I. POJĘCIE I FUNKCJE PRAWA.

1. Idea ładu społecznego i wizje prawa.

Prawo jest od starożytności wyrazem potrzeby istnienia ładu społecznego, trwałych, naturalnych reguł, wierność którym nazywa się sprawiedliwością; tym regułom wierni powinni być także władcy (dwa porządki prawne: naturalny i państwowy); rzymscy sędziowie kierowali się prawem, sprawiedliwością (iustitia) i zasadą słuszności (aequitas); ukształtowało się i umocniło pojęcie prawa pozytywnego tworzonego (ustanawianego lub uznawanego) i chronionego przez legalną władzę; jego znaczenie wzrosło w XIX w. (określenie sfer życia, w które ingerencja władzy jest niedopuszczalna, instrumentów, metod i procedur oddziaływania na obywateli); prawo pozytywne stało się instrumentem władzy, ale jednocześnie odpowiednio stosowane gwarantowało bezpieczeństwo;

1. kierunek pozytywistyczny

prawo - zespół norm ustanowionych i sankcjonowanych przez państwo posługujące się środkami przymusu

• istnieje tylko w postaci tekstów aktów normatywnych,

• normy te dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi (normy heteronomiczne a nie autonomiczne), kontroli władzy publicznej podlegają tylko ich czyny a nie sumienie czy myśli,

• ustanawiane są przez zewnętrzny, uznany autorytet (suwerena), władza posługuje się przymusem,

• normy tworzą względnie spójną, kompletną całość (system prawa),

• jedynym źródłem prawa jest ustawa i powstające na jej podstawie prawodawstwo delegowane (prawo stanowione),

• nie ma koniecznego związku między prawem i moralnością (dura lex sed lex), choć później zaczęto stawiać prawu chociażby minimalne wymogi moralności,

• oceny prawa są podstawą postulatów co do jego rozumienia (de lege lata) albo oczekiwanej jego zmiany (de lege ferenda);

b) kierunek prawno-naturalny

prawo wywodzi się z woli Boga, znajdującej odbicie w ludzkim sumieniu (tomizm) lub z godności człowieka, ideałów kultury, wzorców,

• powinno być wzorem dla prawa pozytywnego, gdyż jest sednem sprawiedliwości,

• w razie sprzeczności ma pierwszeństwo przed prawem pozytywnym, które staje się w takim wypadku ustawowym bezprawiem,

• współcześnie odmawia się jednak prawu naturalnemu mocy uchylania prawa pozytywnego, prawa o charakterze prawnonaturalnym (wolności i prawa człowieka i obywatela) nie mogą być przez władzę deklarowane lub nadane a jedynie deklarowane,

• w dzisiejszych czasach zostały one spisane,

• Kant szkoła prawa natury o zmiennej treści, zależnego od wrażliwości moralnej danej epoki;

c) kierunek realistyczny

• istotą prawa są ludzkie przeżycia i emocje (nurt psychologiczny),

• istotą prawa są masowe i powtarzalne zachowania ludzi (law in action) i decyzje osób mających znaczenie prawne;

d) kierunek hermeneutyczny

• normy powstają w procesie dialogu między: autorem aktu normatywnego, jego wykonawcami, adresatami, przedstawicielami nauki, politykami, publicystami itp.,

• treść norm jest zmienna w zależności od okoliczności w jakich toczy się dialog.

2. Prawo w znaczeniu prawniczym.

Współczesna myśl i praktyka prawa zdominowane są przez założenia pozytywistyczne. Podstawowym źródłem prawa są decyzje organów władzy publicznej przybierające postać generalnych i abstrakcyjnych norm. Sprzeciw uzasadniony moralnie lub religijnie nie może usprawiedliwiać nieposłuszeństwa prawu, a państwo zapewnia mu posłuch w ostateczności przez przymus. Jednocześnie nie sposób oderwać prawa od ideałów i wartości będących wytworem kultury.

3. Prawo jako zjawisko społeczne. Normatywność prawa.

• prawo pojawia się w ramach zorganizowanej grupy społecznej, odnosi się do czynów, które mają wpływ na życie społeczne, wyraża potrzeby o pewnym zasięgu społecznym, powstaje jako produkt procesu decyzyjnego w ramach określonej grupy społ. (w szczególności państwa); prawo jest formułowane i sankcjonowane przez społeczeństwo za pośrednictwem jego instytucji, a jego realne obowiązywanie jest uzależnione od społecznego przyzwolenia;

• normatywność prawa - zawiera normy dyscyplinujące do określonego sposobu postępowania, wyrażające nakaz, zakaz lub dozwolenie; prawo ma charakter perswazyjny (wychowawczy) postawy: legalistyczna, oportunistyczna i konformistyczna; normy mogą być uzasadniane aksjologicznie lub tetycznie.

4. Funkcje prawa.

• funkcje pełnione przez normy prawne nie zawsze pokrywają się z celem stawianym im przez twórcę, rezultaty pozytywne z danego punktu widzenia nazywa się eufunkcjonalnymi, negatywne - dysfunkcjonalnymi,

• funkcje:

• stabilizująca (utrwalanie ładu) lub dynamizująca (promowanie zmian),

• ochronna (ochrona wartości),

• organizacyjna (tworzenie instytucjonalnych warunków życia społ.),

• represyjna lub wychowawcza,

• kontrolna (eliminowanie odstępstw od norm),

• dystrybutywna (rozdział w społeczeństwie dóbr i ciężarów),

• regulacyjna (rozstrzyganie sporów).

5. Wieloznaczność terminu „prawo”.

• prawo materialne - reguluje obowiązki i uprawnienia podmiotów stosunków prawnych oraz ewentualne sankcje (ujęte np. w KK lub KC),

• prawo formalne (procesowe) - określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej w celu egzekwowania obowiązków, dochodzeniem uprawnień i stosowaniu sankcji (regulowane np. w KPK czy KPC);

• prawo przedmiotowe - system prawa obowiązujący współcześnie lub dawniej, czy też taki, którego istnienie jest dopiero postulowane, w węższym znaczeniu - zbiór norm regulujących pewną sferę życia społecznego,

• prawo podmiotowe - zespół uprawnień służących podmiotom prawa w ich wzajemnych stosunkach (np. prawo własności, prawa obywatelskie).

II. PRAWO JAKO PRZEDMIOT BADAŃ NAUKOWYCH.

1. Podstawowe problemy nauk prawnych.

Nauka prawa wywodzi się z rzymskiej jurysprudencji, pojmowanej początkowo jako znajomość prawa. Nauki prawne bywają zaliczane do nauk ogólnych (Europa), niekiedy traktuje się je jednak jako swoiste rzemiosło i kładzie nacisk na praktykę (USA). Arystoteles rozróżniał wiedzę teoretyczną i praktyczną. Radykalne zmiany przyniósł dopiero wiek XIX, kiedy to w wyniku rywalizacji zwolenników aprioryzmu i empiryzmu sformułowano kryteria wiedzy naukowej i rozróżniono podstawowe rodzaje nauk (przyrodnicze i społeczne). Uznano, że zjawiska przyrody są przedmiotem badań nauk nomotetycznych (ustalają obiektywne prawidłowości), zjawiska społeczne i kulturowe - nauk idiograficznych (ustalają obraz faktów jednostkowych). Obok nauk empirycznych i formalnych (apriorycznych) wyodrębniono nauki humanistyczne. W naukach prawnych wyodrębniono 4 dyscypliny:

• dogmatyka prawa - interpretacja przepisów, ustalenia co do ich obowiązywania,

• filozofia prawa - formułowanie ogólnych twierdzeń istocie, celach prawa itp.,

• nauki historyczno-prawne

• nauki empiryczne - badanie rzeczywistego funkcjonowania prawa.

Obecnie za najwłaściwsze uznaje się podejście wielopłaszczyznowe.

2. Metody badawcze w prawoznawstwie.

• językowo-logiczna analiza tekstów,

• metody badawcze socjologii i psychologii,

• filozoficzna refleksja nad naturą wartości,

• stosowanie różnych ujęć, np. porównawczego (komparatystycznego), historycznego.

3. Naukowość prawoznawstwa.

Prawoznawstwo zalicza się do nauk humanistycznych, czyli takich, które za przedmiot poznania biorą nie opis (nauki pozytywistyczne) a rozumienie faktów. Taki model dopuszcza formułowanie wypowiedzi normatywnych czy ocennych. Nacisk kładzie się na wartościowanie określonych stanów rzeczy i sądów oraz uzasadnianie przyjętych stanowisk. Wstęp do prawodawstwa na charakter propedeutyczny w wymiarze poznawczym i praktycznym. Korzysta z dorobku wielu dyscyplin naukowych.

III. PRAWO A INNE REGULATORY ZACHOWAŃ.

1. Prawo i wartości.

• kognitywizm: wartości to byty stałe (absolutyzm aksjologiczny), obiektywne istniejące samoistnie lub z woli Boga, dlatego mogą być przedmiotem poznania,

• akognitywizm: wartości są historycznie i społecznie uwarunkowane, zmienne i subiektywne (relatywizm aksjologiczny), nie mogą być zatem przedmiotem poznania, lecz ludzkiej kreacji, tworzenia; pogląd ten bliski jest zwolennikom pozytywizmu prawniczego;

• kulturę każdego społeczeństwa przenikają podstawowe wartości, które stanowią fundament prawa, będącego elementem tej kultury; mimo to społeczeństwa są pluralistyczne aksjologicznie.

2. Wielość systemów normatywnych.

Obok prawa istnieją inne społecznie wykorzystywane regulatory zachowań ludzkich: normatywne (prawo, moralność, obyczaje) i nienormatywne (prawidłowości gospodarki rynkowej, tradycje, mity, przesądy). Każdy człowiek podlega jednocześnie wielu różnym normom, ponieważ należy do wielu grup społecznych (występuje równocześnie w wielu rolach społ.).

3. Normy moralne i obyczajowe.

• normy obyczajowe odwołują się do konwencji społecznej i częściej charakteryzują się anonimowością źródeł; normy religijne obejmują zarówno normy o charakterze moralnym, obyczajowym, jak i wewnątrz-organizacyjnym,

• normy moralne odnoszą się do zachowań, ale także intencji i postaw ludzi ocenianych z punktu widzenia idei dobra, przeżyć intelektualnych i emocjonalnych; obowiązują z nakazu sumienia lub rozumu (normy autonomiczne, wpajane jednostce w procesie wychowania i przez nią uwewnętrzniane); moralność może stawiać żądania maksymalistyczne (dążenie do doskonałości) lub minimalistyczne (spełnienie podstawowych obowiązków); normy moralne nie są zwykle spisane i ogłaszane w postaci sformalizowanych zbiorów, ich źródłem jest często postępowanie osób cieszących się autorytetem; sposób sankcjonowania polega najczęściej na potępieniu czy odrzuceniu przez grupę społ. (sankcja rozproszona, spontaniczna) czy na przeżyciach wewnętrznych naruszającego normę (wstyd, żal).

4. Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju.

• związki treściowe: zakresy zachowań regulowanych przez prawo i moralność krzyżują się; niektóre zachowania regulowane są zarówno przez normy prawne jak i moralne (regulacja może być zbieżna lub rozbieżna), inne tylko przez jeden rodzaj norm; wg innego ujęcia nie istnieją zachowania regulowane prawnie i jednocześnie obojętne moralnie ? prawo stanowi swoiste minimum moralności,

• związki funkcjonalne: prawo i moralność oddziałują na siebie, wzajemnie się wspierają lub osłabiają; w fazie tworzenia prawa wartości motywują prawodawcę, są jego celem; tzw. klauzule generalne czynią prawo bliższym społecznemu poczuciu sprawiedliwości, moralności, bardziej elastycznym; w procesie stosowania prawa i jego interpretacji często sięga się do norm moralnych i obyczajowych; zbieżna regulacja norm moralnych i prawnych sprawa że wzmacniają się one, rozbieżna ? że osłabiają się wzajemnie; w zależności od przyjętej koncepcji prawa różnie rozpatruje się związki walidacyjne miedzy normami prawnymi i moralnymi; na poziomie całego systemu prawa sprzeczność z moralnością może doprowadzić do odebrania prawu prawowitości (legitymizacji społ.) i odrzucenia przez znaczną część społeczeństwa.

5. Kultura prawna.

• w węższym znaczeniu: wiedza jednostek i grup o obowiązującym prawie, ich stosunek do prawa, oceny i postulaty co do jego zmian; w znaczeniu szerszym także stan prawa, doktryny i naukę o prawie oraz instytucje zajmujące się tworzeniem i stosowaniem prawa,

• kultury prawne różnią się:

• samym rozumieniem prawa (koncepcje: pozytywistyczna, prawnonaturalna itp.),

• rolą i celami jakie wyznacza się prawu w społeczeństwie (prawo jako instrument sprawowania władzy lub jako czynnik określający granice władzy),

• sposobem tworzenia prawa (prawo stanowione w Europie i prawo powszechne common law w USA, Wielkiej Brytanii czy Kanadzie),

• wpływem religii i instytucji wyznaniowych na prawo,

• poziomem represyjności i dominującą w społeczeństwie postawą wobec surowości sankcji.

IV. PRAWO JAKO ZJAWISKO POLITYCZNE.

1. Prawo w procesie sprawowania władzy.

• prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej, normy stanowią dla ich adresatów bodziec skłaniający do zachowania oczekiwanego przez sprawujących władzę,

• prawo powinno być ramą, w jakiej poruszają się sprawujący władzę, wyznacza cele ich działań, strukturę instytucji władzy, ich kompetencje oraz skutki wykroczenia poza nie,

• prawo określa obowiązki i uprawnienia ludzi nie sprawujących władzy, ich wzajemne stosunki, jak również stosunki z instytucjami publicznymi

• prawo wyraża treści aksjologiczne

• od XVII wieku państwo stało się podstawową strukturą organizującą proces sprawowania władzy.

2. Określenie państwa.

• państwo - wielka grupa społeczna, sformalizowana, wyposażona w organy władzy i oparta na sformalizowanym członkostwie (obywatelstwo);

• gł. cechy: organizacja polityczna:

• scentralizowana i dysponująca przymusem, w tym ujęciu gł. elementem spajającym jest podporządkowanie się jednemu ośrodkowi władzy,

• organizacja hierarchiczna: działa w niej rozbudowany aparat władzy państwowej, kompetencje poszczególnych organów są rozdzielone i co do zasady uporządkowane (z tego wynika hierarchia aktów normatywnych); współcześnie hierarchiczną centralizację państwa ograniczają idee rozwoju instytucji samorządowych i autonomii,

• organizacja przymusowa: źródłem przymusu jest wsparcie, jakiego społeczeństwo udziela rządzącym czynnie lub biernie (legitymizacja władzy); przymus państwa jest skupiony (mogą go stosować tylko działające zgodnie z prawem organy państwa) i sformalizowany (ujęty w ramy procedur przewidzianych przez prawo), państwo może legalnie posłużyć się przemocą fizyczną; przymus państwa ma szeroki zakres podmiotowy (dot. wszystkich osób znajdujących się na jego terytorium); przynależność do państwa nie jest dobrowolna - obywatelstwo nabywa się z reguły w momencie urodzenia,

• organizacja o charakterze terytorialnym: państwo jest nierozerwalnie złączone z pewnym terytorium, które obejmuje: obszar ziemi wyznaczony przez granice wraz z wodami śródlądowymi, przyległy pas wód morskich, przestrzeń powietrzną aż do przestrzeni kosmicznej; kompetencje organów danego państwa rozciągane są na pokłady statków morskich i powietrznych pozostających pod banderą tego państwa oraz na placówki dyplomatyczne,

• organizacja suwerenna: suwerenność wewnętrzna - władza państwowa jest władzą najwyższą, zwierzchnią wobec innych podmiotów występujących w społeczeństwie; suwerenność zewnętrzna - niezależność, niepodległość wobec innych państw (de facto często ograniczona w wyniku członkostwa w różnych organizacjach); w państwach federalnych przyjmuje się koncepcję podziału suwerenności między władze federalne.

• naród - wspólnota wszystkich obywateli państwa (koncepcja polityczna) lub grupa społeczna zjednoczona przez jedną kulturę (kulturowa koncepcja narodu). Na kulturę tę składają się m. in. wspólne symbole, tradycje, język, często religia.

3. Związki prawa i państwa.

• państwo działając za pośrednictwem kompetentnych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa,

• tworząc i stosując prawo państwo realizuje swoje funkcje władcze,

• prawo określa strukturę, kompetencje i tryb działania organów państwa, legitymizuje władzę, określa status obywateli, ich prawa i obowiązki szczególnie w stosunkach z organami władzy.

4. Prawo międzynarodowe i prawo wspólnot ponadpaństwowych.

• prawo międzynarodowe publiczne: pochodzi od dwóch lub więcej podmiotów zawierających umowę lub uchwalających akt normatywny, warunkiem związania państwa przez ten akt jest zwykle ratyfikacja; istnieje także normy zwyczajowego prawa międzynarodowego, dużą rolę odgrywa orzecznictwo sądów międzynarodowych.

• prawo europejskie: prawo pierwotne (umowy międzynarodowe) prawo wtórne (dyrektywy, rozporządzenia, decyzje tworzone lub uznawane nie przez państwa, a przez organy Unii Europejskiej - Parlament Europejski, Radę Europejską, Komisję Europejską).

5. Instrumentalizacja prawa.

Instrumentalizacja prawa polega na naruszeniu społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako środkiem do osiągnięcia konkretnych celów a prawem jako nośnikiem podstawowych wartości. Prawo będące wyłącznie instrumentem przestaje być istotnym elementem ładu społecznego i ulega destrukcji (spada prestiż prawa, pojawiają się coraz bardziej szczegółowe regulacje i coraz surowsze sankcje, normy prawne wypierane są przez inne regulatory zachowań ludzkich - normy moralne czy obyczajowe. Prawo zatem jest skutecznym instrumentem oddziaływania tylko wówczas, gdy respektuje podstawowe, społecznie akceptowane wartości.

V. JĘZYK PRAWA.

1. Rodzaje wypowiedzi.

• opisowe - zdania w sensie logicznym, które stwierdzają fakty,

• oceniające - pełnią funkcję ekspresyjną, ukazują stosunek autora wypowiedzi do pewnego fragmentu rzeczywistości (aprobatę lub dezaprobatę); dzielą się na zasadnicze samoistne - indywidualne i subiektywne oraz podbudowane instrumentalnie - traktujące pewien stan rzeczy jako środek do osiągnięcia określonego celu, korzyści,

• normatywne - wskazują wzór powinnego zachowania, pełnią funkcję perswazyjną; powinność (nakaz, zakaz lub dozwolenie) wyrażone są za pomocą funktorów normotwórczych; niekiedy wypowiedzi normatywne traktuje się jako rodzaj tzw. wypowiedzi dyrektywalnych (które obejmują także życzenia, prośby, wytyczne itp.),

• dokonawcze (performatywne) - dokonują konwencjonalnej zmiany rzeczywistości.

2. Język prawny i język prawniczy.

• język prawny - odmiana języka naturalnego o pewnych cechach języków sztucznych, w tym języku formułowane są teksty przepisów prawnych; charakteryzuje się odmiennym słownictwem (terminologia prawna), osobliwościami gramatycznymi (np. użycie czasu teraźniejszego dla wyrażenia nakazu), nieco odmiennymi zasadami stylistyki,

• język prawniczy - język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym, posługuje się nim zarówno praktyka jak i nauka prawa. Dąży się do uzyskania jasności zapisu i eliminacji nieostrości poprzez stosowanie zasad stosowania języka polskiego czy jak największej precyzyjności przepisów (definicje legalne, stosowanie zasad techniki prawodawczej).

VI. NORMY I PRZEPISY PRAWNE.

1. Pojęcie normy postępowania.

Norma postępowania - wysłowiony nakaz, zakaz lub dozwolenie, któremu towarzyszy specyficzny kontekst społeczny; dotyczy ona tylko takich zachowań, które są uzależnione od adresata normy; jednym z rodzajów norm postępowania są normy prawne.

2. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych.

Norma prawna - najmniejszy, stanowiący sensowną całość element prawa. Normy są przeważnie:

• generalne: skierowane do pewnej kategorii adresatów poprzez wymienienie ich cech rodzajowych, a nie do adresata indywidualnego,

• abstrakcyjne: wzór zachowania określony jest przez wskazanie rodzajowych a nie konkretnych cech tego zachowania, wzór ten może być kazuistyczny ale norma pozostaje abstrakcyjna dopóki istnieje możliwość wielokrotnego spełniania tego wzoru przez adresatów.

3. Elementy norm prawnych.

• hipoteza,

• dyspozycja,

• sankcja (wg nieobowiązującej już trójelementowej koncepcji normy prawnej).

4. Hipoteza normy prawnej.

Hipoteza wskazuje adresata (ewentualnie cel i sposób jego działania - elementy podmiotowe) normy oraz okoliczności, w jakich adresatowi jest nakazane, zakazane lub dozwolone coś czynić. Może mieć to charakter mniej lub bardziej dokładny, ale zwykle hipoteza stanowi rozbudowany element normy prawnej. Często jest rozproszona w tekstach aktów normatywnych. Hipoteza może też zawierać elementy przedmiotowe, zewnętrzne w stosunku do adresata, a także czas czy miejsce działania.

5. Dyspozycja normy prawnej.

a) rodzaje zachowań regulowanych w dyspozycji (ze względu na sposób uregulowania przez prawo):

• czyny - faktyczne zachowania psychofizyczne,

• czynności konwencjonalne - zachowania, którym normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż to, które wynikałoby z faktycznego przebiegu czynności; dzieli się je na prawnie istotne (akty tworzenia prawa, akty stosowania prawa, czynności prawne, czyli zachowania osób fizycznych i prawnych oraz działania prawne, czyli czynności konwencjonalne regulowane przez prawo publiczne) i prawnie obojętne.

Normy mogą nakazywać lub zakazywać podjęcia czynów lub nakazywać określone zachowania traktować jak dokonanie czynności konwencjonalnej istotnej prawnie.

b) klasyfikacja zachowań:

• nakaz - może obejmować jeden typ zachowań, od którego nie można się uchylić bez poniesienia konsekwencji albo kilka sposobów wykonania określonego obowiązku (szczególnie w prawie cywilnym),

• zakaz - wskazuje typy zachowań uznanych za niedopuszczalne; zakazywane są czyny, w przypadku czynności konwencjonalnej można mówić raczej o odebraniu jej skuteczności prawnej, jeśli naruszone zostały warunki zawarte w hipotezie, w przypadku zakazu wystarczy określenie normy sankcjonującej,

• dozwolenie:

• słabe - dozwolone są wszystkie zachowania, które nie są zakazane (są prawnie indyferentne - nullum crimen sine lege), nie dotyczy to organów władzy publicznej (mogą one działaś tylko na podstawie i w granicach prawa);

• mocne - zachowania uregulowane prawnie, ale ani nie nakazane, ani nie zakazane, adresat może, ale nie musi korzystać z takiego dozwolenia; jeśli z niego skorzysta, inne podmioty maja obowiązek to uszanować; dozwolone są także zachowania nakazane.

6. Obowiązek i uprawnienie.

a) obowiązek - norma ustanawia nakaz lub zakaz określonego zachowania

b) uprawnienie - norma przewiduje dla adresatów możność zachowania się, zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata; dzieli się je na:

• uprawnienia podmiotów do własnych zachowań - obejmują dozwolenia mocne i normy zakazujące innym podmiotom ingerencji w określoną sferę zachowań podmiotu uprawnionego; dzielą się na: wolności prawnie chronione - opierają się na możności podejmowania czynów i na zakazie ingerencji innych podmiotów, szczególnie państwa,

• prawa-upoważnienia - uprawnienia do dokonywania prawnie istotnych czynności konwencjonalnych, są one podstawą czynności prawnych, w prawie publicznym nazywane są kompetencjami, w przeciwieństwie do wolności prawnie chronionych, oprócz zakazu ingerencji innych podmiotów w zachowania uprawnionego, prawa-upoważnienia mogą przewidywać obowiązek innego podmiotu do działania,

• immunitety - niepodleganie kompetencji innych podmiotów, mających co do zasady szerokie zastosowanie,

• przywileje - podmiotowi przysługują pewne prawa w sposób wyłączny lub jest on traktowany w sposób szczególnie korzystny,

• uprawnienia sensu stricto (uprawnienia do zachowań innych podmiotów) - uprawnieniu osoby A odpowiada obowiązek osoby B działania w określony w normie sposób.

7. Prawo podmiotowe.

Prawem podmiotowym nazywa się uprawnienia służące podmiotowi prawa (przede wszystkim osobie fizycznej lub prawnej).

Wg koncepcji prawno-naturalnej niektóre prawa podmiotowe (szczególnie wolności) maja charakter przyrodzony, są niezbywalne, nie są przedmiotem stanowienia a jedynie potwierdzenia czy proklamacji.(charakter deklaratoryjny), wypływają bowiem z godności człowieka.

Wg innych koncepcji maja charakter prawa pozytywnego, ale są szczególnie chronione, gdyż pozwalają na realizację wolnej woli każdego człowieka i sprzyjają ochronie interesu społecznego.

Prawa podmiotowe są formułowane na podstawie prawa w sensie przedmiotowym. Wyróżnia się prawa podmiotowe proste i złożone, skuteczne wobec wszystkich (erga omnes) i skuteczne tylko między określonymi podmiotami (inter pares) oraz majątkowe i osobiste.

8. Kompetencja.

Kompetencja to upoważnienie danego podmiotu do dokonania doniosłej prawnie czynności konwencjonalnej; skorzystanie z tego upoważnienia rodzi po stronie innego podmiotu obowiązek określonego zachowania. De facto składają się wiec na nią dwie normy: określająca podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności konwencjonalnej oraz nakładająca na inny podmiot obowiązek określonej reakcji. Pojęcie kompetencji odnosi się do organów państwa, samorządu terytorialnego, zawodowego lub innych organów pełniących funkcje władcze. Kompetencja łączy się często z obowiązkiem działania podmiotu uprawnionego (np. obowiązek sądu wydania wyroku), może im być jednak pozostawiony pewien luz decyzyjny. Przez zakres kompetencji rozumie się:

• właściwość rzeczową (zakres spraw co do których mogą być podjęte decyzje władcze),

• właściwość miejscową (obszar, a którym organ może podejmować decyzje),

• właściwość hierarchiczną (zakres spraw, co do których mogą być podejmowane decyzje ze względu na usytuowanie w hierarchii organów).

Szczególnym rodzajem kompetencji są tzw. prerogatywy, czyli uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji nie podlegających kontrasygnacie.

9. Reguły i zasady prawne.

• normy-reguły: adresat normy może spełnić obowiązek lub go naruszyć, tertium non datur (trzeciej możliwości nie ma - nie można takiego obowiązku spełnić w mniejszym lub większym stopniu),

• normy-zasady: mogą być przedmiotem uzgodnienia npdst. oceny stanu faktycznego, kompromisu; wyróżnia się zasady w sensie dyrektywalnym (wskazują co być powinno) i w sensie opisowym (opisują wzorzec powinnego zachowania).

10. Rodzaje sankcji prawnych.

Przez sankcję rozumiemy przede wszystkim dolegliwość, jaka spotyka osobę naruszającą normy, ale także gratyfikacje za zachowania zgodne z normą. Pojęcie to rozpatrywać można w ujęciu językowym i realnym. Wyróżnia się 3 rodzaje sankcji:

egzekucyjna - przymusowe wykonanie tego bo było przedmiotem niedopełnionego obowiązku lub przymusowe unicestwienie tego, co zostało przez adresata uzyskane w wbrew zakazowi,

sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej ? odebranie skuteczności prawnej czynnościom konwencjonalnym podjętym z naruszeniem obowiązków, przekroczeniem kompetencji itp.; może przybrać dwie formy: nieważność bezwzględna (zawarta w leges perfectae) ? wadliwa czynność prawna uznana zostaje za niebyłą z mocy prawa (ex lege) od samego początku (ex tunc) bez potrzeby dokonywania dalszych czynności; powstałe de facto skutki prawne muszą być unicestwione, ma to miejsce gdy czynność dokonana została przez osobę, która nie mogła jej dokonać, gdy nie uzyskano wymaganej zgody organu władzy państwowej, lub gdy czynność została dokonana bez zachowania formy zastrzeżonej przez prawo; nieważność względna ma miejsce dopiero wtedy, gdy odpowiednia osoba zgodnie z prawem wystąpi z wnioskiem o stwierdzenie nieważności; do chwili orzeczenia czynność jest ważna, orzeczenie unieważnia ją ze skutkiem wstecznym (ex tunc); czasem wyróżnia się też bezskuteczność zawieszoną (uzależnienie związania umową danej osoby od zgody tej osoby, do czasu udzielenia tej zgody czynność uważana jest za ważną, ale ?kulejącą?, nieuzyskanie zgody powoduje nieważność bezwzględną) i bezskuteczność względną (może być stwierdzona, gdy żąda tego osoba trzecia poszkodowana dokonaniem czynności, nie powoduje zerwania więzi prawnej między stronami czynności, ale uniemożliwia pokrzywdzenie osób trzecich),
? karna (represyjna, penalna) ? grozi za dokonanie czynów zabronionych polegających na działaniu, rzadziej na zaniechaniu; polega na pozbawieniu osoby, która naruszyła zakaz cennych dla niego dóbr. Funkcjami kary mogą być: odpłata złem za zło, resocjalizacja przestępcy, prewencja indywidualna, prewencja ogólna, izolacja przestępcy od społeczeństwa lub jego całkowita eliminacja z życia społecznego,? szczegółowe rozwiązania w przypadku określonych norm.

* dla niektórych norm nie można znaleźć w systemie prawnym sankcji (leges imperfectae, znajdujące się najczęściej w prawie konstytucyjnym, rodzinnym, administracyjnym)

11. Koncepcje budowy normy prawnej.

• H. L. A. Hart: wyodrębnienie reguł pierwotnych (nakazy i zakazy) i reguł wtórnych (reguły uznania, które określają jakie fakty muszą zaistnieć, by reguła pierwotna uznana była za wiążącą, zmiany, które określają zasady wprowadzania, usuwania, modyfikowania treści reguł pierwotnych i orzekania, które upoważniają do dokonania ustaleń czy reguła pierwotna została naruszona),

• Cz. Znamierowski: rozróżnienie norm tetycznych (imperatywnych) i norm konstrukcyjnych systemu prawa

• koncepcja norm sprzężonych J. Landego - rozróżnienie norm sankcjonowanych (hipoteza dyspozycja skierowana do adresatów określonych rodzajowo) i sankcjonujących (posiłkowych, uruchamianych w przypadku naruszenia norm sankcjonowanych, skierowanych do organów władzy publicznej),

• trójczłonowa koncepcja normy prawnej.

12. Norma a przepis prawny.

Przepis prawny to najmniejszy element tekstu prawnego w postaci zdania zaopatrzonego wskaźnikiem identyfikacyjnym (artykuł, paragraf, punkt, litera itp.). Między normą prawną i przepisem prawnym istnieje taka relacja jak między znaczeniem i formą. Normy prawne muszą być wyprowadzane z przepisów w procesie wykładni. Norma jest przeważnie budowana na podstawie wielu przepisów, niekiedy pochodzących nawet z różnych aktów normatywnych.

13. Rodzaje norm i przepisów prawnych (ze względu na treść).

• normy bezwzględnie wiążące, imperatywne (ius cogens): przewidują jeden rodzaj powinnego zachowania, nie dopuszczają zachowania odmiennego,

• normy względnie wiążące (ius dispositivum): ustanawiają pewien wzorzec zachowania, ale dopuszczają odmienne zachowanie adresatów lub powstrzymanie się od działania,

• niekiedy wyodrębnia się normy semiimperatywne, czyli jednostronnie bezwzględnie wiążące,

• ze względu na treść dyspozycji i hipotezy norm wyróżnia się

• przepisy ogólne (leges generales), które regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów i ustanawiają ogólne reguły zachowania

• przepisy szczególne (leges speciales), które ustanawiają wyjątki, odrębne uregulowania, wyjątki te nie powinny być interpretowane rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae),

• istnieją także przepisy odsyłające do innych przepisów danego aktu normatywnego lub wskazujące inny akt (odesłania wewnątrzsystemowe) czy też do kodeksów etyki, reguł moralnych, powszechnie pojmowanych wartości (odesłania pozasystemowe),

• przepisy blankietowe rozumie się jako odsyłające do norm, które mają być dopiero ustanowione przez wskazany organ państwa lub jako przepisy nie wskazujące zachowań zagrożonych sankcjami, ograniczające się do sankcjonowania; czasem też blankietowymi nazywa się przepisy bardzo ogólne,

• ważną rolę pełnią przepisy przejściowe (intertemporalne), uchylające (derogacyjne) i wprowadzające; przepisy wprowadzające i uchylające nazywa się często „przepisami końcowymi”.

14. Instytucje prawne.

Instytucje prawne to trwałe formy regulacji prawnych typowych stosunków społecznych (np. instytucja małżeństwa, spadkobrania, własności). Składa się na nie zespół powiązanych norm. Pojęcie to ma duże znaczenie dla analizy stosunków prawnych.

VII. OBOWIĄZYWANIE PRAWA.

1. Pojęcie obowiązywania prawa.

a) w ujęciu aksjologicznym: obowiązują jedynie normy zgodne z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi, inne to tylko ustawowe bezprawie; większym uznaniem cieszy się umiarkowane podejście uznające obowiązywanie aksjologiczne jako pomocnicze w stosunku do ujęcia formalnego,

b) realistyczne (socjologiczne, behawioralne) obowiązywanie prawa: występowanie w masowej skali zjawiska zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami, norma nie obowiązuje jeśli stwierdzi się masowe zachowania niezgodne z dyspozycjami norm lub niestosowanie sankcji przez kompetentne organy (desuetudo, czyli odwyknienie - długotrwałe nieprzestrzeganie lub niestosowanie normy, nie dotyczy przepisów),

c) formalne (tetyczne) obowiązywanie prawa: norma (przepis) obowiązuje, gdy została właściwie ustanowiona (przez kompetentny organ i we właściwym trybie) i ogłoszona, nie zawiera sprzeczności, które nie mogą być usunięte za pomocą reguł kolizyjnych, nie została uchylona ani uznana za sprzeczną z innymi aktami normatywnymi przez Trybunał Konstytucyjny.

2. Obowiązywanie prawa w przestrzeni i czasie.

Co do zasady prawo (wewnątrzkrajowe) obowiązuje na całym terytorium państwa, którego władze je ustanowiły lub sankcjonują (w przypadku prawa zwyczajowego); może też obowiązywać na części terytorium (prawo miejscowe); obowiązuje zasada terytorialności - osoba znajdująca się na terytorium danego kraju podlega jego jurysdykcji (wyjątkiem jest np. personel dyplomatyczny); elementem prawa wewnętrznego po ratyfikacji stają się postanowienia umów międzynarodowych, niekiedy też dopuszcza się stosowanie na ter. danego kraju prawa obcego (zasada osobowości), specyficzny charakter ma prawo wspólnotowe, prawo obowiązuje od momentu, który wyznaczy ustawodawca, nie wcześniej niż od dnia opublikowania (w Polsce zwykle po 14 dniach od promulgacji); czas dzielący opublikowanie od wejścia w życie to vocatio legis; w wyjątkowych okolicznościach legislator dopuszcza retroakcję (gdy prawo wiąże się z nagrodami lub korzyściami); z reguły prawo obowiązuje bezterminowo, wyjątkiem jest np. ustawa budżetowa; koniec obowiązywania normy może nastąpić w wyniku przepisów derogacyjnych, desuetudo czy zasady lex posterior derogat legi priori.

VIII. SYSTEM PRAWA.

1. Pojęcie i rodzaje systemów. Pojęcie systemu prawa.

- system to całość złożona z powiązanych elementów, systemy można podzielić na naturalne (powstałe bez ingerencji człowieka) i sztuczne (stworzone przez człowieka dla osiągnięcia zamierzonych celów) oraz na realne (składające się z materialnie istniejących obiektów) i nominalne, czyli pojęciowe (elementami są, wartości, normy, pojęcia abstrakcyjne), - system prawa to zbiór powiązanych i uporządkowanych abstrakcyjnych i generalnych norm wysłowionych w tekstach aktów normatywnych.

2. Elementy systemu prawa i związki między nimi.

Wg dominującego stanowiska, elementami systemu prawnego są tylko normy. (wyprowadzone z przepisów wprost lub z pomocą reguł inferencyjnych). Przepisy i akty normatywne służą jedynie do ich budowy. Związki między normami mogą być:

a) treściowe (analiza pozioma - horyzontalna): powiązania logiczne między normami, wspólna podstawa aksjologiczna, jednolitość pojęć języka prawnego, istnienie przepisów odsyłających,

b) wynikające z hierarchii norm (analiza pionowa ? wertykalna): normy stanowione przez organ wyżej usytuowany mają wyższą moc obowiązywania, normy ustanawiane przez organy znajdujące się niżej nie mogą być sprzeczne z normami o wyższej nocy,

c) formalne (analiza pionowa): tworzenie nowych norm odbywa się w ramach kompetencji i procedur określonych przez inne normy.

3. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego.

• rzymski podział na ius (prawo ludzkie) i fas (prawo boskie), ius civile (między obywatelami) i ius gentium (w stosunkach z cudzoziemcami), czy w końcu ius publicum i ius privatum,

• charakterystyka systemu kontynentalnego (civil law, prawo romańsko-germańskie, ukształtowane pod wpływem prawa rzymskiego i pozytywizmu prawniczego):

• zdecydowana dominacja prawa stanowionego jako źródła prawa,

• zakaz tworzenia prawa przez sądy (stosują one i interpretują prawo),

• minimalizowanie roli wszelkich innych form prawa,

• prawo powinno być niesprzeczne i pozbawione luk,

• najdoskonalszą formą prawa jest kodeks,

• charakterystyka systemu common law (znikomy wpływ prawa rzymskiego):

• prawo podmiotowe - mozaika różnych typów praw : zwyczajowego, stanowionego, precedensowego,

• zasad słuszności (equity),

• prymat ale nie wyłączność prawa stanowionego,

• istotna rola sądów w prawodawstwie,

• system nie jest w pełni racjonalny, spójny, pozbawiony luk.

4. Podział prawa na gałęzie.

a) wg charakteru stosunków społecznych (przedmiotu regulacji):

• prawo publiczne (reguluje stosunki między państwem a obywatelem i między organami państwa - np. prawo konstytucyjne, administracyjne, karne)

• prywatne (stosunki między równoprawnymi podmiotami - prawo cywilne, w tym handlowe, rodzinne),

b) wg podmiotu regulacji: określenie tego, kogo prawo dotyczy,

c) wg zakresu terytorialnego: o zasięgu ogólnopaństwowym lub o zasięgu lokalnym,

d) wg metody regulacji: prawnocywilna, prawnoadministracyjna, prawno-karna.

Gałęzie prawa przyjmują różne fundamentalne zasady prawne:

• prawo cywilne: zasada równości stron, ochrony własności, swobody umów, wykonywania praw podmiotowych z uwzględnieniem ich społeczno-gospodarczego przeznaczenia i zasad współżycia społecznego, ochrony działających w dobrej wierze, ochrony dóbr nabytych i dóbr osobistych;

• prawo karne: zasada praworządności (ścisłego przestrzegania nakazów prawa), humanizmu, sądowego wymiaru kary sprawiedliwej, in dubio pro reo.

Charakterystyka prawa międzynarodowego publicznego:

• powstaje jako produkt stosunków między podmiotami obrotu międzynarodowego,

• nie ma zwierzchności jednych podmiotów nad drugimi,

• zasadniczą formą regulacji są normy dyspozytywne,

• nie posługuje się sankcjami,

• skutkuje w stosunkach wewnętrznych państw, które to prawo uznały.

Prawo wspólnotowe:

• tworzone w tamach wspólnot europejskich (obecnie UE),

• dotyczy głównie stosunków gospodarczych,

• powstaje w wyniku działania instytucji europejskich i wiąże w stosunkach wewnętrznych członków Unii.

• Państwa członkowskie muszą dostosować prawo wewnętrzne do standardów Unii.

• Prawo międzynarodowe prywatne rozstrzyga w jakim przypadku i zakresie obce prawo może być stosowane w danym kraju w sprawach prywatnych.

5. Zasada niesprzeczności norm i reguły kolizyjne.

a) rodzaje sprzeczności norm:

• sprzeczność logiczna (jednoczesny nakaz i zakaz, nakaz i dozwolenie lub zakaz i dozwolenie takiego samego zachowania)

• przeciwieństwo logiczne (nakaz dwóch zachowań niemożliwych do jednoczesnego wykonania)

• sprzeczność prakseologiczna (działanie zgodne z jedną normą unicestwia działanie drugiej)

b) reguły kolizyjne:

• hierarchiczna - lex superior derogat legi inferiori

• czasowa (chronologiczna) - lex posterior derogat legi priori

• treściowa (merytoryczna) - lex specialis derogat legi generali

• nadrzędność reguły hierarchicznej nad czasową i treściową

• lex posterior generalis non derogat legi priori speciali.

6. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie.

Luka w prawie to taki brak regulacji, który nie jest przez prawodawcę zamierzony. Niektóre kwestie są świadomie nieuregulowane. Rodzaje luk:

- konstrukcyjne: gdy ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew wyraźnej zapowiedzi (swoista luka w prawie) lub gdy mimo zakończenia procesu legislacyjnego nadal nie można ustalić norm regulujących daną kwestię, np. utworzona zostaje jakaś instytucja, ale nie określono w pełni jej kompetencji (luka techniczna),

- aksjologiczne: ustawodawca powinien jakiś stan rzeczy uregulować z uwagi na wartości, które są przez niego aprobowane lub aprobowane być powinny; sposobem wskazywania takich luk są postulaty de lege ferenda

- logiczne: wynikające ze sprzeczności norm.

IX. TWORZENIE PRAWA.

1. Pojęcie źródeł prawa.

Przez źródła prawa rozumie się:

• w znaczeniu formalnym: akty normatywne, które zawierają przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa,

• w znaczeniu materialnym: okoliczności ekonomiczne, polityczne, społeczne, kulturalne oddziałujące na treść i formę obowiązującego prawa,

• w znaczeniu instytucjonalnym: instytucje, które prawo tworzą i sankcjonują lub jako fakty prawotwórcze.

Źródła poznania prawa to dokumenty, publikacje, inskrypcje (np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, czy podręczniki akademickie).

2. Sposoby tworzenia prawa w ich historycznym rozwoju.

a) przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo - prawo zwyczajowe powstaje wtedy, gdy upowszechniło się przekonanie, że określone, istotne zwyczaje (których twórca jest anonimowy i grupowy) powinny być sankcjonowane przez władzę; reguluje w pierwszej kolejności stosunki między członkami zbiorowości, obecnie ma to miejsce rzadko; uznaje się, że normy zwyczajowe nie mogą uchylać iuris cogentis, ale mają pierwszeństwo przed normami dyspozytywnymi.

* zwyczaj prawny: ustabilizowany sposób rozumienia, stosowania prawa.

b) kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów - opinie te współcześnie mogą oddziaływać jedynie siłą autorytetu intelektualnego, ich rola jest znaczna też w procesie stosowania prawa (komentarze do kodeksów, glosy, podręczniki),

c) precedensowe orzecznictwo sądowe (judge-made-law) - niektóre państwa (USA, Kanada, Australia, Wielka Brytania) przyjęły zasadę związania sądu precedensem (stare decisis), mają wtedy duże znaczenie orzeczenia organów państwa, przede wszystkim sądów; sędzia tworzy regułę decyzji (ratio decidendi), jeśli jest racjonalna, słuszna i sprawiedliwa, może stać się precedensem, czyli podstawą kolejnych rozstrzygnięć; zapewnia to elastyczność prawotwórstwa,

d) stanowienie prawa - akt świadomy i celowy, sformalizowany (kompetentne organy, określone procedury, forma aktu prawnego, sposób ogłoszenia), prospektywny (zwrócony ku przyszłości), konstytutywny (wprowadza do systemu prawa lub usuwa zeń normy prawne; niektóre społeczeństwa dokonują recepcji prawa obcego (nie jest to samodzielne źródło),

e) zawieranie umów o charakterze prawotwórczym - prawo powstające w wyniku zawarcia umowy to prawo konsensualne (prawo traktatowe, umowy prawa prywatnego czy układy zbiorowe pracy)

3. Stanowienie prawa w państwach współczesnych. Akty normatywne.

a) fundamentalne zasady stanowienia prawa w demokratycznych państwach prawnych:

• określenie w konstytucji katalogu i hierarchii źródeł prawa,

• przyznanie kompetencji do stanowienia aktów normatywnych o największej mocy prawnej organom parlamentarnym

• ustalenie trybu prawotwórczego

• określenie sposobu wydawania aktów normatywnych wykonawczych

• określenie zasad delegacji ustawodawczej, zakaz subdelegacji,

• obowiązek poddawania aktów normatywnych publicznej wiadomości,

• istnienie systemu kontroli konstytucyjności aktów normatywnych niższych niż konstytucja

2. procedura legislacyjna w Polsce (ustawodawstwo sensu stricto):

• inicjatywa ustawodawcza przysługuje: co najmniej 15 posłom, komisjom sejmowym, Senatowi, Radzie Ministrów, Prezydentowi, co najmniej 100 tys. Obywateli; po wpłynięciu projektu do laski marszałkowskiej rozpoczyna się procedura legislacyjna,

• trzy czytania projektu (debaty nad jego treścią), pierwsze najczęściej na posiedzeniu komisji,

• prace nad projektem w ramach komisji parlamentarnych (sugerowanie poprawek, odrzucenia albo przyjęcia projektu),

• głosowanie: uchwalenie ustawy przez uzyskanie większości głosów (więcej głosów za niż przeciw) przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (quorum), niekiedy konieczne jest uzyskanie większości kwalifikowanej,

• oddanie projektu do Senatu: może on ustawę zaaprobować, zaproponować poprawki albo odrzucić po uzyskaniu bezwzględnej większości głosów (więcej niż połowa głosujących) przy obecności co najmniej połowy posłów,

• przedstawienie ustawy do podpisu głowie państwa; prezydent ma prawo weta (może ono być bezwzględne lub, jak w Polsce, zawieszające); może ono być odrzucone przez sejm większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy posłów,

• ogłoszenie ustawy w dzienniku promulgacyjnym (promulgacja ? podpisanie i ogłoszenie aktu normatywnego),

c) akt normatywny ? dokument władzy publicznej zawierający ujęte w przepisy normy regulujące jakiś zakres stosunków społecznych; tekst należycie ogłoszonego aktu normatywnego nazywa się tekstem autentycznym; tekst aktu opublikowany z wszystkimi nowelizacjami to tekst jednolity.

4. Budowa aktu normatywnego.

• nazwa

• data uchwalenia,

• tytuł określający zakres przedmiotowy

• preambuła (arenga) - zawiera ratio legis, nie wszyscy uznają jej charakter normatywny,

• część ogólna, zawierająca przepisy z elementami wspólnymi dla norm, definicje legalne, elementy hipotez, normy sankcjonujące,

• część szczegółowa, zawierająca zasadniczą materię aktu, usystematyzowaną, podzieloną na części, księgi, tytuły, działy, rozdziały, artykuły, paragrafy, ustępy, punkty,

• przepisy przejściowe i końcowe,

• podpis.

5. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski.

a) źródła prawa o charakterze wewnętrznym (normy obowiązujące wewnątrz organów władzy publicznej): uchwały, zarządzenia wydawane npdst. ustaw przez ministrów, prezydenta,

źródła prawa powszechnie obowiązującego (w RP przyjęto koncepcję zamkniętego katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego): normy nakładające na podmioty prawa ciężary i obowiązki:

• Konstytucja (Ustawa Zasadnicza): istnieje zazwyczaj tylko jeden akt o tej nazwie i randze w państwie (chyba że chodzi o państwo federalne), jest dokumentem o najwyższej mocy obowiązywania, fundamentem systemu prawa, muszą być z nią zgodne wszystkie inne akty, zazwyczaj jej uchwalenie, zmiana czy uchylenie wymagają specjalnego trybu (konstytucja sztywna), zawiera podstawowe zasady ustroju, zadania i kompetencje oraz relacje między organami państwa, podstawowe przepisy dotyczące samorządu terytorialnego, wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela,

• ustawa: akt parlamentu, w którym uregulowana może być każda kwestia nie będąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej,

• akty normatywne o randze ustawy (np. rozporządzenia Prezydenta w II RP, czy dekrety Rady Państwa w PRL-u, dziś może takie rozporządzenia wydawać Prezydent w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie ? podlegają zatwierdzeniu przez Sejm),

• umowy międzynarodowe i prawo europejskie: ratyfikowane umowy międzynarodowe są częścią krajowego porządku prawnego, ratyfikacji w Polsce dokonuje Prezydent; niektóre umowy wymagają zgody na ratyfikację wyrażonej w ustawie (art. 89); specjalne wymogi muszą zostać spełnione w przypadku umowy, która organowi międzynarodowemu przekazuje część kompetencji władzy publicznej (art. 90); przed ustawami ma pierwszeństwo także prawo stanowione przez organizację międzynarodową (prawo wspólnotowe), której członkiem jest państwo (por. art. 91),

• rozporządzenie wykonawcze (Rada Ministrów, premier, ministrowie, Prezydent, KRRiT): akt wykonawczy wydany na podstawie upoważnienia ustawowego, które zawiera zakres spraw i wytyczne co do treści rozporządzenia; zakaz subdelegacji;

• szczególną rolę odgrywają kodeksy - ustawa regulująca kompleksowo całość lub zasadniczą część stosunków w danej sferze życia publicznego; od kodyfikacji należy odróżnić inkorporację prawa, czyli zestawienie tekstów dotyczących danego zagadnienia bez zmiany ich treści.

* uchwały normatywne Sejmu i Senatu, przede wszystkim regulaminy izb znajdują się poza katalogiem źródeł prawa powszechnie obowiązującego.

* Konstytucja, ustawy, rozporządzenia, ratyfikowane umowy międzynarodowe ogłaszane są w Dzienniku Ustaw RP, akty o charakterze wewnętrznym w Monitorze Polskim; ogłaszanie aktów prawa miejscowego przybiera różne postacie.

6. Polityka prawna. Racjonalność w tworzeniu prawa.

Polityka prawna - dążenie do znalezienia skutecznych środków osiągania zamierzonych celów etycznych lub politycznych, np. przez wykorzystywanie wiedzy ekspertów (nauki prawne jako inżynieria społeczna).

Postulat racjonalności ustawodawcy zakłada, że może on przewidzieć skutki swoich zachowań i decyzji, wyznacza cele możliwe do osiągnięcia, kieruje się spójnym systemem wartości, wyznacza adekwatne środki do osiągnięcia zamierzonych celów. Racjonalne prawodawstwo powinno wyznaczać cele możliwe do osiągnięcia, a koszt osiągnięcia celów nie powinien przekraczać ich wartości, oraz adekwatne środki.

X. WYKŁADNIA PRAWA

1. Pojęcie wykładni prawa.

Wykładnia to ustalanie właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt tej czynności. Służy wyprowadzeniu norm prawnych z przepisów.

a) koncepcja klasyfikacyjna (klaryfikacyjna) - wykładnia dokonywana tylko w wypadku niejasności tekstu (clara non sunt interpretanda), wynikającej z niejednoznaczności języka naturalnego i prawnego, nieostrości wypowiedzi, błędów popełnionych przez ustawodawcę, „starzenia się” aktów normatywnych,

b) koncepcja derywacyjna - wykładnia powinna być przeprowadzana w każdym przypadku

2. Teorie wykładni prawa.

a) statyczna - subiektywna, uwzględniająca preferencje aksjologiczne ustawodawcy historycznego,

b) dynamiczna - obiektywna, uwzględniająca przeobrażenia w różnych sferach, obecne znaczenie terminów,

c) teoria „aktualnego ustawodawcy” - wskazówką w procesie interpretacji są aktualne cele, preferencje aksjologiczne ustawodawcy czynnego w momencie dokonywania interpretacji.

3. Założenie racjonalności ustawodawcy.

Założenie racjonalności prawodawcy jest przyjęte powszechnie jako punkt wyjścia przy dokonywaniu wykładni. W praktyce, przyjmując to założenie, prawnicy dokonują racjonalizacji przepisów w procesie wykładni, nie podważają słuszności i celowości norm.

4. Rodzaje wykładni prawa.

a) ze względu na podmiot jej dokonujący:

• autentyczna: dokonywana przez podmiot, który przepis ustanowił,

• legalna: dokonywana przez upoważniony do tego organ państwa (obecnie nie ma w Polsce takiego organu); niekiedy akty normatywne zawierają upoważnienie do dokonania wykładni legalnej (wykładnia legalna delegowana, urzędowa),

• operatywna: dokonywana przez organy stosujące prawo; szczególne znaczenie ma wykładnia sądowa, szczególnie dokonywana przez Sąd Najwyższy w czasie rozpatrywania kasacji albo na wniosek określonego organu (odpowiedzi na pytania prawne) lub rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego w konkretnej sprawie (odpowiedzi i rozstrzygnięcia mogą uzyskać status zasad prawnych); do niedawna obowiązywała też instytucja wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej (opublikowanie wiążącej sądy wykładni określonych przepisów),

• doktrynalna: dokonywana prywatnie przez prawników, nie ma mocy wiążącej, oddziałuje tylko siłą autorytetu.

b) ze względu na sposób dokonywania wykładni:

• językowa (językowo-logiczna): wykorzystanie reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych oraz reguł poprawnego myślenia,

• systemowa: ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu lub w całym systemie prawa; bierze się pod uwagę to, że umieszczenie przepisu w określonej części aktu ma znaczenie oraz że system prawa nie powinien zawierać norm sprzecznych,

• funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna): ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z jego? celem; uwzględnia się szczególnie ratio legis,

• porównawcza ? porównanie interpretowanych przepisów z podobnymi przepisami z innych systemów prawa (układ synchroniczny) albo z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi (układ diachroniczny, wykładnia historyczna).

3. ze względu na wynik (zakres) wykładni:

• literalna (dosłowna, ścisła): spośród różnych wykładni wybiera się językową,

• rozszerzająca: przyjęcie znaczenia szerszego niż wynikałoby z zastosowania wykładni językowej,zawężająca: przyjęcie znaczenia węższego niż wynikałoby to z wykładni literalnej.

5. Reguły interpretacyjne i inferencyjne. Topiki prawnicze.a) reguły interpretacyjne wykładni językowej: do tekstu nie można niczego dodawać, nie ma w nim też wyrażeń zbędnych, domniemanie języka potocznego, specyficznych zwrotów języka prawnego należy używać w nadanym im znaczeniu, jednemu wyrazowi przypisane jest jedno znaczenie, zwrotów brzmiących odmiennie nie należy rozumieć jednolicie, wyjątków od reguł ogólnych nie należy interpretować rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae); niekiedy dyrektywy wykładni dzieli się na zasady, reguły i wskazówki,

b) reguły inferencyjne:

• argumentum a fortiori (wnioskowanie z uzasadnienia słabszego na silniejsze): ad minori ad maius (zakazy), ad maiori a minus (nakazy, dozwolenia),

• argumentum a contrario (wnioskowanie z przeciwieństwa)

• argumentum a simili (wnioskowania przez analogię): analogia legis, analogia iuris; w prawie prywatnym sięga się po analogię, w prawie publicznym, gdzie wymagana jest większa ścisłość, po wnioskowanie z przeciwieństwa; równoczesne zastosowanie obu wnioskowań jest niemożliwe,

• wnioskowanie z celu na środki: za zakazane należy uznać wszystkie czyny będące warunkiem wystarczającym do niezrealizowania normy nakazanej (dyrektywa instrumentalnego zakazu), a za nakazane wszystkie czyny, będące warunkiem koniecznym do zrealizowania normy nakazanej (dyrektywy instrumentalnego nakazu).

4. topiki prawnicze: maksymy, paremie i zasady rozumowania wypracowane przez kulturę prawniczą.

XI. PRZESTRZEGANIE I STOSOWANIE PRAWA.

1. Pojęcie przestrzegania i stosowania prawa.

a) przestrzeganie prawa - zachowanie adresata normy zgodne z jej dyspozycją w warunkach wskazanych w hipotezie, jest obowiązkiem wszystkich adresatów norm; nieprzestrzeganie prawa może polegać na zachowaniu contra legem (naruszenie, złamanie prawa przez działanie lub zaniechanie niezgodne z dyspozycją normy; szczególnym przypadkiem jest obywatelskie nieposłuszeństwo) lub preater legem (nadużycie, czyli postępowanie zgodne z literalnym brzmieniem przepisu, ale sprzeczne z zasadami współżycia społecznego czy społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy lub obejście, omijanie prawa, czyli osiągnięcie celu zabronionego przez jedną normę poprzez zachowanie pozornie zgodne z inną normą przy wykorzystaniu luk w prawie, wykładni rozszerzającej czy wykorzystywanie niejasności języka),

b) stosowanie prawa - sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy publicznej polegające na podejmowaniu i realizowaniu decyzji władczych (tworzenie norm konkretnych i indywidualnych); może polegać na zachowaniu zgodnym z dyspozycją normy (w przypadku normy sankcjonowanej) lub stosowaniu sankcji (w przypadku normy sankcjonującej); organ stosujący prawo musi go jednocześnie przestrzegać.

2. Ideologie stosowania prawa.

a) ideologia decyzji związanej: decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych, organy powinny kierować się legalizmem (pozytywizm prawniczy),

b) ideologia decyzji swobodnej: wartościami naczelnymi w stosowaniu prawa powinny być: celowość, skuteczność, sprawiedliwość, stosowanie prawa jest zatem poszukiwaniem słusznego prawa, łączy się z jego tworzeniem,

c) pośrednia ideologia decyzji praworządnej i racjonalnej.

3. Proces stosowania prawa i jego etapy.

a) wstępne ustalenie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu mającego znaczenie prawne, np. poprzez działania policji czy wniesienie do sądu powództwa w przypadku prawa cywilnego,

b) udowodnienie zaistnienia faktu (postępowanie dowodowe):

• rozstrzygnięcie co do ciężaru dowodu (onus probandi) ? co do zasady należy do oskarżyciela czy powoda (domniemanie niewinności oskarżonego),

• ustalenie rodzaju dowodów dopuszczalnych w postępowaniu ? co do zasady sąd powinien dopuścić wszelkie środki dowodowe, które mogą przyczynić się do wyjaśnienia sprawy i nie są sprzeczne z prawem (dokumenty publiczne i prywatne, zeznania świadków, oględziny, opinie biegłych;

• ocena wiarygodności dowodów przez organ władzy publicznej wg teorii swobodnej oceny dowodów (organ kieruje się wiedzą i doświadczeniem) lub teorii związanej oceny dowodów,

• ustalenie celów postępowania dowodowego: ustalenie prawdy materialnej lub formalnej (obraz faktów na jaki godzą się strony postępowania albo jaki wynika z domniemań prawnych)

• określeniu zaistniałego faktu służą też domniemania - wnioskowania na podstawie stwierdzenia, że jeśli zjawisko A i B często współwystępują, to pojawienie się udowodnionego zdarzenia A łączy się najprawdopodobniej z występowaniem nieudowodnionego zdarzenia B;

• domniemanie faktyczne (praesumptio facti) - sąd może ale nie musi wyciągnąć wnioski co to zaistnienia nieznanego faktu na podstawie zaistnienia faktu znanego; domniemanie prawne (praesumptio iuris) - prawo wprost nakazuje uznać za udowodniony fakt A przy zaistnieniu udowodnionego faktu B,

• domniemania prawne dzieli się na wzruszalne (praesumptio iuris tantum), które mogą być obalone przez przeprowadzenie przeciwdowodu i niewzruszalne (praesumptio iuris ac de iure), których obalić nie sposób,

c) ustalenie norm obowiązujących - ustalenie, czy wchodzące w grę przepisy obowiązują (decyzja walidacyjna) oraz wyprowadzenie norm z przepisów,

d) subsumpcja - podciągnięcie faktu pod normę, czego konsekwencją jest ustalenie skutków prawnych danego faktu i podjęcie decyzji,

e) wykonanie decyzji (postępowanie egzekucyjne).

4. Stanowienie a stosowanie prawa.

Należy odróżnić stanowienie od stosowania prawa; stanowienie jest w istocie szczególnym przypadkiem stosowania norm kompetencyjnych i procedury prawodawczej. Takie rozróżnienie jest natomiast praktycznie niemożliwe w krajach prawa precedensowego.

5. Znajomość prawa a jego przestrzeganie.

• zasada ignorantia iuris nocet,

• przyczyny nieznajomości prawa: ogromna ilość aktów normatywnych, bezustanne modyfikacje prawa stanowionego, specjalizacja prawa, trudnodostępność dzienników publikacyjnych,

• głównym źródłem wiedzy o prawie stają się środki masowego przekazu, doświadczenia znajomych lub rodziny, szkolenia, informacje od zawodowych prawników, elektroniczne nośniki informacji prawniczej, Internet,

• nieznajomość prawa zwiększa ryzyko jego naruszeń.

6. Skuteczność prawa.

• finistyczna: prowadzi do osiągnięcia jakiegoś celu,

• behawioralna: prawodawca zdobywa masowy posłuch,

• aksjologiczna: akceptacja i internalizacja wartości, które były podstawą stworzenia prawa.

XII. STOSUNKI PRAWNE

1. Pojęcie stosunku prawnego.

Stosunek prawny to rodzaj stosunku społecznego wykorzystywany do opisywania zależności między podmiotami prawa, analiza stosunków charakteryzuje się wielostronnością ujęcia (obowiązkom jednej strony stosunku odpowiadają uprawnienia drugiej).

2. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego.

Stosunki prawne powstają, ulegają zmianie u stają w wyniku faktów prawnych:

a) niezależnych od woli ludzkiej zdarzeń, wynikających często z działania sił przyrody,

b) zależnych od ludzkiej woli zachowań:

• czynów: zgodnych z prawem albo niedozwolonych,

• czynności konwencjonalnych: czynności władczych organów władzy publicznej związanych za stanowieniem prawa lub ze stosowaniem prawa, czynności prawne podejmowane przez osoby fizyczne i prawne, wymagające oświadczenia woli (komunikat o pragnieniu ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego; może być nawet domyślna -wnioskowanie per facta concludentia).

3. Podmioty stosunku prawnego.

a) w prawie konstytucyjnym: państwo reprezentowane przez np. Sejm, Radę Ministrów, jednostki samorządu terytorialnego, obywatele, naród, wspólnoty etniczne,

b) w prawie administracyjnym: organy państwa i samorządu, obywatele, cudzoziemcy, instytucje i inne jednostki organizacyjne,

c) w prawie karnym: państwo reprezentowane przez organy ścigania i wymiar sprawiedliwości, osoby fizyczne i prawne,

d) w prawie cywilnym:

• osoba fizyczna - każdy człowiek od urodzenia do śmierci; ma zdolność prawną (możność występowania jako podmiot w stosunkach prawnych, nabywania obowiązków i uprawnień, nie można jej odebrać czy ograniczyć) co do zasady też zdolność do czynności prawnych (do składania oświadczeń woli ze skutkiem prawnym) - posiadają ją osoby pełnoletnie, które nie utraciły jej na podstawie ubezwłasnowolnienia, ograniczoną zdolność do czynności prawnej mają osoby powyżej 13 roku życia lub częściowo ubezwłasnowolnione,

• osoba prawna - twór organizacyjny powstały zgodnie z prawem i zwykle dysponujący znacznym majątkiem: zrzeszenie (stowarzyszenie, partia polityczna, związek zawodowy - przesądzające jest zgrupowanie osób fizycznych) albo zakład (przedsiębiorstwo, spółka -przesądzające jest zgrupowanie majątku); osoby prawne powstają w trybie rejestrowym (koncesyjnym) - uzyskanie wpisu do rejestru, ustawowym (erekcyjnym) - instytucja otrzymuje osobowość prawna na mocy ustawy albo notyfikacyjnym ? warunkiem powstania jest powiadomienie odpowiednich władz; osobowość prawna to zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osób prawnych; czynności prawne podejmują w imieniu osób prawnych ich upełnomocnione organy; osobami prawnymi są: państwo i jednostki samorządu terytorialnego (w stosunkach majątkowych występuje pod postacią Skarbu Państwa), organy państwa osobowości prawnej nie posiadają,

• ułomna osoba prawna: nie posiada osobowości prawnej w powyższym znaczeniu, majątek należy do ich właścicieli, może jednak na podstawie pewnych unormowań podejmować czynności prawne i występować przed sądem cywilnym.

4. Przedmiot i treść stosunku prawnego.

Przedmiotem stosunku prawnego może być określone zachowanie, przedmiot materialny, prawa (np. prawa autorskie); przedmiotu dotyczą obowiązki i uprawnienia stron stosunku (czyli jego treść).

5. Rodzaje stosunków prawnych.

a) ze względu na metodę regulacji prawa:

• cywilnoprawne: równorzędność stron, dobrowolność nawiązania stosunku, zasada swobody umów (z wyjątkiem dotyczących iuris cogentis), sankcja nieważności lub sankcja egzekucyjna,

• prawno-administracyjne: pozycja władcza jednej ze stron (państwo, jednostka samorządu teryt.), zawiązanie stosunku nie jest niekiedy dobrowolne, przedmiot i treść stosunku określone z reguły przez iuris cogentis, najczęściej występuje sankcja egzekucyjna,

• prawno-karne: nawiązywane w wyniku popełnieniu czynu zabronionego przez indywidualnego sprawcę, drugą stroną jest państwo o pozycji władczej, położenie stron wyznaczone przez iuris cogentis, sankcje głównie karne;

b) ze względu na liczbę występujących podmiotów:

• dwustronne

• wielostronne;

c) ze względu na stopień aktualizacji:

• dwustronnie (wielostronnie) zindywidualizowane: wszystkie podmioty stosunku można wskazać co do tożsamości; stosunki te mogą powstać, ulec zmianie czy ustać nie tylko w wyniku działań wzajemnych ale także w wyniku jednostronnej czynności prawnej,

• jednostronnie zindywidualizowane: tylko jedna strona może być wskazana co do tożsamości, inne podmioty występują anonimowo (np. stosunek własności),

• obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne): żaden podmiot nie jest wskazany co do tożsamości (np. obowiązek przestrzegania prawa w stosunkach między podmiotami).

* aktualizacja treściowa - zmiana praw, obowiązków stron przy zaistnieniu pewnych zdarzeń.

XIII. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA

1. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej.

Odpowiedzialność prawna to obowiązek ponoszenia przewidzianych przez normę sankcjonującą negatywnych skutków zachowań niezgodnych z dyspozycją normy w warunkach przewidzianych w hipotezie albo negatywnych skutków wystąpienia pewnych zdarzeń. Można ponosić odpowiedzialność:

• za zachowania własne

• za zachowania cudze (np. odpowiedzialność rodziców za szkody wyrządzone przez ich dzieci).

Rodzaje odpowiedzialności prawnej:

a) karna: dot. czynów własnych przede wszystkim osób fizycznych, ale także prawnych,

b) cywilna: odpowiedzialność wszystkich podmiotów obrotu prawnego za czyny, czynności konwencjonalne, czy szkody wyrządzone przez zwierzęta:

• z tytułu deliktu (czynu niedozwolonego): za zawinione wyrządzenie szkody innemu podmiotowi,

• z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności prawnej.

c) służbowa: ponoszona przez pracowników wobec prawodawcy,

d) parlamentarna (polityczna): ponoszona przez rząd lub jego członków przed Sejmem z powodu działania niezgodnego z wolą parlamentu,

e) konstytucyjna: ponoszona przez najwyższych funkcjonariuszy państwa za delikty konstytucyjne (Trybunał Stanu).

2. Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej.

• popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w danym miejscu i czasie (nullum crimen sine lege), szkodliwość społeczna czynu nie może być znikoma,

• przestępstwo nie było dokonane pod przymusem, nie było wynikiem obrony koniecznej ani stanu wyższej konieczności,

• oskarżony osiągnął minimalny wiek (17 lat), miał odpowiedni stan zdrowia i rozwoju psychicznego w chwili popełnienia przestępstwa,

• czyn dokonany został w stanie winy (nemo crimen sine culpa); wina może być umyślna (sprawca miał bezpośredni zamiar dokonania przestępstwa) albo nieumyślna (sprawca nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego, popełnia go wskutek nieostrożności).

3. Fikcja powszechnej znajomości prawa.

Współczesne ustawodawstwa stoją na stanowisku, że obowiązujące prawo jest powszechnie znane, a ignorantia iuris nocet, ignorantia iuris non exculpat.

XIV. SPRAWIEDLIWOŚĆ I RZĄDY PRAWA.

1. Idea sprawiedliwości i jej znaczenie.

a) sprawiedliwość jako cnota doskonałości etycznej,

b) sprawiedliwość pojmowana jako zasada regulująca wymianę dóbr albo przydzielanie dóbr i ciężarów (sprawiedliwość rozdzielcza, dystrybutywna); materialne koncepcje sprawiedliwości w tym rozumieniu:

• „każdemu wg dzieł”,

• „każdemu wg zasług”,

• „każdemu wg jego potrzeb”,

• „każdemu wg jego pozycji”,

• „każdemu to samo”,

• „każdemu wg tego co przyznaje mu prawo”;

c) formalna koncepcja sprawiedliwości: równe traktowanie podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji lub noszących jednakowe cechy, duże znaczenie ma jednak zasada słuszności,

d) sprawiedliwość proceduralna: uczciwe i równe wobec wszystkich posługiwanie się przez wymiar sprawiedliwości procedurami decyzyjnymi w stosowaniu prawa.

2. Państwo prawne. Rządy prawa.

Zasada rządów prawa - zasada prawno-ustrojowa, ideał państwa, które działa za pośrednictwem swoich organów, na podstawie norm prawnych i w ich granicach; prawo określa granice działania władzy publicznej, zadania, kompetencje i tryb działania jej organów (mimo pewnego luzu decyzyjnego);

• aspekt negatywny rządów prawa - obrona obywatela przed despotyzmem,

• aspekt pozytywny - zobowiązanie organów władzy państwowej do działania na podstawie i w ramach norm.

Koncepcje praworządności:

• formalnej: porządek prawny akcentuje wartości formalne w procesie stanowienia i stosowania prawa

• materialnej: akcentuje się materialne wartości, więc mające znaczenie także w odniesieniu do treści prawa, państwo spełnia podstawowe warunki co do treści norm.

Urzeczywistnienie zasady rządów prawa wg koncepcji wewnętrznej moralności prawa (L. L. Fuller): prawo jest generalne, należycie ogłaszane, nie działa z mocą wsteczną, szczególnie gdy wprowadza ciężary i obowiązki, jest jasne, unika sprzeczności norm, nie wymaga od adresatów rzeczy niemożliwych (ad impossibilia nemo obligatur), prawo jest względnie stałe w czasie, spełniony jest warunek praworządności formalnej.

3. Gwarancje państwa prawnego.

a) materialne - czynniki czyniące naruszenie prawa mało prawdopodobnym: mechanizmy decyzyjne i kontrolne demokracji, wysoki poziom dobrobytu społecznego, kultury politycznej i prawnej, własność prywatna,

b) formalne (instytucjonalne) - kontrola w toku stanowienia i stosowania prawa:

• ustrojowe: trójpodział władz, swoboda działania legalnej opozycji, niezbywalność, deklaratoryjny charakter praw obywatela,

• legislacyjne: hierarchia aktów prawnych, rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych poszczególnych organów państwa, istnienie sądownictwa konstytucyjnego,

• proceduralne: wieloinstancyjność postępowania sądowego, gwarancje procesowe (bezstronność sądu, prawo oskarżonego do obrony), istnienie sądownictwa administracyjnego i instytucji rzecznika praw obywatelskich (ombudsmana).

4. Demokratyczne państwo prawne.

• trójpodział władzy,

• niezawisłość sądownictwa,

• istnienie sądowej kontroli stosowania prawa i zgodności prawotwórstwa z konstytucją,

• zapewnienie każdemu prawa do uczciwego i bezstronnego procesu (due process of law),

• sprawiedliwość proceduralna,

• istnienie i respektowania praw człowieka i obywatela,

• indywidualizacja odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, lex retro non agit, ochrona uprawnień legalnie i w dobrej wierze nabytych, wymogi wewnętrznej moralności prawa,

• pewność, jawność i jasność prawa, zachowanie odpowiedniej vocatio legis, zasada, iż umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda).

---