"Kartoteka" Tadeusza Rózewicza - nowoczesna forma dramatu
"Kartoteka" to pierwszy dramat Rózewicza, napisany na przelomie lat 58/59. Zawiera charakterystyke i ocene wlasnego pokolenia oraz analize wspólczesnej rzeczywistosci. "Kartoteka" to równiez wypowiedz o tworzeniu dramatu i teatru, uzasadniajaca nowa forme dramatu dostosowana do nowych czasów. Czas jest synchroniczny. Zamiast nastepstwa istnieje jednoczesnosc - mlodosc i terazniejszosc przeplataja sie ze soba. Miejscem jest pokój z lózkiem w centralnym miejscu, a scena jest zarazem ulica, kawiarnia, sypialnia, przechodnim pokojem (symultanizm). Kolejna cecha "Kartoteki" jest kompozycja otwarta - dramat nie ma wyraznego poczatku a zwlaszcza konca. W budowie dramatu tytulowa kartoteka przybiera postac luznych scen wyrywkowych dialogów, monologów, cytatów (fraszki Kochanowskiego, "Oda do mlodosci" Mickiewicza"), artykulów prasowych i wyliczanek slownikowych, które neguja sie swoim sasiedztwem. Wszystko to razem ma rytm przeplywu. Przez otwarte drzwi przechodza spiesznie lub powoli rózni ludzie. Wyglada jakby przez pokój Bohatera przechodzila ulica. Bohater powie w jednej z koncowych scen: "wszystko jest na zewnatrz. A tam sa jakies twarze, drzewa, obloki, umarli... ale to wszystko tylko przeplywa przeze mnie..." Mechanizm skojarzen i przypomnien, sekwencje scen waznych i mniej waznych, sugeruja, ze wszystko dzieje sie w swiadomosci, pamieci Bohatera lub we snie. Z sennych obrazów powstaja syntetyczne wizje. Matura, kojarzaca sie tradycyjnie z koszmarem - rozrasta sie w wizje zycia jako nieustannego egzaminu. Wracaja wszystkie drastyczne i dreczace zmory dziecinstwa. Mozna powiedziec, ze "Kartoteka" jest udramatyzowanym monologiem wewnetrznym Bohatera. Rózewicz programowo kpi sobie z wszelkich konwencji dramatycznych. Bohater zdaje sobie sprawe, ze uczestniczy w spektaklu. Mówi do Pana z przedzialkiem: "Siadaj. Zaraz zrobimy kawe. Wprawdzie nie mam kawy, filizanek i pieniedzy, ale od czego jest nadrealizm, metafizyka, poetyka snów..." Jest to wlasciwie "antybohater" w pozycji horyzontalnej, która obrazuje tragedie wspólczesnosci i czlowieka. Podjeciu takiej problematyki sluzy tez wprowadzenie Chóru Starców. Obserwowac tu mozna "gre" konwencja dramatu klasycznego (chór, zasada trzech jednosci). Pragna oni teatru tradycyjnego z akcja i dzialajacym bohaterem. Próbuja zachecic Bohatera do aktywnej postawy cytujac mu "Ode do mlodosci". Starcy pragna dramatu wielkich idei oraz bohatera tym ideom poswieconego, nieprzecietnego. Dlatego niezadowoleni sa ze swojego Bohatera, który ciagle spi, jest nijaki, przecietny i nazwany zostaje smieciem. Sa niezadowoleni z dramatu, w którym nic sie nie dzieje, a kolejne sceny nie buduja akcji (brak zwiazku przyczynowo-skutkowego).
"To jest teatr na miare naszych wielkich czasów" - stwierdza jeden ze starców. Forma dramatu jest odbiciem rzeczywistosci - chaotycznej, rozbitej, nielogicznej. Wykorzystane sa w nim doswiadczenia surrealizmu z charakterystyczna dla tego nurtu nielogicznoscia. "Kartoteka" swa budowa nawiazuje równiez do collage'u (tworzenie kompozycji artystycznej z róznych przedmiotów i tworzyw).