Arkadiusz JAKSA
Zakład Geomorfologii Uniwersytetu Łódzkiego

O GENETYCZNYM ASPEKCIE TERMINU
„RZEŹBA STAROGLACJALNA" W PRAKTYCE SZKOLNEJ

l. ZAKRES MERYTORYCZNY POJĘĆ „RZEŹBA MŁODOGLACJALNA" I „RZEŹBA STAROGLACJALNA"

Przy omawianiu środowiska geograficznego Niżu Polskiego często używa się pojęć „rzeźba młodoglacjalna" i „rzeźba staroglacjalna". Pierwsze z nich jest określeniem krajo­brazu pojezierzy polskich, których zasadnicze rysy ukształtowane zostały w wyniku dzia­łalności zlodowacenia wisły. Synonimem rzeźby młodoglacjalnej jest teren pagórkowatej lub falistej wysoczyzny, z cią­gami moren czołowych, w które głęboko wcinają się rynny jeziorne i doliny rzeczne o nie wyrównanym profilu dna. Pod względem morfologicznym krajo­braz ten charakteryzuje się więc dużymi deniwelacjami i znacznym nachyle­niem sto­ków.

Przeciwieństwem terminu „rzeźba młodoglacjalna" jest pojęcie „rzeźba starogla­cjalna", jako określenie krajobrazu nizin środkowopolskich, w obrębie których formy gla­cjalne ukształtowane zostały w czasie zlodowacenia odry i zlodowacenia warty. Odmien­nie niż wcześniej, synonimem rzeźby staroglacjalnej są monotonne, równinne, rozległe wysoczyzny, z rzadka urozmaicają­cymi je wzgórzami o niewielkich wysokościach względnych i połogich sto­kach. Obszary te ograniczają płytkie, łagodnie wcięte doliny o szerokich dnach.

Funkcjonowanie pojęć „rzeźba staroglacjalna" i „rzeźba młodoglacjalna" w ujęciu przedstawionym powyżej, czyli określającym pewien „styl rzeźby" z jej przewodnimi ce­chami, nie wyczerpuje jednak zakresu merytorycznego tych pojęć, który jest znacznie szerszy. Zawiera on w sobie również element genetyczny, czyli związany z kształtowaniem rzeźby w tych strefach.

Zalążek tej przesłanki tkwi już w samych nazwach. Rzeźba młodogla­cjalna - rzeźba staroglacjalna, młodość - starość, czyli pewna ciągłość, typo­we stadia rozwoju następujące po sobie. W odniesieniu do rzeźby terenu, szcze­gólnie jeżeli uwzględnimy tu czas jej powstania, suponuje to nam ciągłą trans­formację od śmiałej, żywej rzeźby młodej (młodoglacjalnej) po monotonną, zrównaną rzeźbę starą (staroglacjalna). Taki tok myślenia jest typowy dla każ­dego geografa, ponieważ wynika on z zakorzenionego w nas intuicyjnego przyjmowania cyklu geograficznego W. M. Davisa.

2. EWOLUCJA POGLĄDÓW NA TEMAT ROZWOJU RZEŹBY POLSKI

ŚRODKOWEJ NA PRZYKŁADZIE BADAŃ W REJONIE ŁÓDZKIM

Przedstawiony powyżej tok rozumowania wynikał z przekonania, że na obszarze Polski środkowej rzeźba pozostawiona w czasie deglacjacji lądolodu warty była podobna do rzeźby występującej obecnie w pasie pojezierzy. Zakładano więc frontalny zanik lądolodu. Pogląd taki wyraził m. in. S. L e n c e w i c z (1927), a ugruntowały go badania K.. Balińskiej-Wuttke (1960,1965) i S.Z.Różyckiego (1967). K. Balińska-Wuttke i S. Z. Różycki wyróżnili na obszarze Wysoczyzny Skierniewickiej szereg faz i etapów postoju czoła lądolodu, w czasie których powstał typowy dla deglacjacji frontalnej porządek form glacjalnych z dominującymi w krajobrazie ciągami moren czołowych. Rzeźba ta od momentu powstania ulegała ciągłemu niszczeniu, aż zatarty został jej pierwotnie czytelny układ. Mechanizm tłumaczący tak ogromne przekształcenie rzeźby opisywanego obszaru zaproponował J. Dylik w pracy O peryglacjalnym charakterze rzeźby środkowej Polski (D y li k 1953).

Przedstawiona w powyższej pracy i rozwijana przez J. Dylika aż do lat siedemdziesiątych „koncepcja morfogenezy peryglacjalnej" zakładała powszechną, potężną denudację, w wyniku której zdarte i przemieszczone zostały po stokach masy materiału o miąższości przeciętnie kilku metrów (Dylik 1953). Podstawowymi czynnikami tej denudacji było bardzo intensywne wietrzenie mrozowe w obrębie klimatu peryglacjalnego dostarczające mas zwietrzelinowych, które transportowane były po stokach głównie poprzez kongeliflukcję. Drugorzędną rolę odgrywało spłukiwanie oraz procesy fluwialne i eoliczne. Procesy te prowadziły do denudowania powierzchni szczytowych form, wydłużania i spłaszczania stoków oraz osadzania materiału deluwialnego u podnóża form lub w zagłębieniach stanowiących lokalne bazy denudacyjne. Efektem było zatarcie pierwotnej rzeźby glacjalnej i wykształcenie na jej bazie całkiem nowej rzeźby o charakterze peryglacjalnym. Typowy zespół form dla tej rzeźby to: niecki korazyjne, suche doliny, a w obrębie form wysoczyznowych równiny denudacyjne, ostrogi, oraz pozostałe z moren czołowych ostańce kadłubowe i pagórki wyspowe. Końcowym efektem morfogenezy peryglacjalnej było powstanie w Polsce środkowej rzeźby poligenetycznej. Dominowały w niej elementy cyklu peryglacjalnego rozwinięte na pozostałościach cyku glacjalnego, z nieznacznymi przekształceniami holoceńskimi w obszarach dolinnych.

Koncepcja morfogenezy peryglacjalnej rzeźby Polski środkowej znalazła szerokie uznanie w środowisku akademickim oraz nauczycielskim. Do jej szerokiego spopularyzowania przyczyniły się m.in. takie prace, jak Geografia Polski. Krainy geograficzne A. Dylikowej (1973); Geografia fizyczna Polski (VI wyd.) J.Kondrackiego (1988); Geomorfologia Polski, pod red. S. Z. Różyckiego (1972). Przedstawiają one rzeźbę Polski środkowej zgodnie z założeniami koncepcji cyklu peryglacjalnego. Teoria ta przeniknęła również i utrwaliła się w praktyce szkolnej, gdzie obowiązuje do chwili obecnej. Świadczy o tym ujęcie opisywanej problematyki w wydawanych w ostatnich latach podręcznikach szkolnych zarówno dla szkół podstawowych, jak i średnich, np. Geografia Polski dla klasy VIII, J. Mordawskiego (1996); Polska w dobie przekształceń dla szkoły średniej, F. P l i t a,
J. Makowskiego, J.Plit (1997).

Kontynuowane w ośrodku łódzkim badania nad rzeźbą Polski środkowej wskazują jednak na konieczność modyfikacji poglądów rozwoju rzeźby tego terenu na podstawie morfogenezy peryglacjalnej. Z. Klajnert był pierwszym, który sformułował taki wniosek w szczegółowej monografii Wzgórz Domaniewickich. W opracowaniu tym udowodnił ich kemowy charakter oraz zawarł uwagi o sposobie degradacji lądolodu warty wskazując na możliwość innego niż frontalny zaniku lądolodu warty na obszarze Polski środkowej (Klajnert 1966). Poglądy te zostały później rozwinięte i potwierdzone przez Autora w pracy Zanik lodowca warciańskiego na Wysoczyźnie Skierniewickiej i jej północnym przedpolu (Klajnert 1978). W międzyczasie bardzo wyraźnie konieczność modyfikacji koncepcji morfogenezy peryglacjalnej wyraził T.Krzemiński (1974) w pracy Geneza młodoplejstoceńskiej rzeźby glacjalnej w dorzeczu środkowej Warty. W ostatnich latach wnioski te potwierdziły badania Z.Rdzanego (1997) prowadzone na obszarze miedzy górną Rawką a Pilicą. Odmienność w podejściu do genezy rzeźby Polski środkowej zaprezentowane przez tych autorów, w stosunku do wcześniej opisanej koncepcji morfogenezy peryglacjalnej, można ująć w aspekcie jakościowym i ilościowym.

Różnica jakościowa, „klucz" do odmiennego spojrzenia na omawiany problem wynika z faktu udokumentowania w powyższych pracach, że dominującym stylem zaniku lądolodu w rejonie łódzkim była nie deglacjacja frontalna, a deglacjacja arealna. Związana była ona z zamieraniem szerokiej strefy czołowej lądolodu warty. Efektem morfologicznym tego typu deglacjacji jest wykształcenie typowego zespołu form całkowicie odmiennych morfologicznie - już w momencie powstania - od form czołowomorenowych. Dominującym stylem rzeźby związanym z deglacjacja arealna są rozległe obszary wysoczyznowe pokryte miąższym często płaszczem osadów glacifluwialnych. Wysoczyzny te nadbudowywane są przez wypukłe, przeważnie o charakterze wałowym, formy kemowe akumulacji glacifluwialnej i glacilimnicznej oraz terasy kemowe. W otoczeniu nich liczne są bezodpływowe zagłębienia będące wytopiskami po bryłach martwego lodu. Formy kemowe na obszarze Wysoczyzny Skierniewickiej wyróżniła również K. Balińska-Wuttke (1960, 1965), ale nie wiązała ich z powszechną deglacjacja arealna.

Powstałe w czasie deglacjacji lądolodu warty formy kemowe mają obecnie bardzo czytelną budowę geologiczną, co świadczy o ich genezie glacjalnej i względnej świeżości morfologicznej. Dowodem tego jest zachowanie pierwotnych elementów strukturalnych tych form, takich jak często obserwowana na skrzydłach strefa osadów ice-contact (K l a j n e r t 1966, 1978, R d z a n y 1997, J a k s a 1998) oraz obecność w częściach brzeżnych i na stokach pokrywy osadów ablacyjnych. Osady ablacyjne zalegają często niezgodnie z kierunkiem nachylenia stoku. Świadczy to wybitnie, że jest to materiał akumulowany w wyniku spływów z brył martwego lodu otaczającego formę, a nie redeponowany przez procesy stokowe (K l a j n e r t 1966, 1978).

Wspomniany wcześniej aspekt ilościowy odnosi się do oceny rozmiarów denudacji peryglacjalnej na podstawie obecności odpowiadających osadów. Punktem wyjścia do takiej oceny może być analiza wypełnień zagłębień bezodpływowych położonych u podnóża stoków form kemowych. Zagłębienia takie stanowią naturalną bazę denudacyjną dla materiału deluwialnego. Przyjmując więc założenie o powszechnej i intensywnej denudacji peryglacjalnej należałoby spodziewać się w ich obrębie bardzo miązszych serii osadów odpowiadających. Badania T. Krzemińskiego wykazały jednak, że w obrębie tego typu zagłębień osadów deluwialnych jest zupełnie brak, lub też ich miąższość jest bardzo mała. Jednocześnie sytuacja morfologiczna (pozostawanie poza strefą zorganizowanego odpływu linijnego, nikłe ok. l "-nachylenie powierzchni) wskazywała, że materiał, który został w nich złożony, nie mógł być już dalej wydajnie transportowany. Na podstawie tych obserwacji autor ten doszedł do wniosku, że osady te nie mogą stanowić ekwiwalentu zakładanego wydajnego ilościowo denudowania stoku w klimacie peryglacjalnym (K r z e miński 1974).

Do analogicznych wniosków doszedł również Z. Rdzany na podstawie analizy wypełnień bezodpływowych w Ossowicach i Sanogoszczu (R d z a n y 1997). W zagłębieniu w Ossowicach na warstwie gliny w spągu zalega ośmiometrowa warstwa torfu, w obrębie której nie znaleziono przewarstwień mineralnych. Analiza palinologiczna (Balwierz 1995) oraz datowania radiowęglowe (20600 +/- 800 BP) wykazały ciągłą sedymentację organiczną aż do interplenivistuliańskiego ocieplenia. Dopiero ponad tą serią zalega mineralna

seria peryglacjalna o miąższości 2 m. Ogólnie, zdaniem Z. Rdzanego, miąższość utworów peryglacjalnych w zagłębieniach bezodpływowych między Górną Rawką a Pilicą waha się od l do 5 m, a na obszarze wysoczyzn nie przekracza l m miąższości.

Przytoczone fakty dotyczące ilościowej oceny denudacji peryglacjalnej pozwalają stwierdzić niewielką wydajność denudacji peryglacjalnej na tych obszarach i skłaniają wspomnianych wyżej autorów do wysunięcia tezy, iż badane przez nich obszary wysoczyznowe posiadają rzeźbę akumulacyjną wieku warciańskiego. Rzeźba ta w okresie peryglacjalnym została przekształcona w stopniu nieznacznym i zachowała swój pierwotny charakter związany z cyklem glacjalnym (Krzemiński 1974, Klajnert 1966, 1978, Rdzany 1997).

3. WNIOSKI KOŃCOWE

Podsumowując powyższy przegląd teorii rozwoju rzeźby Polski środkowej powinno się, zdaniem autora, zmodyfikować obowiązującą obecnie w nauczaniu koncepcję postrzegania rzeźby staroglacjalnej jako przeobrażonej peryglacjalnie rzeźby młodoglacjalnej i wypracować nowy schemat oparty na poniższych założeniach:

1. Dominującym sposobem deglacjacji lądolodu warty w Polsce środkowej była deglacjacja arealna, która doprowadziła do wykształcenia na tym obszarze rzeźby inicjalnej, całkowicie odmiennej od obecnej w obrębie Pojezierzy Polskich rzeźby młodoglacjalnej.

2. Z deglacjacji arealnej wynika również odmienność morfologiczna rzeźby staroglacjalnej, dla której typowymi formami wypukłymi są wały i pagóry kemowe, a nie ciągi moren czołowych i sandry, jak w przypadku deglacjacji frontalnej.

3. Denudacja peryglacjalna na tym obszarze cechowała się niewielką wydajnością i w stopniu znikomym, szczególnie w obszarze wysoczyzn, przekształciła pierwotną rzeźbę glacjalną. Przemodelowanie glacjalne objęło jedynie powierzchnie stokowe, które zostały złagodzone i wydłużone.

4. W związku z małą rolą morfogenezy peryglacjalnej, można wnosić, że rzeźba Polski środkowej ma charakter akumulacyjny, a więc jest to obszar, na którym zachował się pierwotny warciański charakter rzeźby.

LITERATURA

Balińska-Wuttke K., 1960, Geomorfologia obszaru między Skierniewicami a Rawą Mazowiecką. „Prace Geograficzne IG PAN", nr 23.

Balińska-Wuttke K., 1965, Stratygrafia czwartorzędu okolic Rawy Mazowieckiej i Skierniewic. Instytut Geologii, „Biuletyn", nr 187.

Balwierz Z., 1995, Sprawozdanie z analizy palinologicznej w stanowisku Ossowice. Ma-szynopis, Zakład Geomorfologii UL, Łódź.

D y l i k J., 1953, O peryglacjalnym charakterze rzeźby środkowej Polski. „Acta Geographica Universitatis Lodziensis", nr 4.

D y l i k o w a A., 1973, Geografia polski. Krainy geograficzne. PZWS, Warszawa.

J a k s a A., 1998, Budowa geologiczna wolu w Rzymcu w południowo-zachodniej części Wysoczyzny Rawskiej, [w:] Referaty i komunikaty. IV Zjazd SGP, Lublin.

K l a j n e r t Z., 1966, Geneza Wzgórz Domaniewickich i uwagi o sposobie zaniku lodowca środkowopolskiego. „Acta Geographica Lodziensia", nr 23.

K l a j n e r t Z., 1978, Zanik lodowca warciańskiego na Wysoczyznie Skierniewickiej i jej

północnym przedpolu. „Acta Geographica Universitatis Lodziensis, nr 38.

Kondracki J., 1988, Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.

Krzemiński T., 1974, Geneza mfodoplejstocenskiej rzeźby glacjalnej w dorzeczu środkowej Warty. „Acta Geographica Universitatis Lodziensis", nr 33.

Lencewicz S., 1927, Dyluwium i morfologia środkowego Powiśla. „Prace Państwowego

Instytutu Geologicznego", t. 2, z. 2.

Mordawski J., 1996, Geografia Polski. Podręcznik dla klasy VIII, Wyd. Marek Rożak,

Gdańsk.

P l i t F., M a k o w s k i J., P l i t J., 1997, Polska w dobie przekształceń. Podręcznik geo-

grafii dla szkoły średniej. WSiP, Warszawa.

R d z a n y Z., 1997, Kształtowanie rzeźby terenu między górną Rawką a Pilicą w czasie zamku lądolodu warcianskiego. „Acta Universitatis Lodziensis", Folia geographica, nr 73.

R ó ż y c k i S. Z., 1967, Zarys stratygrafii plejstocenu Polski środkowej, [w:] Czwartrzęd

Polski. Warszawa.

R ó ż y c k i S. Z., 1972, Nizina Mazowiecka, [w:] Geomorfologia Polski. T. 2, Warszawa.

---