Esej pedagogiczny na podstawie książki pt. "Globalistyka" J. Gniteckiego
PEDAGOGIKA I EDUKACJA WOBEC WYZWAŃ GLOBALNYCH
WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA
Globalistyka to nauka zajmująca się globalnymi problemami współczesnego świata. Łączy się ją zwykle z badaniem procesów i mechanizmów globalizacji jako jednego z najważniejszych megatrendów współczesności. Sam proces globalizacji pojmowany jest w sposób zróżnicowany. Dla jednych oznacza on tworzenie jednego wspólnego społeczeństwa lub jednego wspólnego świata. Dla innych wiąże się on z intensyfikacją stosunków społecznych o zasięgu ogólnoświatowym. Jeszcze innym kojarzy się z tworzeniem wielości powiązań i sieci zależności oraz wzajemnych oddziaływań państw i społeczeństw. Globalizację utożsamia się : -z pojęciem globalności, w którym punktem odniesienia dla wszelkich działań ludzkich staje się glob ziemski; -z procesem obejmującym wszelkie dziedziny ludzkiej działalności o charakterze wszechogarniającym; -z finalnym etapem historycznej transformacji gospodarki i kultury wyrażającym się w dominacji społeczno-gospodarczej, technologicznej i konsumpcyjnej cywilizacji Zachodu nad resztą świata. Globalizacja znosi bariery graniczne dla przepływu kapitału, towarów, usług i wiedzy. Rynek i jego mechanizm alokacyjny działa tu ponad granicami państw i zmienia w sposób zasadniczy kryteria i mierniki efektywności i ekonomiczności funkcjonowania globalnej wioski i rynku światowego. Można powiedzieć, że swobodny przepływ kapitału, towarów, usług i wiedzy tworzy nowe podstawy różnicowania krajów i ludzi, w znacznym stopniu ograniczając suwerenność państw, suwerenność polityki gospodarczej i społecznej i wreszcie suwerenność samych polityków. Tak pojęta globalizacja prowadzi do narastania wielu sprzeczności w gospodarce, polityce, kulturze i edukacji. Właśnie rozpoznawaniem, rozumieniem i rozwiązywaniem tych sprzeczności zajmuje się globalistyka.
Efektywność funkcjonowania cywilizacji informacyjnej wyznaczają trzy niejako zakresy wykorzystania wiedzy o działalności gospodarczej. Dotyczą one marketingu towarów i usług, ich właściwej reklamy oraz public relations czyli odpowiedniego kształtowania wizerunku towarów i usług wśród jej odbiorców i użytkowników. W związku z tym podstawowym zasobem ekonomiki, kultury i edukacji trzeciej fali przemian staje się wiedza. Jest to wiedza nowego typu oparta na zasadzie ambiwalencji zrównoważonej i zasadzie uspójnienia oraz prawach transcendencji i descendencji przyczynowej. Kluczową rolę w tworzeniu tego typu wiedzy pełni obrazowanie i metaobrazowanie językowe. Obraz w różnym stopniu odsłania co jest dane i zadane w rzeczywistości edukacyjnej. Jest to uzależnione od założeń danej orientacji metodologicznej oraz sposobu modelowania rzeczywistości edukacyjnej w pedagogice empirycznej, prakseologicznej i hermeneutycznej. Szyfr rzeczywistości edukacyjnej, w którym myśl odsłania to co jest już w niej zawarte jest deskrypcją, czyli opisem. Z kolei szyfr rzeczywistości edukacyjnej, w którym myśl tworzy lub projektuje nieistniejące stany rzeczywistości edukacyjnej jest przedopisem, czyli predeskrypcją. W dyskrypcyjnym obrazowaniu językowym badacz pełni rolę odtwórczą w stosunku do rzeczywistości. Natomiast język predyskrypcyjny jest zbiorem nazw i wyrażeń służących do przedopisu i projekcji sensu i znaczenia czynników zadanych w rzeczywistości.
Nowy ład gospodarczy wyznacza dwanaście obszarów aktywności na polu gospodarczym oraz dwanaście powiązanych z nimi reguł działalności, są to: 1)wiedza-odejście od pracy fizycznej na rzecz pracy umysłowej; 2)potęga techniki cyfrowej; 3)ku rzeczywistości wirtualnej; 4)molekularyzacja -zastępowanie molekularnymi systemami wymiany danych produkcji, sprawowania władzy dotychczasowych mass mediów, produkcji masowej, jednolitych systemów rządzenia; 5)integracja/praca w sieci-nowa gospodarka to gospodarka cyfrowa, powiązana w ramach i między organizacjami; 6)eliminacja pośredników i funkcji pośrednich; 7)korelacja obszarów gospodarki; 8)nowatorstwo; 9)konsument producentem; 10)czas rzeczywisty-wszelkie transakcje przeprowadzane są z prędkością światła dzięki zastosowaniu elektroniki; 11)globalizacja-wiedza nie ma granic; 12)era niepokoju i zagrożenia-eliminowanie niewykfalifikowanej lub nisko kwalifikowanej siły roboczej. Wymienione tu obszary aktywności i reguły ładu gospodarczego stanowią podstawę wyznaczenia nowych reguł porządku edukacyjnego. A oto sześć najważniejszych reguł nowego porządku edukacyjnego: 1)w coraz większym stopniu praca i nauka ulegają zjednoczeniu; 2)nauka staje się procesem na całe życie; 3)uczenie się nie jest już związane wyłącznie z murami szkół i uniwersytetów. Coraz większa odpowiedzialność za organizację i prowadzenie działań edukacyjnych spoczywa na sektorze prywatnym; 4)niektóre instytucje edukacyjne podejmują działania zmierzające do przestawienia się na nowe tory swojego funkcjonowania. Wymogi rynku zmuszają przedsiębiorstwa do twórczego zaangażowania się w działalność edukacyjną; 5)w celu stworzenia uczących się organizacji niezbędny jest wysoki stan samoświadomości przedsiębiorstw; 6)nowe środki komunikacji i przekazu mogą w zasadniczy sposób przyczynić się do przemiany systemu edukacyjnego oraz stworzenia infrastruktury do pracy i nauki na miarę epoki gospodarki cyfrowej.
Punktem wyjścia dla edukacji globalnej jest: przekonanie o "jedności" gatunku ludzkiego oraz konieczności eliminacji ksenofobii jako przyczyny destrukcyjnego, między grupowego współzawodnictwa. W polu badawczym między megapedagogizmem, a redukcjonizmem pedagogicznym mieści się upowszechnienie instytucji, procesów i środków uczenia się dla ludzi wszystkich środowisk i pokoleń, zmiana treści, charakteru i jakości kształcenia, otwieranie przed każdą jednostką drogi samorozwoju ku pełnej autonomii i pełnomocności, na szerszy wielokulturowy świat i jego przyrodę oraz na perspektywę naszego wspólnego świata. Najpotężniejszymi sojusznikami takiej edukacji są procesy socjalizacyjne i inkulturacyjne, które zachodzą poza instytucjami kształcenia. Do podstawowych problemów globalnych współczesnej edukacji należą między innymi: kształtowanie przekonania o uniwersalnym charakterze osoby ludzkiej i konieczności odkrywania w procesie dydaktycznym powszechnych wartości ogólnoludzkiej kultury; ukazywanie odmiennych opcji rozumienia świata i jego problemów z tytułu występowania różnych kryteriów ich wartościowania w licznych kulturach świata; rozwijanie zdolności rozumienia cywilizacji i kultury jako wspólnego, ogólnoludzkiego wytworu; uświadomienie poczucia przynależności każdej jednostki wraz z całą wspólnotą ludzką do ziemskiego ekosystemu; potwierdzenie możliwości osobistego udziału i swojej grupy społecznej w życiu ponadnarodowej społeczności. Można wyróżnić w bardzo ogólnym zarysie problemy edukacji w poszczególnych etapach rozwoju refleksji pedagogicznej: 1)etap refleksji oparty na mądrości wychowania, 2)etap pajdagogiki, 3)etap pedagogiki inspirowanej myślą filozoficzną, psychologiczną, socjologiczną itp., 4)etap pedagogiki czystej nawiązującej do myśli fenomenologicznej, 5)etap rozwoju pedagogiki, w której inspirowana jest ona i jednocześnie inspiruje odnośne nauki humanistyczne, 6)etap pedagogiki uniwersalistycznej, 7)etap pedagogiki transcendentalnej, 8)etap pedagogiki transcendentalno-uniwersalistycznej. Z każdym etapem rozwoju refleksji pedagogicznej łączy się określony gatunek tworzonej wiedzy oraz zasada według której jest ona tworzona. W pierwszych pięciu etapach rozwoju refleksji pedagogicznej idealizm wyrugował lub zdominował wszelką myśl realistyczną. Wiedza o wychowaniu budowana na założeniach idealistycznych nie spełniała swojej funkcji opisującej, przedopisującej, wyjaśniającej, optymalizującej i interpretującej sens dokonywania jakichkolwiek zmian w indywidualności ludzkiej. Wiedza taka przyjmowała postać pewnej ortodoksji narzucającej z góry pewien ściśle określony sens słowa-symbolu lub zajmował pozycję heterodoksji nakazującej poszukiwanie przeciwstawnego sensu słowa-symbolu, względnie wchodziła w stan heterogeniczności dopuszczając współwystępowanie przeciwstawnych sobie sensów i znaczeń słowa-symbolu. Brak jest tu zrównoważenia, asymetrycznego uspójenia, transferu i partycypacji wiedzy o wychowaniu. Uniemożliwia to rozwój wzwyż jednostek i grup społecznych. Prowadzi to do katastrofy edukacyjnej w Polsce i na świecie. W wyniku zastosowania czterech kategorii myślenia pedagogicznego(ambiwalencja, idiosynkrazja, decentracja, uwiedzenie) powstaje nowy typ wiedzy o edukacji w przestrzeni edukacyjnej. W tak pojętej przestrzeni edukacyjnej wiedzę i myślenie o edukacji charakteryzuje heterogeniczność oraz pulsacje lub oscylacje sensów i znaczeń wokół jakiegoś wyjściowego stanu słowa-symbolu. Można powiedzieć, że kategorie ambiwalencji zrównoważonej, asymetrii uspójnienia, transferu i partycypacji wyznaczają specyficzny typ myślenia pedagogicznego i wiedzy o edukacji w przestrzeni transcendentalno-uniwersalistycznej. Kategorie oscylacyjne i pulsacyjne wiedzy o wychowaniu to zmiany sensów i znaczeń słów-obrazów-symboli wokół jakiegoś wyjściowego stanu. Rezonansowe kategorie oscylacyjne i pulsacyjne wiedzy o wychowaniu kształtowane są w kulturze słowa(ideologia), kulturze obrazu(imagologia) i kulturze symbolu(aksjologia). Przy czym kultura symbolu(aksjologia) może być tu nadbudowana na kulturze słowa(ideologia)i kulturze obrazu(imagologia). Oscylacje i pulsacje dotyczą wówczas zarówno kultury słowa, kultury obrazu i kultury symbolu.
Wraz z postępującym procesem globalizacji współczesnej edukacji następują zmiany paradygmatów współczesnej pedagogiki ogólnej. Zarysowujące się zmiany paradygmatu pedagogiki ogólnej to: 1)od racjonalności metafizycznej poprzez racjonalność empiryczną i pragmatyczną do racjonalności epistemologicznej; 2)od racjonalności adaptacyjno-intrumentalnej poprzez racjonalność anarchistyczną do racjonalności emancypacyjno-komunikacyjnej; 3)od autonomicznego pojmowania podmiotu poznającego poprzez stopniowe włączanie podmiotu badającego w przedmiot badań do całkowitego wtopienia się przedmiotu badanego w podmiot badający; 4)od jednostronnie gnostycznego ujmowania refleksji pedagogicznej po wizje rozwoju humanistycznego; 5)od jednostronnego i niezależnego ujmowania przedmiotu i metody badań poprzez próby łączenia przedmiotu i metod badań do wyprowadzenia metod badawczych z przedmiotu zainteresowań pedagogiki; 6)od niezależnego ujmowania refleksji pedagogicznej w obrębie pedagogiki empirycznej, prakseologicznej i hermeneutycznej poprzez próby łączenia refleksji w obrębie wyróżnionych pedagogik do wyprowadzenia metarefleksji pedagogicznej ujmującej łącznie scalony obraz refleksji empirycznej, prakseologicznej i hermeneutycznej; 7)od prakseologicznego (dyrektywalnego) ujmowania teorii pedagogicznej poprzez próby tworzenia teorii pedagogicznej na terenie pedagogiki empirycznej, prakseologicznej i hermeneutycznej do wprowadzenia w pełni teoretycznych konstruktów na terenie pedagogiki ogólnej. To tylko niektóre z zarysowujących się zmian paradygmatu pedagogiki ogólnej. Łatwo zauważyć, że zmianie paradygmatu pedagogiki ogólnej towarzyszy zmiana przedmiotu badań. Większość z tych zmian zmierza do próby tworzenia metarefleksji i metateorii pedagogicznej.
Zanim poruszy się temat globalnych problemów edukacji w cyklu życia, czyli perspektywie wertykalnej trzeba zastanowić się nad kryterium wertykalnym. Kryterium wertykalne uwzględnia poszczególne etapy(fazy) cało życiowego rozwoju człowieka- a w tym zwłaszcza związane z nimi globalne problemy edukacji. W związku z tym edukacja w perspektywie wertykalnej może być traktowana jako proces rozwoju człowieka w ciągu całego życia. W rozwoju człowieka w ciągu całego życia dyferencjacja przeplata się z dojrzewaniem, specjalizacja z integracją, rozwój ilościowy z rozwojem jakościowym. Istnieją przy tym trzy typy rozwoju: (1)rozwój wzwyż, czyli przekraczanie swoich aktualnych możliwości, (2)rozwój pojmowany jako utrzymanie się na poziomie swoich górnych możliwości, (3)rozwój w dół, który można pojmować jako proces wykolejania. Poglądy na relacje między edukacją, a rozwojem człowieka są zróżnicowane. Można tu wyróżnić cztery stanowiska: 1)proces rozwoju rozpatrywany jest niezależnie od procesu edukacji; 2)edukacja jest utożsamiana z rozwojem (przyjmuje się tu, że rozwój i edukacja mają charakter równoległy i synchroniczny oraz trudny do rozróżnienia); 3)rozwój jest warunkowany przez dojrzewanie, czyli jakościową specjalizację układów wewnętrznych organizmu i edukację, czyli założoną i realizowaną funkcję układów zewnętrznych; 4)edukacja i rozwój jest układem ambiwalentnym, wymagającym wzajemnego uzgodnienia składników społecznych ze składnikami indywidualnymi. W każdym z okresów i faz rozwojowych oraz dominujących potrzeb człowieka w cyklu życia, związane są różne możliwości realizacji szans życiowych oraz spełnienia się jego witalności i posiadanego potencjału energii życiowej. Przede wszystkim jest to uzależnione od stanu rozwoju świadomości człowieka oraz znajomości uniwersalnych praw i zasad, według których funkcjonuje cała rzeczywistość. Wymaga to odwołania się do wiedzy o edukacji opartej na zrównoważeniu, asymetrycznym uspójnieniu, transferze i partycypacji.
Dzisiejsza globalizacja to w dużym stopniu amerykanizacja. Współczesna globalizacja ma siłę sprawczą w postaci innowacji technologicznych, odkryć naukowych, przemian gospodarczych i politycznych, przeobrażeń kulturowych i zmian edukacyjnych jakie dokonują się w Stanach Zjednoczonych i tylko częściowo w Japonii i Unii Europejskiej. Najnowsze odkrycia i osiągnięcia informatyki i telekomunikacji przybliżyły idee szkoły i edukacji wirtualnej. Odkrycia w zakresie funkcjonowania ludzkiego mózgu pozwalają na zarysowanie perspektywy nowej edukacji, która opiera się na idei zrównoważenia, asymetrycznego uspójnienia, transferu i partycypacji struktur poznawczych i obrazowania językowego. Nowe obszary aktywności i nowy ład ekonomiczny w gospodarce globalnej prowadzi do wyznaczenia nowych reguł porządku edukacyjnego oraz konieczności dostosowania szkoły i edukacji do potrzeb i oczekiwań odbiorców i użytkowników usług edukacyjnych. Wyzwaniem globalnym współczesnej gospodarki, kultury i edukacji staje się szerokie zastosowanie menadżerstwa, które opiera się na marketingu, reklamie, public relations oraz szerokim zastosowaniu mass mediów.