wydatku?
Teoretycznie można by zmierzyć wydatek energetyczny ilością pobrzeżnej energii czyli spożytego pokarmu. W praktyce jest to jednak niemożliwe, ponieważ organizm magazynuje pewne ilości składników pokarmowych, nie magazynuje tlenu, koniecznego do podtrzymywania procesów pracy. Znając zatem ilość tlenu potrzebnego do wytworzenia 1kcal można zmierzyć pośrednio wydatek energetyczny człowieka. Wiadomo, że na 4litry pobranego tlenu uwalnia się przy spaleniu 5kcal węglowodanów, 4kcal tłuszczów i 4,85kcal białka. W celu ustalenia ile pobrano tlenu mierzy się z kolei ilość wydychanego CO2. stosuje się tu tzw. współczynnik oddechowy określający stosunek ilości wydychanego CO2 do ilości pobranego tlenu. Ilość tlenu przyswajanego przez daną osobę w czasie pracy pozwala na obliczenie ilości energii wytwarzanej przez ustrój, przez utlenianie substancji odżywczych wyrażających się w kcal. Tak więc miarą przemiany materii w stanie odpoczynku jak i w stanie pracy jest zużycie tlenu przez organizm np. dobowa, całościowa przemiana materii u dorosłego mężczyzny przy pracy lekkiej wynosi 3600kcal, przy pracy ciężkiej dochodzi do 5000kcal z czego na pracę mięśni przypada 95%.
Na dobową przemianę materii składa się:
- podstawowa przemiana materii 1700kcal
- dynamiczne działanie pożywienia 170kcal
- czynności poza zawodowe 500kcal
- czynności związane z pracą zawodową w zależności od wydatku energetycznego
Przy pracy umysłowej rośnie zapotrzebowanie komórek mózgowych na tlen. Komórka mózgowa zużywa 15-20 razy więcej tlenu od komórki mięśniowej, mimo to zwiększone zapotrzebowanie mózgu na tlen nie ujawnia się przy ogólnym bilansie energetycznym. Innymi słowy nawet intensywny wysiłek umysłowy przejawia się w nieznacznym tylko wzroście zużycia energii. Podobnie nie daje się zmierzyć w ten sposób wysiłku nerwowego związanego z pracą absorbującą system nerwowy i prowadzące do zmęczenia ogólnego. Często jedynym widocznym objawem reakcji ustroju na pracę jest wydzielanie się potu. Odnosi się także do pracy monotonnej. Przykłady te świadczą iż wielkość zużycia energii nie może być utożsamiana z miarą zmęczenia, gdyż uwzględnia takich czynników jak praca statyczna, zmęczenie nerwowe, wpływ mikroklimatu itp. Jednakże w odniesieniu do pracy fizycznej (dynamicznej) zużycie energii jest najważniejszym czynnikiem określającym jej wązkość. W skali dziennej (przy 8h dniu pracy), przyjmuje się na ogół jakie dopuszczalne maksimum wydatek 2500kcal na czynności zawodowe jakieś 2300kcal, na przemianę podstawy i czynności poza zawodowe 4800kcal dla mężczyzn i 4600kcal dla kobiet. W pojedynczych dniach można dopuścić do wysiłku sięgającego 9000kcal np. wspinaczka wysokogórska, 8000kcal w odstępach kilkutygodniowych. Ustrój nie może przyswoić tak wielkiej energii z pożywienia. Przy wysiłku 10000kcal na dobę każda kolejna doba przynosi deficyt rzędu 300kcal, czyli spadek wagi do ok. 0,5kg. Dłuższe stosowanie takiego systemu pracy daje spadek wydajności i przedwczesne starzenie.
Inne zmienne fizjologiczne charakteryzują obciążenie pracą to:
- zużycie tlenu 0,5l do 2,5l
- częstość tętna 75 do 175 /min
- temperatura 37,50C do 390C
- wydalanie potu 200-800ml
próbowano określić stan zmęczenia mięśniowego stopniem zagęszczenia kwasu mlekowego we krwi. Metoda ta jest jednak niemożliwa do zastosowania z powodu niejednakowego zaangażowania poszczególnych grup mięśni. Duże zmęczenie jednego mięśnia szczególnie ważnego do wykonywania określonych czynności może spowodować przerwanie pracy, przy czym wzrost zagęszczenia kwasu mlekowego może być nieznaczny. Widzimy, że mierzenie tylko zmęczenia mięśniowego napotyka na duże trudności, w przypadku zmęczenia ogólnego pomiar jest znacznie trudniejszy bowiem zmiany zachodzą w centralnym układzie nerwowym. Uwzględniając te wszystkie trudności Lehman stwierdza, że „zbadanie pomiaru zmęczenia jest praktycznie niewykonalne. Nie ma metod, którymi by można wymierzyć zarówno zjawisko zmęczenia poszczególnych grup mięśni jak i procesy zmęczenia objawiające się w ośrodkowym układzie nerwowym, jak i w układzie wegetatywnym”. Autor dodaje, że „jest znacznie łatwiej zwalczać objawy zmęczenia, stwarzać mało męczące formy pracy i usuwać zmęczenie niż wyrazić ilościowo używając jakiejś jednolitej metody całą różnorodność form zmęczenia. Wykazuje, że zmęczenie jest zjawiskiem nieprawdopodobnie skomplikowanym i do którego nie można stosować prostych metod mierzenia, należy też z największą ostrożnością podchodzić do wszelkich odnoszących się do tego procesu stwierdzeń i obserwacji. Podstawowy problem przed jakim stają badacze poszukujący miernika zmęczenia sprowadza się do pytania jak zmierzyć zmęczenie psychiczne. Stosowane w praktyce miary mają charakter pośredni: nie mierzy się stanu organizmu i zjawisk psychofizjologicznych związanych ze zmęczeniem, ale odbicie tego stanu bądź to z wydajnością bądź w jakości pracy. Wiadomo, że polepszenie warunków pracy prowadzi do redukcji zmęczenia, wpływa dodatnio na wydajność pracy Jednak te kryteria nie mogą stanowić miary zmęczenia. Współczesne poszukiwania dotyczą psychofizycznych ............... wychodzi się z założenia, że miarą zmęczenia winny być zmiany zachodzące w ośrodkowym układzie nerwowym i w niektórych narządach człowieka. Do określenia stopnia zmęczenia ośrodkowego układu nerwowego stosuje się różne testy psychologiczne i fizjologiczne.
8