TRAGEDIA GRECKA

(na podstawie J. de Romilly „Tragedia grecka”- zapamiętajcie, żeby wiedzieć, co odpowiedzieć, gdy egzaminator zapyta: Skąd Pan/Pani to wziął/wzięła?)

Wprowadzenie „Tragedia i Grecy”

- pierwsze przedstawienie wystawione w czasie Dionizjów ateńskich - 534 r. p.n.e.

- jednak apogeum tragedii greckiej przypada mniej więcej na lata: 480 (zwycięstwo nad Persami pod Salaminą)- 404 r. p.n.e. (koniec wojny peloponeskiej, Sparta pokonała Ateny) - jest to jednocześnie szczyt ateńskiej demokracji

- pierwsza zachowana tragedia - „Persowie” Ajschylosa

- do obecnych czasów zachowały się 32 tragedie greckie:

- 7 Ajschylosa (z ok. 90)

- 7 Sofoklesa (z ponad 100)

- 18 Eurypidesa (z ok. 60)

I. Rodzaj tragiczny

1. Geneza tragedii:

- dwa źródła tragedii:

- kult Dionizosa: z dytyrambów (pieśni na część D. śpiewanych podczas procesji) wyłoniły się proste formy dramatyczne- wprowadzono element dialogu

- demokracja: tragedia sceniczna wyłoniła się z procesji za rządów tyranów- miała z jednej strony być świętem religijnym (właśnie na rządy tyranów przypada rozkwit kultu Dionizosa) a z drugiej strony doniosłym wydarzeniem publicznym łączącym całe społeczeństwo

- szczególnie silny charakter obrzędowy miały pierwsze tragedie

- ślady kultu i epopei:

- etymologia `tragedii” - `tragoi ode' - pieśń kozła - niby wyraźnie wskazuje na pochodzenie gatunku z pieśni satyrów (kozłów) i ogólnie z kultu Dionizosa

- z drugiej strony: co wspólnego miały swawolne dytyramby z dostojnością tragedii?

- Arystoteles w „Poetyce” napisał, że „Tragedia uzyskała odpowiednią wielkość porzuciwszy krótkie wątki […], dość późno przybrała dostoją postać.”

- de Romilly wskazuje, że wpływ na to miało czerpanie tragików z doświadczeń literackich eposu (za równo na płaszczyźnie tematu, jak i języka)

2. Struktura tragedii:

- scenografia w teatrze gr. była bardzo skromna

- scena składała się z:

- scene

- proscenium

- orchestry

- na środku orchestry stał ołtarz ofiarny, co podkreśla związek z kultem Dionizosa i pozwala rozpatrywać chór jako swego rodzaju „kapłanów” boga

- części przedstawienia:

- polog (wprowadzenie, w jego trakcie chór ustawia się na orchestrze)

- parados (1-y występ chóru)

- epejsodiony (epizod rozgrywający się między aktorami na proscenium)

- stasimony (pieśni chóru)

- kommosy (pieśni żałobne śpiewane razem przez aktorów i chór- podkreślały zjednoczenie bohatera z Dionizosem)

- exodus (ostatni występ chóru)

- chór:

- początkowo (u Ajschylosa) odgrywał niezwykle doniosłą rolę: brał czynny udział w akcji, jego kwestie zajmowały znaczną część utworu

- później znaczenie chóru znacznie się zmniejsza, chór odrywa się od akcji (w jednej z tragedii Eurypides nawet rezygnuje z chóru)

- mniej chóru = mniej muzyki (aulosy-flety, harfy, rytmiczne tupanie choreutów o posadzkę), tańca, śpiewu = mniej liryzmu i emocji

- „milknięcie” chóru postępowało równolegle z odrywaniem się tragedii od pierwotnego obrzędowego charakteru i psychologicznym pogłębianiem bohaterów

- postaci:

- u Ajschylosa wyraźna przewaga chóru nad bohaterami (w niezrachowanych „Danaidach” chór liczył 50 osób! a bohaterów było 2)

- postaci Ajschylosa są dość monolityczne (można powiedzieć: archetypowe) - więcej działają niż mówią

- Sofokles i Eurypides stosowali już trzech aktorów

- S. i E. więcej uwagi poświęcali kreacji bohaterów (widać to w tytułach tragedii: np. Ajas, Króle Edyp Sofoklesa, Medea, Hippolitos Eurypidesa, a np. Danaidy, Błagalnice, Ofiarnice Ajschylosa)

- Eurypides znacznie pogłębił psychikę bohaterów- ukazuje ona całą swoją niejednoznaczność, złożoność, sprzeczności w rozbudowanych monologach i agonach konfrontujących różne postawy

- akcja:

- wraz z biegiem czasu ulega rozbudowaniu

- u Ajschylosa jest prosta

- Sofokles rozbudowuje perypetia (nieoczekiwane zwroty akcji przeciwne woli i przewidywaniom bohaterów)

- akcja u Eurypidesa często oparta jest na intrydze

II. Ajschylos, czyli tragedia boskiej sprawiedliwości

- początki twórczości A. przypadają na okres krótko po wojnach z Persami i demokrację Peryklesa w Atenach, sam A. brał udział w bitwie pod Maratonem i Salaminą

- A. starość spędził na Sycylii, gdzie też umarł

- doświadczenia wojenne silnie odbijają się w jego tragediach

- zachowane tragedie A.: Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Błagalnice, Oresteja, Prometeusz skowany.

- A. pisał trylogie- jedyną zachowaną w całości jest Oresteja.

1. Od strony bogów- plan boski

- głównym przedmiotem refleksji A. jest boża sprawiedliwość- to ona stoi na straży świata, który jednak nie jest wolny od cierpienia, okrucieństwa, zbrodni, gwałtu

- sprawiedliwość bogów jest niezrozumiała dla ludzi

- sacrum przepełnia dramaty A., jednak zetknięcie z nim budzi „lęk i drżenie”

- bohater A. stojący w obliczu boskiej konieczności i sprawiedliwości - musi doznać trwogi

- widać to mocno w pierwszych 2 częściach Orestei (Agamemnonie i Ofiarnicach)

- w 3-ej części (Eumenidach) sprawiedliwość boska staje się bardziej „ludzka”

2. Od strony ludzi - plan ludzki

- jeśli w tragediach A. silnie istnieje sprawiedliwość, musi istnieć też odpowiedzialność bohaterów za czyny- stąd często są nimi wodzowie, obywatele postawieni wobec różnych powinności

- A. zbytnio nie interesował się subtelnościami psychiki bohaterów, motywami ich działania - ważniejsze były dla niego relacje: bohater-bogowie, bohater-społeczeństwo, państwo oraz konsekwencje ich czynów

- A. przedstawiał bohaterów w działaniu

- często poruszał temat wojny: Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Oresteja (tutaj temat powraca w partiach chóru dotyczących wojny trojańskiej)

- dramat jednostki często rozgrywa się u A. na tle nieszczęścia mas ludzkich

- to pokazanie cierpienia całych społeczności ma jeszcze bardziej uwydatnić odpowiedzialność wodzów i wojowników, których pycha może spowodować zbiorową klęskę (jak w Persach)

- A. nie był pacyfistą - wojna czasami jest obowiązkiem (np. obronna)

- do obowiązków bohatera A. należy nie tylko walka w obronie państwa czy zemsta rodowa, ale też zachowania ładu (koniczność zachowania porządku jest widoczna np. przy zakończeniu Orestei)

- język Ajschylosa jest przepełniony patosem, silnymi emocjami; obrazowanie jest pełne brutalności, bólu

- jak określiła de Romilly: teatr A. to „stop konkretnego życia z zapleczem religijnym, daleki od intelektualizmu” (archaiczny)

III. Sofokles, czyli tragedia samotnego bohatera

- młodość S. przypadła nie na czas wojen i spustoszenia, jak w przypadku A., ale na czas bujnego rozkwitu Peryklesowych Aten

- S. całe życie był związany z Atenami- aktywnie udzielał się na niwie państwowej, był ulubieńcem ludu i najczęstszym zwycięzcą agonów tragicznych

- w tragediach S. widać większą wiarę w człowieka- jego bohaterowie nie są tak bardzo poddani woli bogów jak u A.

1. Sprzeczne obowiązki

- S. często stawia swoich bohaterów wobec ciężkich problemów etycznych

- bohaterowie S. muszą dokonywać wyboru między swoimi racjami a racjami społeczności, między honorem a powodzeniem ogółu

- tego rodzaju etyczne konflikty są szczególnie widoczne w: Antygonie, Elektrze, Ajasie, Trachinkach i Filoktecie, mniej w Edypie i w Edypie w Kolonos

- dwa rodzaje postaci biorących udział w sporze:

- z jednej strony: „uparciuchy”, nie posiadają racji, ale za to mają władzę i poparcie większości: Kreon w „Antygonie”, Agamemnon w „Ajasie”

- z drugiej strony: idealiści posiadający rację, nieugięci, ale osamotnieni: Antygona, Ajas, Elektra - nie godzą się na kompromisy, co często oznacza zgodę na śmierć

2. Samotność bohatera

- główni bohaterowie S. często są samotni w swoich racjach i działaniu; ta samotność narasta wraz z biegiem akcji; często towarzyszą jej niesprawiedliwe potępieńcze sądy innych bohaterów

- najbardziej chyba osamotnienie widać w Edypie w Kolonos- ślepym, pozbawionym wszystkiego, wypierającym się swej winy, dumnym

3. Bohater i bogowie

- bogowie są zawsze obecni w tragediach S.- ich obecność nie jest jednak tak silna, jak u A.

- silna opozycja między światem bogów i światem człowieka jest istotą religijności w tragediach S.

- S. w swoich tragediach często pokazywał kontrast między niepewnością losu ludzkiego i stałością bogów

- u S. częsty jest motyw niezrozumiałej wyroczni

- S. często radosną, pełną nadziei pieśń chóru umieszczał przed katastrofą bohatera (tj. w Antygonie)- tym samym pokazywał ironię ludzkiego losu, jego nieprzewidywalność

- ta ironia chyba najsilniej rozbrzmiewa w Królu Edypie

- także w Edypie widać inną cechę tragedii S.- działanie bohaterów często obraca się przeciw nim samym

- poznanie słabości człowieka u S. nie ma rodzić buntu lecz podwójną ufność: wobec człowieka i wobec bogów

- bolesne zetknięcie z koniecznością sprawia, że bohaterowie S. szukają „radości w mroku”: popełniają samobójstwo (jak Jokasta, Ajas, Dejanira), oślepiają się (Ajas, Edyp)

- świat tragedii S. ukazany z wyraźnie fideistycznej perspektywy (pobożność głośno rozbrzmiewa w pieśniach chóru)- sam Edyp był bardzo pobożny, pełnił w Atenach funkcje religijne

IV. Eurypides, czyli tragedia namiętności

- chociaż był tylko o 15 lat młodszy od S., to reprezentował już zupełnie inne pokolenie

- nie doświadczył chwały zwycięstw nad Persami- „jego” wojną była długotrwała, wyniszczająca, bratobójcza wojna peloponeska

- był otwarty na nowe pomysły w swoich dramatach- czerpał sporo z filozofii sofistów

- jego życie uznaje się za nieszczęśliwe: nieudane małżeństwa, brak wielkiej popularności wśród ludu, no i ten bezlitosny Arystofanes

- starość spędził na dworze króla Macedonii, gdzie umarł

- głównym dokonaniem E. jest znaczne pogłębienie psychiki bohaterów- stali się oni znacznie bliżsi widzowi

- oprócz tego umniejszył rolę chóru, rozwinął akcję i perypetie, nadał swobodę muzyce

- E. poszedł w stronę intelektualizmu- zmuszał widzów do myślenia

- poszerzył wypowiedzi bohaterów o liczne dygresje filozoficzne, polityczne- Arystoteles zarzucał mu, że jego aktorzy mówią, jak retorzy

1. Teatr i miasto

- dla teatru A. i S. niezwykle ważna była obecność bogów- teatr E. bardziej skupia się na aktualnych sprawach społecznych- można go nazwać teatrem zaangażowanym

- E. w swoich dziełach dawał wyraz patriotyzmowi i pacyfizmowi

- demokratyzm i pacyfizm E. często demonstrował przez krytykę Sparty

- często ukazywał wojnę- eksponował w niej przede wszystkim cierpienia cywili (np. branek w Trojankch), a nie bohaterstwo wodzów i wojowników

2. Ludzie nazbyt ludzcy

- E. często odmitologizowywał swoje postacie- umieszczał je w codziennych sytuacjach

- ten realizm dotyczy także psychiki bohaterów- jest ona niejednoznaczna, zawsze posiada jakieś słabości

- E. starał się dotrzeć do wewnętrznych namiętności rządzących człowiekiem

- jako pierwszy ukazał miłość w teatrze- wyznanie miłości Hippolytosowi przez Fedrę w niezachowanym Hippolytosie zakrywającym oblicze mogło wzbudzić zgorszenie współczesnych

- wewnętrzne namiętności nie zawsze objawiają się w postaci gwałtownych czynów i okrucieństwa- często dochodzą do głosu w agonach- ostrych wymianach zdań

- postaciami głównymi często są kobiety (chociażby w Medei)- wtedy uważano, że są one bardziej podatne na wpływy irracjonalnych pasji

- charaktery bohaterów nie są stałe (krytykował to Arystoteles w Poetyce)- często bohaterom towarzyszą wyrzuty sumienia

- E. nie bał się ukazać miernot, tchórzy

- za najbardziej wzorowych bohaterów, E. stawia tych, którzy prowadzą życie wolne od namiętności, niemal ascetyczne (jak np. Hippolytos)

3. Igraszki przypadku i gry bogów

- E. to poeta-filozof- stosunek do religii też miał filozoficzny- od bogów „wymagał” wysokiego poziomu moralnego

- E. potrafił być racjonalny i krytyczny, ale też potrafi „wybuchnąć prawdziwym żarem”- jak np. w Bachantkach (ostatnia tragedia przed podróżą do Macedonii- swego rodzaju wyrażenie chęci ucieczki, zapomnienia)

- wpływ bogów na ludzi jest znacznie mniejszy niż u A. i S.

- bogowie u E. stali się bardziej ludzcy

(Zakończenia książki de Romilly nie streszczam- tam albo powtórzenie powyższego albo raczej osobiste poglądy autorki na pojęcie tragizmu. Nie streszczam też tragedii z listy lektur- Orestei, Króla Edypa i Medei. Zakładam, że są powszechnie znane. Czy słusznie? Dodaję za to streszczenie najważniejszych poglądów Arystotelesa na tragedię w „Poetyce” )

Arystoteles, „Poetyka”

- podstawą poezji jest naśladownictwo- mimesis

- naśladownictwo może być:

- idealizujące

- realistyczne

- karykaturalne

- tragedia wywodzi się z dytyrambu, komedia z pieśni fallicznych

- definicja tragedii- naśladowcze przedstawianie przez „mowę ozdobną” (rytm, harmonia) czynności skończonej prowadzące do „wzbudzenia litości i trwogi i oczyszczenia (katharsis) tego rodzaju afektów”

- części tragedii (od najważniejszej do najmniej ważnej):

- „układ zdarzeń” (akcja i fabuła): A. określa je celem tragedii (perypetia, rozpoznanie, patos)

- myśl

- charakter

- wyraz (wyrażenie myśli słowem)

- śpiew

- sceneria

- o jakości fabuły stanowią perypetia (zmiany losu) i anagnoryzmy (rozpoznania)

- zasada 3 jedności: miejsca, czasu i akcji

- tragicy powinni dążyć do wiarygodności

- dobra fabuła jest ważniejsza niż „wiersz”

- A. wyróżnia 2 fabuły:

- prostą (bez perypetii i anagnoruzmów)

- zawikłaną

- co zapewnia największe wzbudzenie litości?

- niewinnie cierpiący bohater

- zmiana losu za szczęśliwego na nieszczęśliwy

- konflikt (np. rodzinny)

- cechy dobrego bohatera:

- szlachetny

- spójny i stały

- zgodny z tradycją

- inny podział tragedii:

- patetyczna

- etyczna (oparta na charakterach)

- chór, jak aktor, powinien wypowiadać się spójnie, na temat akcji

Słowo tyran (gr. tyranoi) nie miało w starożytnej Grecji pejoratywnego wydźwięku. Rządy tyranów przypadają w Atenach na drugą połowę VI w. p.n.e. Tyrani często posiadali poparcie ludu i z niego się wywodzili. To ich rządy w znacznej mierze przyczyniły się do osłabienia pozycji arystokracji w Atenach i narodzin demokracji.

---