Notatki z „Prawa Rzymskiego Prywatnego. Zarys Wykładu” M. Kuryłowicza i A. Wilińskiego by Marzi :-)

POJĘCIE, PODZIAŁY I SYSTEMATYKA PRAWA RZYMSKIEGO

1.Prawo rzymskie

Przez prawo rzymskie rozumie się najczęściej prawo wytworzone i obowiązujące w starożytnym państwie rzymskim w czasie jego istnienia (tzw. Prawo rzymskie antyczne).

Rozwój pr.rzymskiego nie skończył się z upadkiem imperium rzymskiego. W rozwoju historycznym wyróżniamy- po prawie rzymskim prawie antycznym- pojęcie prawa rzymskiego powszechnego (ius commune), opracowanego przez elastorów (XI i XIV w.) przystosowanego przez komentatorów do potrzeb praktycznych. W ten sposób powstało wspólne, jednolite i powszechne dla danego kraju prawo oparte na prawie rzymskim jako całościowym, zwartym i spisanym systemie prawa.

W tej postaci zostało prawo rzymskie recypowane w ciągu XV i XVI w. w państwach Europy kontynentalnej obowiązywało przez cztery wieki jako tzw. dzisiaj p. rzymskie recypowane (znane i stosowane). Do rozwoju p.rzymskiego w tym zakresie przyczyniła się niemiecka pandekstyka, która wyznaczała kolejny zakres pojęcie „rzymskie prawo pandektowe” , czyli p.rzymskie w postaci zaktualizowanej i zmodernizowanej przez niemiecką naukę prawa w ciągu XVIII i XIX

Wraz z pojawieniem się w Europie w XIX w kodyfikacji cywilnych znikało bezposrednie obowiązywanie p.rzymskiego (recypowanego). Jednak było ono głównym tworzywem nowych kodeksów. W ten sposób powstała nowa prawnicza dyscyplina naukowa zwana romanistyką prawniczą.

Obok greckiej filozofii i sztuki oraz chrześcijaństwa uważane jest p.rzymskie za tę dziedzinę kultury antycznej która wywarła nieprzemijający wpływ na formowanie się duchowego, intelektualnego i kulturalnego oblicza Europy (europejska tradycja romanistyczna).

2.Rzysmkie pojęcie prawa i sprawiedliwości

Prawnicy rzymscy nie zajmowali się teoretycznym zagadnieniem prawa (ius) i sprawiedliwości (iustitia) występują tylko pewne elementy tych pojęć.

Np. Celsus (1poł IIw.n.e.) mówił „Ius est ars boni et aegui” prawo jest sztuką dobrego i słusznego (przekazał to Lipian IIIw.n.e)

Ulpian -„praeceptia Iuris sunt haes” (zasady prawa są takie)

- honeste vivere- uczciwie zyc

- alterum nom laeadere- drugiemu nie wyrządzać krzywdy

- suum euique tribuere- każdemu przyznać co mu się należy

Wszystkie określenia łączą dobro i słuszność.

Rzymianie ze sprawiedliwości wywodzą pojęcie prawa.

Szczególnie w prawie rzymskim widoczna jest łączność pojęcia i zasad prawa z wartościami etycznymi. Rozstrzygnięcia i opinie jurystów rzymskich opierały się na takich pojęciach jak człowieczeństwo, życzliwość, słuszność, równość, wiara, zaufanie, uczciwość, rzetelność i innych leżących na styku praw i etyki.

Podziały prawa

1. Prawo publiczne i prywatne

W obrębie prawa antycznego już sami Rzymianie wyróżniali prawo publiczne i prywatne. Tytus Liwiusz pisał o ustawie XII tablic jako o źródle wszelkiego prawa publicznego i prywatnego. Podział ten znał tez Cyceron. W IIIw Ulpian sformułował definicje wg której prawem publicznym było to, które dotyczyło państwa rzymskiego, prywatnym zaś to które odnosiło się do korzyści poszczególnych jednostek- interes publica lub privara.

Dla prawa prywatnego charakterystyczna jest równorzędność stron, dla publicznego nadrzędna jest pozycja państwa i jego organów nad obywatelami. Prawo publiczne ma przewagę nad prywatnym.

Rozwój prawa rzymskiego, jego recepcja i wpływ na nowożytne systemy prawne odnoszą się jednak do prawa prywatnego. To w tej dziedzinie rzymianie osiągnęli najwięcej. W dzisiejszym znaczeniu prawa prywatnego najbliższe jest prawo cywilne.

2. Ius civile i ius gentium

Gajus (IIw.n.e) dzieli prawo na prawo własnego narodu (ius civile) i na prawo, które ustanowił naturalny porządek między ludźmi, przestrzegane na równi przez wszystkie narody (ius gentium).

Najdawniejsze prawo cywilne nazywano ius Quiritium -prawem Kwirytów, od dawnej nazwy mieszkańców Rzymu.

Ius gentium jako prawo nieformalne, powszechnie znane, wynikające z naturalnego porządku przeciwstawiało się sztywnemu formalistycznemu prawu cywilnemu dostępnemu tylko obywatelom rzymskim.

Istniały jednak instytucje prawne, wywodzące się z ius gentium i uznawane jednoczesne przez prawo cywilne (np. pokrewieństwo w linii prostej jako przeszkoda małżeńska, zawłaszczenie).

3. Ius naturale

Pojęcie prawa naturalnego powstało w Rzymie pod koniec republiki, pod wypływem filozofii greckiej. Rozumiane było jako prawo idealne, wynikające z nakazów moralności, sprawiedliwości i niezmienne, obowiązujące wszystkich ludzi (Cyceron). Prawo naturalne leży u podłoża ius gentium. Występuję też pojęcie prawa naturalnego, jako prawa właściwego z natury wszystkim stworzeniom żyjącym, przeznaczonego dla wszystkich ludzi- związku dwu płci, płodzenie i utrzymywanie potomstwa (Ulpian).

Najszerszy zakres ma ius naturale za nim idzie ius genitum wreszcie ius civile jako prawo własne jednego narodu.

4. Ius honorarium

Do w/w podziału dołącza się w okresie republiki system prawa powstającego w wyniku działalności magistratur rzymskich, wydających edykty: pretorów i namiestników prowincji (ius honorarium). Wiodącą rolę odgrywa prawo pretorskie. Pretor i jego edykt stał się siłą napędową prawa cywilnego i prawa pretorskiego.

• Systematyka prawa rzymskiego

1.Systematyka wg instytucji

Próby usystematyzowania zbiorów prawa widać już w ustawie XII tablic i w edyckie pretorskim.

Największe znaczenie uzyskała systematyka u Instytucjach Gaiusa (IIw.n.e) oraz we wzorowanych na nich Instytucjach Justyniańskich (533r.n.e)

Wg Gajusa prawo odnosi się albo do osób albo do rzeczy, albo do skarg procesowych (powództw)- persone, res, actiones Systematyka Instytucji przetrwała do końca XVIII w. i nie straciła swojego znaczenia nawet w konkurencji z systematyką pandektową.

2.Systematyka pandektowa

Pojawiła się na przełomie XVIII i XIX w. w podręcznikach niemieckich pandektystów. Wyodrębniono część ogólną prawa cywilnego, obejmującą podmioty prawa i czynności prawne (dawne prawo osobowe) oraz rzeczy jako przedmioty prawa, czyli działu res. Po części ogólnej następowało prawo rodzinne, prawo rzeczowe (już bez pojęcia i rodzajów rzeczy, przeniesionych do części ogólnej), zobowiązania i prawo spadkowe. Kolejność działów może być inna. Prawo procesowe zostało oddzielone jako tzw. Prawo formalne.

Systematyka pandektowa stałą się podstawą układu kodeksów cywilnych XIX i XX w.

II. HISTORIA ŻRODEŁ PRAWA RZYMSKIEGO

• Okresy historyczne rozwoju państwa i praw rzymskiego.

1.Ustrój państwa rzymskiego w rozwoju historycznym

W dziejach państwa rzymskiego można wyróżnić z ustrojowego punktu widzenia następujące okresy:

• Królestwo od 753r.p.ne. (założenie Rzymu) do roku 509.pn.e (usunięcie ostatniego króla rzymskiego)

Władza należy do króla, wspieranego przez senat (radę starszych) jako organ doradczy. Funkcjonują też zgromadzenia ludowe, oparte na organizacji rodowej (rody, kurie)

• Republika (od 509 r.p.ne do 27 r.p.n.e)

Władza wykonawcza należy do 2 konsulów oraz niższych przedstawicieli zwanych urzędnikami magistratualnymi oraz do senatu. Funkcje ustawodawcze i wyboru magistratur pełnią zgromadzenia ludowe.

• Pryncypat (od 27 r.pn.e do 284 r.n.e)

Połączenie w ręku princepsa dawnych urzędników republikańskich. Formalnie dzielił on władze z senatem, który tracił jednak na znaczeniu i był jedynie organem doradczym.

• Dominat (od 284 r.n.e do 476r.-upadek cesarstwa zachodniorzymskiego)

Cesarz- władca absolutny. Administracja zarządzana przez urzędników cesarskich była scentralizowana i zbiurokratyzowana. Cesarz posiada władze sądowniczą, wojskową i ustawodawczą.

2.Periodyzacja rzymskiego prawa prywatnego

Rozwój prawa rzymskiego prywatnego przebiegał nieco inaczej niż ustrój.

Wyróżniamy następujące okresy.

• Okres prawa archaicznego (od początku Rzymu do poł.IIIw.p.n.e- początek wojen punickich)

Prawo obywateli (p.cywilne) jest słabo rozwinięte, ale częściowo skodyfikowane -XII tablic (451-450 r.p.n.e)

• Okres rozwoju i prawa przedklasycznego (od poł IIIw.p.ne. do końca republiki- 27 r.pn.e)

Konieczność przystosowania prawa do realiów życia społecznego, gosp i polit. Zadanie to spełniły nowe warstwy prawa prywatnego: ius genitium i prawo pretorskie.

• Okres prawa klasycznego (od pryncypatu do 235r.ne - koniec dynastii Sewerów)

Prawo prywatne osiąga najwyższy poziom dzięki m.in. działalności jurysprudencji.

• Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) i prawo justyniańskie -od 235r. do 565r.- śmierć cesarza Justyniana.

Upadek kultury także prawnej. Zanik działalności jurysprudencji. Ustawodawstwo cesarskie dominatu jako główne źródło prawa. Uproszczenie tzw. Wulgaryzacja prawa. Zainteresowanie odradza się we wschodnim cesarstwie, co umożliwia Justynianowi skodyfikowanie całego prawa prywatnego w VIw. (528-534r.)

• Magistratury rzymskie

1.Okreslenie i klasyfikacja

Magistratus oznacza zarówno urząd jak i sprawującego go urzędnika:

MAGISTRATURY

Wyższe

1. Konsulowie

2. Pretorzy

3. Cenzorzy

Niższe

1. Kwestorzy

2. Edylowie

3. Urzędnicy pomocniczy

Wyróżniano także urzędy kurialne i nadzwyczajne.

2. Poszczególne magistratury

1. Konsulowie- od republiki- najwyższa władza adm. Wojskowa i częściowo sądownicza- jurysdykcja niesporna, Sądownictwo karne w wyjątkowych i najważniejszych sprwach.

2. Pretorzy- od 367 r.p.ne. miejscy, od 242 r.pne dla cudzoziemców. Jurysdykcja i edykty w sprawach cywilnych. Różna liczba 8-16. Odegrali doniosłą rolę w rozwoju pr.rzymskiego.

3. Cenzorzy od 443 r.pne. dla przeprowadzania spisów obywateli, wybierali członków senatu, pilnowali obyczajności obywateli (kara- nota cenzorska- utrata czci obywatelskiej), byli często wybierani z pośród byłych konsuli.

4. Kwestorzy- już w królestwie prowadzili najcięższe sprawy karne. Potem objęli administracje skarbu państwa.

5. Edylowie- od Vw.pne. plebejscy- najpierw pomagali trybunom ludowym w sprawach karnych, potem zrównali się z edylami kuralnymi (od 367 r.p.n.e) którzy sprawowali nadzór nad bezpieczeństwem publicznym z prawem karnym (chłosta, grzywna, zajęcie przedmiotu). Nadzorowali dostawy zboża, ściągali spekulacje, pełnili funkcje policji skarbowej, organizowali igrzyska. E.kuralni mieli jurysdykcje cywilną w sprawach handlowych i wydawali edykty w tym zakresie.

6. Tresiviri Capitales- była to niższa magistratura- czuwała nad bezpieczeństwem w Rzymie, ścigała przestępców, wykonywała wyroki śmierci i nadzór nad więzieniami.

7. Trybuni ludowi- nie byli magistraturą w/w znaczeniu- reprezentowali interesy plebsu, wchodzili w skład senatu.

8. Zarząd prowincji- sprawowali rzymscy namiestnicy (prokonsulowi, propretorzy). Wydawali edykty. Władza sądownicza, admin. i wojskowa

Wymienione urzędy zostały później zastąpione cesarskimi.

• Źródła prawa rzymskiego

l. Źródła poznania

Źródła poznania prawa rzymskiego stanowią zachowane przekazy i środki, za pomocą których można uzyskać wie prawie rzymskim (techniczne i nietechniczne, pierwotne i wtórne).

Główny podział to źródła:

1. Jurydyczne - zachowane teksty prawników rzymskich (Instytucje Gaiusa, kodyfikacja justyniańska)

2. Literackie (tzw. nieprawnicze) - Cyceron, Liwiusz, Tacyt

3. Epigraficzne i inskrypcje - napisy na trwałym materiale (kamień, marmur, metal) - inskr. publiczne i prywatne. Duża rolę mają inskrypcje nagrobkowe

4. Papirologiczne (papirusy) - dokumenty z praktyki prawnej, czynności prawne prywatne, akty, wykazy, rejestry, itp.

Wiadomości o prawie dostarczają też niekiedy wykopaliska archeologiczne.

1. Źródła tworzenia prawa rzymskiego

Źródłami tworzenia prawa są te, z których wywodzi się obowiązujące prawo.

Rodzaje źródeł prawa:

• prawo zwyczajowe

• ustawy uchwalone na zgromadzeniach ludowych leges rogatae

• uchwały senatu -senatus consulta

• konstytucje cesarskie - dekrety, edykty, reskrypty i mandaty- constitutiones

• edykty magistratur- pretora, edylów, namiestników prowincji

• opinie uczonych prawników rzymskich np. rcsponsa

• ustawy cesarskie okresu dominatu leges

• kodyfikacja justyniańska oraz ustawy uzupełniające (kodeks, instytucje, digesta)

• Okres prawa archaicznego

l. Początki prawa w czasach królewskich

Dominuje prawo zwyczajowe. Królowie wydawali również pewne ustawy - leges reggae. Zawierały one ustawy z zakresu prawa sakralnego, rodzinnego, karnego i ustroju państwa.

2. Ustawa XII tablic

• Ustawa XII tablic - sukces plebeliuszy w walce z patrycjuszami.

• 451 r. p. n. e. - 10 tablic

• 450 r. p. n. e. - 2 dodatkowe tablice

Nie znamy całej treści ustawy, tylko nieliczne fragment. Już od XVI w próbowano ją zrekonstruować. Jest to zbiór krótkich reguł z zakresu postępowania sądowego, prawa karnego, prywatnego, administracyjnego i sakralnego. Jest to prawo surowe i formalistyczne. Obowiązuje tylko obywateli rzymskich. Ustawa XII tablic nigdy nie została uchylona. Komentarze do niej pisali jeszcze prawnicy klasyczni.

3. Dalszy rozwój wczesnego prawa

Dwie drogi rozwoju prawa prywatnego za wczesnej Rzeczypospolitej

1. działalność jurysprudencji

2. ustawodawstwo zgromadzeń ludowych

ad a) prawnikami byli tylko patrycjusze wybierani z kapłanów- jurysprudencja kapłańska.

Rozwój prawa prywatnego związany był z interpretacją ustawy XII tablic, stosowaną w praktyce sądowej. Chodziło o to by nie zmieniając ustawy dostosować ją do nowych potrzeb. Wzbogacało to starorzymskie ius civile.

ad b) zgromadzenia narodu uchwalały leges rogatae (ustawy na wniosek)

Było 3 rodzaje zgromadzeń

- kurialne (tylko początkowo były organem ustawodawczym)

- centurialne

- trybusowe

Magistratura zgłaszała wniosek ustawy 24 dni przed zebraniem. Obywatele naradzali się. Na zgromadzeniu przyjmowali lub odrzucali wniosek w całości.

Oprócz ustawy istniały plebiscyty- uchwały samych plebejuszy (od 286 r.p.n.e tez patrycjuszy Ius Hortensia) na wniosek trybuna ludowego.

3 części ustawy: wstęp, treść właściwa (rogatio), sanctio- kara za naruszenie

• Okres rozwoju prawa przedklasycznego

1. Prawo przedklasyczne późnej republiki

Dochodzi prawo pretorskie. Istnieją świeccy juryści. Rozwija się ustawodawstwo zgromadzeń ludowych. Senat nie tworzy jeszcze osobnego źródła prawa.

2. Pretor i prawo pretorskie -ius praetorium

Pretor- najwyższy urząd w zakresie sądownictwa. Jednak nie prowadził spraw i nie wydawał wyroków, tylko kierował procesem i organizował go. Wydawał edykt na początku rocznego urzędowania, w razie potrzeby też w czasie jego trwania. Przejmował głownie przepisy swojego poprzednika.

Edykt formalnie nie był ustawą. Zawierał jednak prawo zwyczajowe wytworzone w praktyce sądowej- tzw. Prawo pretorskie. Od ok. poł IIw.edykt zawierał formułki skarg. W innych przypadkach dostosowywał skargę dla stosunków prawnych istniejących do pokrewnych stanów faktycznych.

Oprócz systemy prawa cywilnego, który formalnie pozostał nienaruszony, powstał system prawa pretorskiego tzw. Dualizm systemów prawnych. Podstawą działania pretora była zasada słuszności oraz ochrona dobrej wiary i uczciwości w obrocie gosp, społ i prawnym.

3. Jurysprudencja świecka

Laicyzacja prawa od 300r.p.n.e. -ogłoszenie kalendarza i formuł procesowych (Appiusz Klaudiusz Ślepy- ius Flavianum). Była to głównie działalność praktyczna -udzielenie porad (repondere) pomoc przy zawieraniu porad prawnych (cavere) oraz nauczanie zasad prawa (instruere).

Później -Iw.p.n.e twórczośc naukowa celem systematyzacji i rozbudowy prawa cywilnego i pretorskiego.

4.Ustawodastwo

Ustawodawstwo senatu i zgromadzeń ludowych miało mały wpływ na rozwój prawa prywatnego Dotyczyło głównie prawa publicznego. Pretorzy i działalność jurysprudencji miała wpływ na rozwój prawa prywatnego.

• Prawo klasyczne

1. Źródła prawa klasycznego

Władza ustaw.pochodzi od zgrom. ludowych do senatu. Edykt pretorski zostaje skodyfikowany i nie podlega dalszym zmianom- przestaje być twórczym czynnikiem prawa Jurysprudencja dochodzi do świetności. Pojawiają się konstytucje cesarskie.

2. Ustawy (leges) i uchwały senatu (sanatus consulta).

Do konca Iw.n.e zniknęły zgrom.narodowe. Ustawodawcza władza senatu ukształtowała się w pełni w IIw.n.e (za Hardiana 1117-1138) Cesarz miał inicjatywę ustawodawczą, jego wniosek był potem źródłem prawa.

Uchwały senatu otrzymywały nazwę zazwyczaj od nazwiska wnioskodawcy. Dużą role odegrały w prawie spadkowym, osobowym, rodzinnym i zobowiązań.

3.Kodyfikacja prawa pretorskiego

Za pryncypatu działalność pretorska uległa zahamowaniu.Za cesarza Hadriana ustalono ostatecznie treść edyktu pretorskiego tzw. edictum Juliani. Odtąd pretorzy nie mogli zmieniać jego treści.

4.Konstytucje cesarskie

Za pryncypatu cesarz nie miał w zasadzie władzy ustawodawczej, jednak mógł wydawać edykty i wyrokować w poszczególnych sprawach spornych oraz udzielać instrukcji magistraturom. Wywierał przez to faktyczny wpływ na prawo. Z czasem wszelkie rozporządzenia cesarskie zyskały moc ustawy, były źródłem prawa.

Rodzaje rozporządzeń (konstytucji)

1. Edykty- dotyczyły spraw o charakterze ogólno administracyjnym i odnosiły się do państwa, prowincji lub miast.

2. Dekrety- wyroki cesarzy jako sędziów na skutek odwołania. Formalnie miały moc prawną tylko dla sprawy, jednak stały się wzorem w analogiach.

3. Reskrypty- odpowiedzi na pytania osób prywatnych lub urzędników w sprawach spornych-duży wpływ na p.prywatne. tworzyły nowe zasady prawne.

4. Mandaty- instrukcje dla namiestników prowincji- zawierały niekiedy pewne kwestie prawa prywatnego.

5.Jurysprunecja klasyczna

Trzy podokresy jurysprudencji klasycznej

1. Wczesny okres klasyczny- prawnicy Iw.- 2 szkoły Sabinianie i Proklejanie

2. Rozwinięty okres klasyczny- prawnicy IIw.-znikają odrębności szkół- szczyt świetności prawników i prawa-np. Gaius i jego instytucje (podr.w 4 księgach-160r.n.e)

3. Późny okres klasyczny- prawnicy III jurysprudencja.- Papinanus, Paulus, Ulpianus.

3kierunki działalności jurystów okresu klasycznego: udzielenie odpowiedzi na zapytanie (od Tyberiusza wybitni prawnicy mieli prawo ius respondenci, tj, udzielania odpowiedzi z upoważnienia cearza), pisanie dzieł, nauki prawa.

Rodzaje dzieł tego okresu to prace poświecone:

1. wyłącznie prawy cywilnemu

2. prawu pretorskiemu- komentarze do edyktu pretorskiego libri ad edictum

3. prawu cywilnemu i pretorskiemu -Digesta

4. Podręczniki i prace o charakterze podstawowym- Institutiones, Regule, Opiniones, Definiones itp.

5. Komentarze do ustaw lub ich opracowania- Responsa

6. Prace o instytucjach prawnych lub innych zgromadzeniach prawa prywatnego

7. Uwagi krytyczne do prac wcześniejszych prawników - Notae

• Okres schyłkowy (prawo poklasyczne)

1. Charakterystyka praw poklasycznego

Dotychczasowe źródła prawa ustępują woli cesarza. Jurysprudencja szybko upadła. Całe istniejące prawo to ius vetus, nowe ustawy cesarskie to ius novum. Uproszczenie (wulgaryzacja) prawa. Systematyzacja prawa klasycznego.

2. Ustawy cesarskie i zbiory prawa

Główne źródła prawa (ustawy cesarskie) to edykty (mandaty wyszły z użycia, dekrety stały się rzadkie, reskrypty nie są powszechne). Ustawy cesarskie zwano leges, a stare źródła prawa np. pisma jutystów to ius.

W cesarstwie wschodnim były 3 zbiory konstytucji i ustaw cesarskich:

1. Kodeks Gregoriański- 291 r.n.e

2. Kodeks Hermogeniański- 295 r. (zbiory prywatne)

3. Kodeks Teodozjański- 438 r. (zbiór urzędowy)

Ustawa o cytowaniu- 426r: można było powoływać się przed sądem tylko na pisma 5 prawników: Papiniana, Ulpiana, Paulusa, Gaiusa, Modesta, a także dawniejszych prawników powołujących w swoich dziełach się na w/w.

• Kodyfikacja justyniańska

1. Plany kodyfikacyjne

Justynian (cesarz-527 -565 r.n.e) -chciał stworzyć zbór obowiązującego prawa z ius i leges by wyeliminować sprzeczności, uporządkować i ujednolicić prawo rzymskie.

2.Prace nad kodyfikacją i jej części (Kodeks, Digesta, Instytucje)

- II 528 powołanie komisji Tryboniana 10 członków, która od kwietnia zbierała konstytucje cesarskie- I Kodeks justyniański (Codex vetus)

- XII 530 r.- powołanie komisji 17 członków. Cel: wybór i przeróbka fragmentów pism wybitnych prawników (głownie klasycznych)- tzw. interpolacje (uwzględniła dzieła 39 prawników- 3 z republiki, 2 z dominatu, reszta z okresu klasycznego). Komisja skończyła prace w grudniu 533r. weszły w życie Digesta seu Pandecta (50 ksiąg). Równocześnie z Digestami opracowano podręcznik dla szkół prawniczych Instytucje Justynanskie (4 księgi)

- XII 534 wprowadzono zmiane Kodesku z 529 r.- Codex Iustinianus- 12 ksiąg

3.Nowele i Corpus Iuris Civilis

Po kodyfikacji Justynian wydał jeszcze ustawy zwane Nowelami.

Instytucje, Digesta, Kodeks i Nowele nazywano od końca XVI w -Coprus Iris Civilis- jest podstawą prawa rzymskiego i symbolem myśli i kultury prawniczej,

3

7

---