WARUNKI SKUTECZNEGO WYCHOWANIA

Warunek 

- czynnik, od którego uzależnione jest istnienie czegoś

- wymaganie, żądanie stawiane przy jakiejś umowie, zastrzeżenie, od którego spełnienia zależy dotrzymanie umowy

Warunek - metodol. czynnik wyznaczający (w. konieczny) lub umożliwiający (w. wystarczający) zaistnienie określonego stanu rzeczy (zdarzenia, zjawiska, stosunku, cechy itp.), lub też zwiększający jego prawdopodobieństwo (w. sprzyjający).

Warunki

- sytuacja, układy, w których ktoś przebywa, żyje, pracuje

- zastrzeżenie, na mocy którego podejmujący czynności prawne uzależnia skutki tych czynności od wydarzeń przyszłych i niepewnych

Skuteczny - taki, który charakteryzuje się skutecznością, daje pożądane rezultaty, wyniki; taki, który wywołuje pożądany efekt.

W wychowaniu/edukacji skuteczność oznacza: Zachowania wychowanka zgodne/korespondujące z założonym celem/celami wychowawcy/wychowawców- (wychowania/edukacji)

Wychowanie - całokształt działań służących ukształtowaniu człowieka pod względem moralnym, umysłowym i fizycznym; przygotowywanie kogoś do życia w społeczeństwie

Powodzenie działalności wychowawczej zależy od wielu uwarunkowań psychospołecznych i pedagogicznych (nie tylko od metod i form, jakimi posługują się rodzice, nauczyciele lub wychowawcy w swym postępowaniu).

W świetle dotychczasowej wiedzy o różnych mechanizmach regulacji zachowań ludzkich trudno byłoby wymienić w sposób jednoznaczny wszystkie czynniki wywierające wpływ na rozwój i kształtowanie osobowości dzieci i młodzieży. Jednym z nich jest niewątpliwie postawa wychowawcy - ogół jego względnie trwałych przekonań o wychowanku, dyspozycji do jego oceniania i emocjonalnego nań reagowania oraz względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec niego.(S. Nowak, Teoria postaw)

Skuteczność oddziaływań wychowawczych zależy zwykle nie tylko od sposobów realizacji określonych celów i zadań, lecz także od uwarunkowań psychologicznych, społecznych i kulturowych. Tylko nieliczne z nich zostały naukowo uzasadnione, a co najmniej kilka uznano za podstawowe czynniki osiągania pozytywnych efektów wychowawczych. Należą do nich m. in.: humanistyczne podejście do dzieci i młodzieży, eksponowanie metod pośredniego oddziaływania wychowawczego, umiejętność porozumiewania się z wychowankami, poznawanie ich w sposób możliwie zobiektywizowany i unowocześnienie kształcenia pedagogicznego. Na ogół wychowanie sprowadza się do pewnych oddziaływań w znaczeniu niejako technologicznym, w którym najwięcej ceni się bezpośredni wpływ na dzieci i młodzież. (Warunki skuteczności wychowania, prof. Kruszewski).

Pierwszorzędnym warunkiem skutecznego wychowania jest podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży, tj. poszanowanie ich prawa do własnej podmiotowości, czyli niezależności i odrębności. Nie oznacza to oczywiście, że mogą postępować według własnego uznania. Taka sytuacja byłaby pedagogicznie zgubna i na pewno znacznie ograniczyłaby skuteczne oddziaływanie wychowawcze (dezorientacja wychowanków w kwestii odróżniania dobra od zła). Sukces postępowania pedagogicznego zależy więc od podmiotowego traktowania dzieci i młodzieży, czyli na wskroś humanistycznego i partnerskiego podejścia.

Zgodnie z koncepcją humanistyczną, każdy człowiek jest ze swej istoty jednostką aktywną i samodzielną. Jest podmiotem działania odpowiedzialnym za kierowanie własnym życiem i zdolnym do decydowania o swoim losie. Ma swoje własne życie i własną tożsamość. Nie stanowi więc niczyjej własności: ma pełne prawa do własnej aktywności i samodzielności, tj. podejmowania różnych zadań, samodzielnego myślenia i rozwiązywania własnych problemów. (M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie).

Tego rodzaju podejście oznacza liczenie się z poczuciem godności i wartości osobistej osób wychowywanych, a nade wszystko z ich potrzebami psychicznymi, w tym zwłaszcza potrzebami bezpieczeństwa, uznania i szacunku oraz samorealizacji. Wychowawcy o takim podejściu pozostawiają dzieciom i młodzieży możliwie szeroki zakres swobód. Unikają narzucania czegokolwiek czy powoływania się na własny autorytet. Starają się przekonać swych podopiecznych o tym, że są oni w stanie sami wiele zdziałać bez dużej pomocy dorosłych i że mogą okazać się użyteczni także w wielu sprawach, które kiedyś leżały wyłącznie w kompetencjach wychowawcy. Stają się dla swych wychowanków doradcami niż zwierzchnikami. Wychowanie w takim rozumieniu ma stwarzać przede wszystkim odpowiednie warunki sprzyjające samorealizacji wychowanków, tzn. ma im pomagać w rozwoju i dojrzewaniu.

Wychowanie zgodnie z założeniami koncepcji humanistycznej jest wspomaganiem wychowanków w ich naturalnym rozwoju. Ma głównie dopomóc stać się każdemu z nich osobą w pełni funkcjonującą, otwartą na nowe doświadczenia, nie poddającą się mechanizmom obronnym i kierującą się w swym postępowaniu także emocjami, a nie tylko przesłankami rozumowymi. (J. Sołowiej, Przełom w psychologii). Przeciwieństwem takiego traktowania jest stosowanie wobec nich w nadmiarze przymusu zewnętrznego ( traktowanie instrumentalne). Przykładem może tu być sprawowanie przez nauczycieli swej funkcji wychowawczej w sposób nazbyt arbitralny i bezapelacyjny, nie wyłączając rażącej manipulacji oraz ich indoktrynowania czy też poddawania na wskroś formalnej kontroli.(M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie)

Wymownym przejawem podmiotowego traktowania wychowanków jest okazywana im postawa demokratyczna - demokratyczny styl kierowania wychowawczego. Polega on na okazywaniu wychowankom życzliwości i zrozumienia, pozyskiwaniu ich zaufania i przyjaźni, a zwłaszcza umożliwianiu wysuwania własnych pomysłów i wspólnego podejmowania decyzji, jak również przejawiania aktywności i samodzielności w wykonywaniu różnego rodzaju działań. (nie będę tego zagadnienia rozwijać, ponieważ pani dr Kogut prowadziła zajęcia na temat stylów kierowania wychowawczego)

Istotnym przejawem podmiotowego traktowania wychowanków jest okazywanie im swej akceptacji oraz dbałość o autentyczność własnych zachowań i tzw. rozumienie empatyczne.

Akceptacja okazywana dzieciom i młodzieży polega na uznawaniu ich takimi, jakimi są naprawdę, a więc bez jakichkolwiek uprzedzeń. Łączy się z poszanowaniem ich prawa do własnej odrębności, czyli do tego, aby mogli różnić się od dorosłych. Każdego z wychowanków uważa się za niepowtarzalną w swoim rodzaju istotę ludzką, stanowiącą swoisty świat przeżyć, myśli i uczuć. Rozumiana w ten sposób akceptacja idzie w parze z okazywaniem wychowankom zaufania, szacunku i serdeczności. Poza tym jest trudna do pogodzenia z nadmiernym ocenianiem dzieci i młodzieży lub kwalifikowaniem ich do określonej kategorii osób o przewadze cech negatywnych, np.: agresywnych, trudnych lub leniwych. Należy więc traktować uczniów bez chłodnej rezerwy czy powściągliwości, a zawsze tylko z należnym uznaniem i oddaniem. Jest to w pewnym sensie także pewnego rodzaju nagradzanie. (C.R. Rogers, A Way of Being)

Autentyczność nauczycieli i wychowawców to jeszcze inny przejaw podmiotowego traktowania chłopców i dziewcząt. Stanowi nade wszystko zgodność z samym sobą. Przejawia się w postępowaniu nacechowanym szczerością i spontanicznością. Wychowawcza jest osobą, która ma poczucie własnej wartości jako istoty ludzkiej. Dlatego nie musi wstydzić się swych błędów i niedomagań. Dzięki byciu sobą, w przejawianiu otwartości i spontaniczności, dzieci pełniej odczuwają ich obecność jako ludzi godnych zaufania, na których można polegać.

Rozumienie empatyczne jako przejaw humanistycznego podejścia do wychowanków oznacza zdolność ich rozumienia przez wychowawców niejako od wewnątrz, czyli przez pryzmat sposobu widzenia przez dzieci i młodzież świata, ludzi i wartości; niejako własnymi ich oczami. Rozumienie empatyczne jest równoznaczne z wczuwaniem się przez dorosłych w wewnętrzny świat doznań i przeżyć dzieci i młodzieży, tak, jakby był on ich własnym światem. Dzięki temu nauczyciele są w stanie lepiej poznać i zrozumieć swych podopiecznych; zaczynają też przejawiać coraz większą zdolność uczuciowego współbrzmienia z nimi i wiele są w stanie się od nich nauczyć (C. R. Rogers, Freedom of Learning for the 80's). Najogólniej można powiedzieć, że rozumienie empatyczne jest jakby przenikaniem lub wkraczaniem w wewnętrzny świat drugiego człowieka i zarazem odczuwaniem, iż się jest niejako w jego własnym wnętrzu. Stanowi ono jaskrawe przeciwieństwo rozumienia oceniającego i oznacza: żyć chwilowo życiem tamtego człowieka, a przynajmniej usiłować rozpoznać w nim przeżycia, które on sam sobie uświadamia.

Rozumienie dzieci i młodzieży w sensie personalistycznym

Personalizm to „doktryna stawiająca ponad wszelką rację stanu, interesem ekonomicznym czy jakąkolwiek bezosobową instytucją podstawową wartość osoby ludzkiej.”(D. Julia, Słownik filozofii)

Z założeń personalizmu wynikają ważne wnioski o znaczeniu pedagogicznym, które swą uwagę skupiają na tym, aby wychowawca

• dostrzegał w każdym wychowanku wartość podstawową i naczelną; wyrażał dla niego swoje najwyższe uznanie jako osoby ludzkiej;

• traktował go podmiotowo;

• nie odmawiał mu niezbywalnych praw, w tym szczególnie prawa do szacunku, wyrażania własnych myśli i uczuć;

• dawał mu do zrozumienia, że jako osoba nie jest pozbawiony również zobowiązań i powinności, jakie ma do spełnienia wobec siebie i innych;

• wysoko cenił w nim rozwój moralny i duchowy, czyli uznawał - wedle wyrażenia Jana Pawła II - prymat „być” przed „mieć”, osoby przed rzeczą, etyki przed techniką, a miłosierdzia przed sprawiedliwością. (W. Szewczyk, Kim jest człowiek)

Scharakteryzowane przejawy humanistycznego podejścia do wychowanków stanowią pewną jego idealizację. Przeplatają się one także z pewnymi elementami uprzedmiotowienia dzieci i młodzieży. Jest jednak ważne, aby nie dopuścić do zachwiania proporcji między humanistycznym a instrumentalnym podejściem do wychowanków na rzecz tego ostatniego.

Praca nad sobą wychowawców i nauczycieli

Równie nieodzownym warunkiem skutecznego wychowania - jak podmiotowe traktowanie dzieci młodzieży oraz demokratyczny styl kierowania wychowawczego - jest praca nad sobą nauczycieli i wychowawców. Chodzi tu głównie o świadome i celowe kierowanie własnym rozwojem, czyli o sterowanie swoimi myślami i uczuciami, a nie tylko zachowaniami. Nierzadko - jak podkreślają niektórzy - nasze myśli i uczucia pełnią funkcję samospełniającego się proroctwa. Dlatego w pracy nad sobą nie wystarczy zaakceptować i polubić siebie lub doświadczyć dobrego poczucia własnej wartości. Zaleca się także, szczególnie w psychologii humanistycznej, uczenie się bezwarunkowej akceptacji i empatycznego rozumienia innych oraz zachowania w miarę autentycznego, tj. bez stwarzania fałszywych pozorów. Ważną rzeczą jest również, aby w procesie samodoskonalenia traktować dzieci i młodzież z należnym im szacunkiem respektem; zwalczać w sobie wszelkiego rodzaju uprzedzenia do nich i traktować ich sprawiedliwie; nie szukać rewanżu za sprawioną przez nich przykrość; okazywać im swe zainteresowanie i nie szczędzić mówienia rzeczy miłych pod ich adresem. Oprócz tego celem pracy nad sobą jest nabranie przekonania, iż każdy z wychowanków kryje w sobie potencjalne zasoby dobra i że każdemu z nich należy pomóc w ich ujawnianiu.

Potrzeba pracy nad sobą wynika z :

- niedosytu cech osobowości niezbędnych w wykonywaniu tego zawodu lub nadmiaru przejawiania zachowań, pozostających w wyraźnej sprzeczności ze spełnianiem przez nich obowiązków zawodowych ( brak okazywania serdeczności, cierpliwości, tolerancji, sprawiedliwości),

- pesymistyczne nastawienie wobec świata, ludzi i wartości (nie są lubiani przez uczniów),

- zaniżone poczucie własnej wartości wychowawców i nauczycieli czyli nieprzychylna ocena własnych cech fizycznych (wygląd, budowa ciała) i psychicznych (inteligencja, zdolności), a co za tym idzie, z nieumiejętnością nawiązywania kontaktów z dziećmi i młodzieżą oraz przejawiania zachowań i postaw moralnych. Niska samoocena jest często przyczyną uruchomiania mechanizmów obronnych, których przejawem może być eksponowanie swej wyższości czy dumy, aby ukryć przed innymi zaniżoną ocenę własnej osoby. Na przykład nauczyciel o niskiej samoocenie może szukać rekompensaty (dowartościowania) w stawianiu uczniom zbyt wysokich wymagań lub w niesprawiedliwym (zaniżonym) ich ocenianiu, a także bagatelizowaniu ich podstawowych potrzeb,

Techniki pracy nad sobą: trening autogenny, trening relaksacji progresywnej, techniki autosugestii, techniki wizualizacji, podejście aforystyczne, techniki medytacyjne

Poznawanie dzieci i młodzieży

Chodzi tu nie tyle o poznawanie w znaczeniu naukowym, ile raczej o charakterze praktycznym. Problemy badawcze mogą dotyczyć przeróżnych spraw. Na użytek nauczyciela mogą przybrać formę pytań:

- Jakie istnieją przejawy (lub przyczyny) agresywnych zachowań uczniów podczas przerw międzylekcyjnych?

- Jacy uczniowie mają pozytywny (lub negatywny) wpływ na swych kolegów (koleżanki) z klasy?

- Czym wytłumaczyć narastającą rywalizację (lub współpracę) wśród uczniów?

- Co powoduje wzmożoną dekoncentrację na lekcjach?

- Dlaczego uczniowie nie lubią (lubią) lekcje matematyki?

Formułowanie problemów badawczych jest odpowiedzią na frapujące nauczyciela sytuację, trudność, którą pragnie przezwyciężyć. W poznawaniu warto też posłużyć się niektórymi sposobami badań pedagogicznych. Zalicza się do nich m. in.: obserwację, badania ankietowe i wywiad oraz techniki socjometryczne.

Do warunków sprzyjających rozwojowi należy zaliczyć:

- doświadczanie przez wychowanka zrozumienia i akceptacji,

- poczucie więzi uczuciowej z wychowawcą,

- otwartość we wzajemnych relacjach,

- wzajemny szacunek wychowawcy i wychowanka,

- świadomość granic w życiu i rozwoju,

- umiejętność dzielenie się odpowiedzialnością za osiąganie zmian w procesie wychowania.

Podstawą wszelkich działań zmierzających do skutecznego wychowania dziecka jest przede wszystkim:

1. Budowanie dobrych relacji z dzieckiem:

- należy traktować je podmiotowo,

- mowić do dziecka po imieniu, powtarzać pozytywne komunikaty „zależy mi na tobie, nie tylko nie przeszkadzaj innym, ale sam nie skorzystasz z zajęć”. Jest to modelowanie właściwego zachowania.

z jego rodziną:

- wskazane są wizyty w domu, rozmowy bezpośrednie, telefoniczne, okazywanie zainteresowania, uwagi, szacunku, przedstawianie plusów i minusów zachowania podczas wywiadówek, zebrań z rodzicami

pomiędzy dziećmi nauczyciel jest inicjatorem działań:

- sprzyjających dobremu poznaniu się dzieci, nakłaniania je do współpracy, współodpowiedzialności

2. Podjęcie podstawowych działań zapobiegawczych w klasie:

- odpowiednia aranżacja wnętrza zapewniająca dobre samopoczucie i bezpieczeństwo,

- stały plan dnia, zajęć, przerw i odpoczynku ,

- przewidywalność wydarzeń,

- jasne określenie oczekiwań dotyczących zachowań dzieci, nagradzanie pozytywnych zachowań poprzez okazywanie uwagi (uwaga zwracana głównie, kiedy zachowuje się prawidłowo - stosować wzmocnienia pozytywne).

3. Uczenie umiejętności psychologicznych i społecznych poprzez:

- angażowanie dzieci z deficytami umiejętności i udzielanie im wsparcia,

- stwarzanie okazji podczas codziennych zajęć do doświadczalnego uczenia się umiejętności i wzmacnianie ich.

4. Intensywna indywidualna interwencja:

Kroki podejmowane przez szkołę:

- powołanie zespołu, który zajmie się problemami dziecka,

- szczegółowy przegląd działań podejmowanych dotychczas na niższych poziomach piramidy i ocena ich skuteczności,

- zebranie i analiza wszystkich informacji i wyników badań dziecka, konsultacje z rodzicami,

- burza mózgów dotycząca planów interwencji w oparciu o zgromadzone dane,

- wdrożenie dodatkowych, alternatywnych działań umożliwiających dziecku zmianę zachowania,

- przegląd i ewaluacja stosowanej strategii, ewentualne wprowadzenie korekty działań,

- przy braku oczekiwanych efektów podjęcie decyzji o włączeniu specjalisty.

Podstawową zasadą w wychowaniu jest okazywać szacunek i wymagać szacunku dla siebie, budzić zaufanie i okazywać zaufanie.

Głównymi przyczynami niskiej skuteczności wychowawczych są:

1. Deficyty w kompetencjach wychowawczych rodziców i nauczycieli

2. Osobiste ograniczenia wychowanków

3. Niekorzystne zjawiska i działania ogólnospołeczne

Zachowanie dysfunkcjonalne dzieci i młodzieży jest:

- sprzeczne z normami

- zakłóca prawidłowy proces dojrzewania

- wywołuje dezakceptację społeczną

- wywołuje reakcję osób znaczących

Podstawą wszelkich działań jest wychowanie w pewnym miejscu wsparte profilaktyką. Profilaktyka to kompleksowa interwencja kompensująca niedostatki wychowania, obejmująca równocześnie 3 nurty działań:

1. Wspomaganie dziecka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu

2. Ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka, które zaburzają prawidłowy rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia

3. Inicjowanie i wzmacnianie czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu.

Profilaktyka małych dzieci jest nowością - koncentruje się na zapobieganiu i wzmacnianiu zachowań pozytywnych. Kluczowe znaczenie ma umiejętność dobrej, efektywnej komunikacji (min. wywiadówki, zebrania z rodzicami)

Warunki skutecznego działania w obszarze wychowania i profilaktyki:

1. Oparcie się na rodzinie (pozytywne więzi ułatwiają korektę wartości)

2. Współpraca wszystkich wychowawców (jednolity system wartości)

3. Wychowawca, jako wzór osobowy (konstruktywny system wartości)

4. Wychowanek jako osoba (dziecko akceptujemy, ale jego zachowanie oceniamy)

5. Czytelne dla wychowanka granice (dziecko wie, co jest dobra, a co złe)

6. Konstruktywna grupa rówieśnicza (przestrzega obowiązujących norm)

7. Wzmacnianie prawidłowego systemu wartości (tworzenie warunków do działania prospołecznego, stosowanie sankcji za

naruszenie norm)

Bezlitosne prawidłowości:

1. Im mniej jest wychowania, tym więcej potrzeba profilaktyki

2. Im mniej dojrzali wychowawcy, tym więcej dysfunkcyjnych wychowanków

3. Profilaktyka jest potrzebna, ale nigdy nie zastąpi wychowania

Celem wychowania jest zdrowy, dojrzały człowiek.

Celem profilaktyki jest korekta tego, co się nie sprawdziło, nie powiodło. Jeśli dziecko będzie poddane prawidłowemu procesowi wychowawczemu, to profilaktyka może nie być potrzebna.

Podsumowanie

1. W szkole pojawiają się problemy dzieci i jest ona odpowiedzialna za ich rozwiązywanie

2. Każdego dnia wydarza się wiele sytuacji, w których zaburzone zachowania dzieci mogą być wzmacniane lub korygowane

3. Szkoła może korygować zaburzone zachowania dzieci w ramach codziennej pracy wychowawców i nauczycieli (nie musi to oznaczać potrzeby organizowania specjalnych zajęć)

4. Szkoła potrzebuje wsparcia w rozwiązywaniu tych problemów. Wczesne wspomaganie

jest szansą dziecka i społeczeństwa na rozwój

10 ZASAD DOBREGO, SKUTECZNEGO WYCHOWANIA

Skuteczne wychowanie dotyczy tego, co nauczyciele mogą zrobić, aby stworzyć sprzyjające dziecku środowisko. Akcent spoczywa nie tyle na kontrolowaniu zachowania dzieci, ile na kreowaniu rzeczywistości pełnej miłości i troskliwości. Wychowanie to ciężka praca. Większość nauczycieli pragnie, aby były one szczęśliwe, ale ciężko im wybrać i zrealizować to, co dla dziecka najlepsze, szczególnie wtedy, gdy oni sami chcą czego innego.

Zasada 1: Ufaj swojej intuicji, ale też poznaj siebie

Koniecznym warunkiem wychowania konsekwentnych, silnych i dobrze oceniających rzeczywistość osób jest posiadanie samemu takich cech. Wielu nauczycieli nie tylko przeżyło rozliczne trudne sytuacje, ale wręcz znakomicie sobie w nich poradziło. W rezultacie wykształcili w sobie trwały system wartości, adekwatny poziom samooceny oraz umiejętności podejmowania trafnych decyzji. Dojrzałość własna oraz zdolność adekwatnego interpretowania rzeczywistości są podstawowym oparciem w decydowaniu, co jest najlepsze dla uczniów. Bardzo często nauczyciele robią to, co jest najłatwiejsze, a nie to, co jest najlepsze dla dzieci. Nie całkiem muszą ufać wypowiedziom innych , a już szczególnie dzieci, na temat tego, co jest słuszne, a co nie. Powinni raczej postępować zgodnie z własnym instynktem.

Zasada 2: Nie rezygnuj z własnych potrzeb na rzecz dziecka

Jednym z najlepszych podarunków, jakie nauczyciel może dać uczniom, jest jego własna pozytywna samoocena. Jeżeli dorośli nie przyjmują do wiadomości własnych potrzeb lub nie dbają o nie, to po pewnym czasie odkryją, że na własnym przykładzie pokazali swoim uczniom, iż to, czego można oczekiwać od dorosłości, to wyłącznie cierpienie, rozgoryczenie i samo poświęcenie się.

Zasada 3: Znaj swoich uczniów. Słuchaj słów, wnioski wyciągaj z zachowania

Aby być skutecznym nauczycielem, nie wystarczy tylko znać siebie. Równie ważna jest znajomość ucznia. Uważamy, że żadnemu nastolatkowi nie można ufać w stu procentach. Dlaczego? Nie dlatego, że nastolatki są z natury nieszczere, często kłamią i wprowadzają w błąd, lecz dlatego, że są niedojrzałe. Młodzi ludzie ciągle muszą wybierać pomiędzy tym, co sprawia im przyjemność, a tym, co jest możliwe do zaakceptowania przez dorosłych. Niedojrzałość oznacza, że w pewnych sytuacjach pragnienia biorą górę.
Dobrze zdajemy sobie sprawę, że nastolatki potrzebują prywatności. Czas spędzany samotnie i niekontrolowane kontakty z przyjaciółmi są ważne. Ale sygnały ostrzegające o destrukcyjnych związkach, zbyt wczesnej aktywności seksualnej, nawiązywaniu stosunków z grupami rówieśniczymi znanymi ze złego zachowania czy też o piciu alkoholu lub zażywania narkotyków trzeba sprawdzić. Nastolatek zaangażowany w niepożądane działania celowo będzie wprowadzał w błąd, zaprzeczał i ukrywał takie informacje. Innym sposobem sprawdzania zachowań jest kontrolowanie, gdzie nastolatki przebywają i co robią. Nauczyciele powinni bezwarunkowo akceptować swoich uczniów, niezależnie od tego, czy są dobrzy czy źli, niedoskonali czy wspaniali, uczciwi czy nieuczciwi. Ale zaufanie nie może być bezwarunkowe. Zaufanie musi opierać się na odpowiedzialnym i uczciwym zachowaniu. Zaufanie jest rzeczą względną im stopniowalną. Miłość powinna być bezwarunkowa. Zaufanie nie.

Zasada 4: Od samego początku dbaj o rozwój pozytywnych wartości

Zmiany na różnych płaszczyznach życia społecznego doprowadziły do zachwiania systemu wartości. Odwołuję się do tradycyjnych wartości: uczciwości, sukcesów popartych ciężką pracą, samodyscypliny, troski o innych i traktowania ich w taki sposób, w jaki sami chcielibyśmy być traktowani. Jeżeli rodzina, szkoła i Kościół nie przedstawiają tych wartości w spójny i uporządkowany sposób, to nastolatki zwrócą się po informacje o tym, co właściwe i ważne w życiu, do mediów i grup rówieśniczych. Im stabilniej nauczyciele i rodzice prezentują system wartości, tym większa szansa na powstanie u nastolatków trwałego wewnętrznego systemu wartości. Młodzież z ugruntowanym systemem wartości lepiej będzie sobie radzić i bezpieczniej przechodzić przez typowe i nietypowe stresy.
Świat wartości nastolatków podlega silnemu wpływowi ze strony grup, do których należą. Dlatego też zachęta ze strony nauczycieli, a nawet namawianie nastolatków do konkretnych pozytywnych zajęć grupowych mają duże znaczenie. Pozytywna działalność grupowa respektuje w praktyce dodatnie wartości, kładzie nacisk na wysiłek, odpowiedzialność i współpracę. Grup tego rodzaju można szukać poprzez szkołę, organizacje sąsiedzkie, sport i Kościoły. Zaangażowanie się dziecka w jakąś pozytywną działalność grupową może być najlepszym zabezpieczeniem przed wciągnięciem się w demoralizujące zachowanie, choć nie daje stuprocentowej gwarancji.

Zasada 5: Podkreślaj znaczenie dobrych chęci, wysiłku i gotowości do emocjonalnego ryzyka

Nauczyciele nie powinni wymagać więcej, niż dziecko jest w stanie z siebie dać. Mamy większy szacunek dla dzieci, które dają z siebie maksimum i dostają trójki, niż dla takich, które nie wykorzystują stu procent swoich możliwości i dostają czwórki. To jest właśnie to, co rozumiemy przez wzmacnianie wewnętrznego, a nie zewnętrznego poczucia własnej wartości. Koncentrowanie się na znaczeniu ciężkiej pracy daje każdemu dziecku szansę na doznanie zadowolenia, ponieważ każde jest zdolne do wysiłku. Bardzo często zapał dziecka gaśnie, gdy daje ono z siebie wszystko, a nie osiąga zewnętrznych rezultatów, do których dąży. W myśl własnych wewnętrznych kryteriów maksymalny wysiłek powinien być uznawany za sukces i jako taki nagradzany przez nauczycieli. Jeżeli przy okazji został również osiągnięty cel zewnętrzny, można go uznać za sukces dodatkowy.
Aby zbudować sobie zdrową samoocenę, nastolatki muszą również podejmować ryzyko emocjonalne. Ryzykowanie emocjonalne oznacza gotowość do radzenia sobie z trudnymi, powodującymi napięcie sytuacjami. Rozwój nastolatka jest pełen niepokoju emocjonalnego bólu i niepewności. Długie omawianie w obecności nastolatka ich uczuć jedynie wzmacnia przekonanie, że jeżeli coś jest trudne, powoduje lęk lub zakłopotanie, to już przez sam ten fakt stanowi wystarczające i zrozumiałe wytłumaczenie dla niewchodzenia w tę sytuację.

Zasada 6: Bądź nauczycielem, a nie przyjacielem

Nauczyciele potrzebują przyjaciół i nastolatki potrzebują przyjaciół, ale ani nauczyciele, ani dzieci nie powinni mieć za przyjaciół siebie nawzajem.
Nastolatki czują się zazwyczaj mało bezpiecznie i niepewnie z powodu radykalnych zmian, które zachodzą w ich życiu i którym sami podlegają. Dlatego też mają silną potrzebę postrzegania tych, którzy się o nich troszczą, jako silniejszych i obdarzonych większą mocą. Postrzeganie nauczycieli jako mocniejszych i posiadających kontrolę jest dla nastolatków swego rodzaju zakotwiczeniem w ich świecie zmieniających się uczuć i przekonań. Jeżeli nauczyciele abdykują z tej funkcji na rzecz przyjaźni, dzieci tracą poczucie bezpieczeństwa, choć nie przyznają się do tego głośno, aby nie ograniczono im swobody i przywilejów. Ale zadowolenie z takiej sytuacji jest pozorne. Dzieci będą szukać utraconych autorytetów, prawdopodobnie zastępując ich negatywną grupą rówieśniczą lub gwiazdą rocka.
Na nauczycielach i rodzicach spoczywa odpowiedzialność zaspokojenia u swoich dzieci potrzeby autorytetu, a podstawowym sposobem osiągnięcia tego celu jest stawianie ograniczeń.

Zasada 7: Wyznaczaj granice. „Nie” jest pełnym i skończonym zdaniem (Asertywna postawa)

Chociaż dzieci osiągają dojrzałość fizyczną w coraz młodszym wieku, dojrzewanie intelektualne, społeczne i emocjonalne cały czas nie jest zakończone. Co ważniejsze, nastolatkom brakuje trwałego systemu zasad wewnętrznych, które w spójny sposób poprowadziłyby ich drogą ku dorosłości. Zarówno doświadczenie, jak i zdrowy rozsądek podpowiadają, że adolescencji ani nie są małymi dorosłymi, ani nie posiadają wrodzonego drogowskazu właściwego rozwoju. Dlatego też jest bardzo ważne, aby nauczyciele nabyli umiejętności stawiania granic, co pozwoli im przygotować uczniów do funkcjonowania w realnym świecie. Zakazy i ograniczenia są reprezentacjami realnego świata i tym samym stwarzają znakomitą okazję do efektywnego radzenia sobie ze swoim środowiskiem. Dzięki ograniczeniom nastolatki uczą się, jak radzić sobie z frustracją, niezadowoleniem, nudą, odrzuceniem i gniewem. Ponadto różnorodne bariery i zakazy pomagają zrozumieć, że emocjonalny ból oraz dyskomfort psychiczny nie są zdeterminowane konkretnymi wydarzeniami, lecz raczej tym, w jaki sposób jednostka na nie reaguje. Na przykład nastolatki uczą się, że ich osobistym wyborem jest, czy na „nie" nauczyciela zareagują kłótnią, dąsami i narzekaniem, czy też zaakceptują sytuację i będą się starały uczynić ją jak najkorzystniejszą dla siebie. Inną motywacją do wyznaczania granic, poza umożliwianiem nastolatkom dojrzewania, jest utrzymywanie ładu w klasie. Gdy nauczyciele rzeczywiście mają wątpliwości, śmiało mogą o tym powiedzieć, zapoznać się z opinią nastolatka i dopiero wtedy podjąć decyzję. Jeżeli natomiast dają się wciągnąć w kłótnię, uczniom udaje się „włożyć stopę w drzwi" i znacznie zwiększyć szanse na to, aby rozegrać sytuację na swoją korzyść.

Zasada 8: Utrzymuj dyscyplinę, ale nie karz

Stawianie dziecku granic postępowania wiąże się z pojęciem dyscypliny. Dla wielu nauczycieli dyscyplina jest równoznaczna z karą. Kara to skierowane na konkretną osobę, często agresywne działanie, które bardziej służy jako sposób kanalizowania frustracji, niż jest próbą wywierania wpływu na zachowanie nastolatka. Definiujemy dyscyplinę jako „informację zwrotną" ze środowiska, komunikującą nastolatkom, że ich podejście do życia reprezentowane wyborami, których dokonują, nie jest właściwe i/lub efektywne. Dyscyplina ma pobudzać do uczenia się, a nie powodować krzywdę dziecka.

Kontrakty behawioralne

Zamiast używać tak nieskutecznych metod, jak krzyk, robienie wymówek, wzbudzanie poczucia winy, polecamy formę dyscyplinowania opartą na zasadzie przyczyny i skutku oraz na wiedzy z zakresu psychologii rozwojowej. Proponowane przez nas podejście sugeruje korzystanie z pisemnego kontraktu behawioralnego. Koncepcja kontraktów rządzących i kierujących zachowaniem nie jest oczywiście niczym oryginalnym. Społeczeństwo de facto cały czas funkcjonuje, opierając się na kontraktach, z których większość ma charakter nieoficjalny. Wszystkie zachowania człowieka - w małżeństwie, pracy, szkole, miejscu zamieszkania - są oparte na kontrakcie. Kontrakt jest pewnego rodzaju umową między dwiema stronami, dotyczącą zasad i ograniczeń regulujących stosunki pomiędzy nimi. Ponieważ nasze społeczeństwo jest zbudowane na kontraktach, pomysł, aby włączyć je do opisywania i specyfikacji zadań oraz ograniczeń w zachowaniach między nauczycielami a nastolatkami, wydaje się nam logicznie uzasadniony. Korzystanie z konkretnego spisanego kontraktu ma kilka wyraźnych zalet. Przede wszystkim jest jasną deklaracją przekonań, wartości i oczekiwań. Pomaga ograniczyć kłótnie, nieporozumienia i manipulacje. Co więcej, kontrakt chroni nauczycieli przed koniecznością podejmowania nagłych decyzji wynikających z potrzeby chwili lub pod presją dzieci. Przez spisanie kontraktu nastolatki mogą jasno zobaczyć, że ich zachowanie i wybory mają określone i przewidywalne następstwa. Jednocześnie nauczyciele postrzegani są jako mniej karzący, ponieważ po prostu wywiązują się ze swojej części umowy, a nie dążą do ukarania dziecka. Nastolatki, podpisując kontrakt, zgadzają się z góry na zaakceptowanie zbioru zasad.

Zasada 9: Rozmawiaj, nie komunikuj

Załamanie się porozumiewania z nastolatkami może nastąpić w dwóch sferach. Pierwsza dotyczy uznawania autorytetu oraz ustalania granic, natomiast druga odnosi się do uczestniczenia w ogólnych dyskusjach i normalnych rozmowach. Obie są bardzo ważne, ponieważ obejmują sposoby i zachowania, którymi nauczyciele okazują troskę i przewodnictwo. Druga kategoria jest bardziej związana z udzielaniem wsparcia, natomiast pierwsza ściśle łączy się z rolą autorytetu. Autorytet (był już omawiany przez dr Kogut). Zgodnie z tymi zasadami skuteczni nauczyciele powinni porozumiewać się z nastolatkami w sposób świadczący o ich autorytecie i przywództwie. Spokojny, autorytatywny ton głosu jest sprawą zasadniczą. Głos zdradzający niepewność daje nastolatkom sygnał, że w tej konkretnej sprawie można negocjować.

Kontakty wspierające

Wychowując nastolatka, dużo czasu trzeba poświęcić na taki rodzaj kontaktu , który nie jest związany z budowaniem autorytetu. Naturalne kontakty mogą być niezwykle przyjemne i satysfakcjonujące dla obu stron.

Zasada 10: Zajmuj zdecydowane stanowisko w sprawach trudnych

Współczesne nastolatki coraz wcześniej zaczynają eksperymentować z seksem i narkotykami. Wielu nauczycieli daje za wygraną, mówiąc, że nic nie może przeszkodzić dzieciom w tym, co i tak mają zamiar zrobić. Manifestowanie swego zdania nie daje gwarancji, że młodzież zarzuci zachowania sprzeczne z wartościami dorosłych, ale nauczyciele muszą być przygotowani na zajmowanie jednoznacznego stanowiska w sprawach, które mają wpływ na ich dzieci. Młodzież również kłamie, kradnie i oszukuje, ale tych zachowań nie akceptuje się z bierną rezygnacją, ponieważ społeczeństwo dużo jaśniej definiuje wartości związane z nieuczciwością, kradzieżą i oszustwem.
Ograniczenia są standardami, na podstawie których nastolatki będą dokonywały wyborów i ponosiły ich konsekwencje. Jest to punkt odniesienia. Buduj i wyrażaj swoje poglądy, opierając się na wyznawanych przez siebie wartościach. Jedną z głównych potrzeb nastolatków jest życie w otoczeniu jasnych struktur. Uważamy więc, że w procesie wychowania ogromne znaczenie ma stawianie dzieciom granic. Jest to bardzo istotny składnik.

14

---