W. 7.

Periodyzacja rozwoju psychicznego. Okresy życia:

• Wczesne, średnie, późne dzieciństwo

(por. Przetacznik - Gierowska M., Tyszkowa M., 1996, t. 1, s. 222-238; Harwas - Napierała B., Trempała J., 2000, t. 2; Turner J. S., Helms D. B., 1999, s. 161-337; Bryant P.E., Colman A. M., 1997)

1. Wczesne dzieciństwo - od urodzenia do 3 r.ż.

1.1. Wiek niemowlęcy - do 1 roku życia

Faza noworodka - do 1 miesiąca życia

1. Wiek poniemowlęcy - 2-3 rok życia

2. Średnie dzieciństwo - wiek przedszkolny - 4 - 6 r.ż.

3. Późne dzieciństwo - wiek wczesnoszkolny - 7 - 12 r.ż.

1. Wczesne dzieciństwo - od urodzenia do 3 r.ż.

Faza noworodka:

• Konieczność przystosowania się do życia pozamacicznego: sposób oddychania, zmiany temperatury, sposób przyjmowania pokarmu i wydalania

• Duży udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym (spojenia kości czaszki - ciemiączko duże zarasta w 15 m-cu życia, a ciemiączko małe w I kwartale życia

• Asymetryczna leżąca postawa ciała - głowa i kończyny zwrócone w jedną stronę, i przykurczone w drugą (przewaga zginaczy nad prostownikami)

• Odruchy - występujące tylko u noworodka lub niemowlęcia (odruch Babińskiego - unoszony duży paluch przy drażnieniu stopy; odruch toniczno-szyjny - głowa odwraca się i prostują się po tej samej stronie kończyny a zginają po przeciwnej; odruch Moro - unoszenie kończyn i przywodzenie ich do ciała w geście obejmowania; odruch chwytny - tak mocne zaciskanie dłoni na przedmiocie, że można unieść dziecko; odruch marszu automatycznego - przy dotknięciu stóp dziecka do podłoża); występujące u noworodka i człowieka dorosłego - wspólne (odruch źrenicowy - zwężanie i rozszerzanie w zależności od światła; odruch mrugania - reakcja na próbę dotyku rogówki; ssanie, połykanie, wydalanie moczu i kału.

• Naturalny rytm aktywności snu i czuwania noworodka: śpi głęboko, jeśli regularnie oddycha 8-9 godz. na dobę; 8-9 godz. sen lekki - szybkie ruchy gałek ocznych i nieregularny oddech; drzemka - oczy otwarte nieprzytomne; 2-3 godz - bierne czuwanie - oczy otwarte, przytomne, uwaga skupiona na bodźcu; 1-4 godz. aktywne czuwanie - oczy otwarte, reaguje na bodźce, wysoki poziom aktywności, też krzyk

• Wraz z wiekiem zmniejsza się ilość snu a wydłuża okres czuwania - noworodki śpią 16-18 godzin, a niemowlęta - 13-14 (dorastający 6-8, dorośli 6-7); zmniejszona długość fazy REM (ruch gałek ocznych, śnienie - od 50 % do 20% w średnim dzieciństwie): czuwanie raz na 3-4 godziny, sen głęboki - co 50-60 minut. Organizacji zachowania niemowlęcia i ustaleniu regularnego wzorca aktywności sprzyja uporządkowane środowisko (spokój w czasie snu i aktywność w czasie czuwania). Przy braku stałości - kłopoty i zaburzenia zachowania w późniejszym okresie rozwoju.

• Zmiany rozwojowe - fizyczne i fizjologiczne - przewaga asymilacji nad dysymilacją, procesów anabolicznych nad katabolicznymi, wzrost zwiększa się o 50% a waga dwukrotnie do 3-4 m-ca życia; do około 6 m-ca życia - faza bierności - procesy fizjologiczne i hormonalne podobne jak w życiu płodowym; między 5-7 m-cem życia - fizjologiczne urodziny, po nich faza ekspansji - panowania nad własnym ciałem.

• Rozwój aparatu ruchu - kości i mięśnie - z pierwotnej kifozy (wygięcie całego kręgosłupa noworodka) kształtuje się lordoza szyjna umożliwiająca podnoszenie i utrzymanie głowy w 3-4 m-cu życia i lordoza lędźwiowa 9-12 m-c życia umożliwiająca stawanie i pionizację ciała.

• Intensywny przyrost tkanki tłuszczowej sprzyja termoregulacji

• Intensywny przyrost masy tkanki nerwowej - mielinizacja włókien nerwów czaszkowych do 4 r. ż. I rozrost pól i okolic kory.

• Wewnątrzustrojowe przemiany biochemiczne

• Formowanie się zębów od 6 m-ca życia.

• Rozwój psychoruchowy w 3 kierunkach: 1. Cefalokaudalny (głowa, tułów i ręce, nogi); 2. Proksymodystalny (od osi ciała na boki); 3. Łokciowo-promieniowy (w osi przedniej od 5 małego palca do kciuka). Ponadto 2 kierunki - 1. Od globalnych, rozlanych reakcji ruchowych do zlokalizowanych; 2. Wcześniej przyswajane ruchy cykliczne 2-fazowe (ruch ręki grzechotką) niż 3-fazowe (spostrzeganie, sięganie, chwytanie).

• Osiągnięcia rozwojowe: 3 m-cu dziecko unosi samo głowę, w 8 m-cu siedzi samodzielnie, w 10 stoi z oparciem., w 12-13 chodzi samo.

• Koordynacja ruchowo - wzrokowa - chwyt dowolny - 4 m-c życia, koniec niemowlęctwa - manipulacja przedmiotem używając dwóch rąk. Do 1 r.z. manipulacja niespecyficzna (ten sam repertuar), po 1 r. ż - specyficzna - turla piłkę, klocki do wiaderka itp.

• Rozwój poznawczy - czynności eksploracyjne, identyfikuje bodźce (przewidywanie i rozumienie, różnicowanie, dostrzega tożsamość przedmiotów

• Do 3 m-ca życia dziecko widzi tylko z bliskiej odległości (21 cm) - brak prawidłowego procesu akomodacji soczewek, widzi twarz matki podczas karmienia. W 12 m-cu życia ostrość wzroku dorównuje ostrości człowieka dorosłego. Kora wzrokowa dostraja się do widzenia binokularnego - dwuocznego.

• Noworodki odróżniają kolor czerwony od zieleni, a w wieku 3 miesięcy odróżniają 4 podstawowe barwy - preferują żółty i czerwony bardziej niż zielony lub niebieski.

• Dzięki czynnościom eksploracyjnym noworodki zdobywają doświadczenia poznawcze, interesują się nowością, tworzą dynamiczne powiązania między spostrzeżeniami, mogą przejść na wyższy etap rozwoju

• Dzieci rozwijające się w ubogim w bodźce społeczne środowisku (dom dziecka) ukierunkowane w 9-12 mcu życia na poszukiwanie osób, a mając dobre relacje społeczne w prawidłowym wychowawczo środowisku mogły skupić uwagę na obiektach i zdarzeniach - większe kompetencje eksploracyjne, a co za tym idzie - poznawcze. W skupieniu uwagi na przedmiocie ważniejsze strategie fizyczne niż werbalne.

• Przejawy procesu odkrywania umysłu (reprezentacja świata dotycząca stanów psychicznych innych ludzi): 3 mc ż. - społeczny uśmiech, 5 mc ż. - różnicowanie ekspresji podstawowych emocji; 7-8 mc ż - lęk społeczny; 9 mc ż - zabawy „daj-masz”- podstawy intencjonalnej komunikacji.

• Przedwerbalne formy komunikacji: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, uśmiech (zadowolenie, sympatia ale też przedłużenie komunikacji z dorosłym). Dzieci reagują na osoby, gdy te zwracają na nie uwagę.

• Rozwój emocjonalny i społeczny niemowlęcia - w 1 mcu reagują na napięcie emocjonalnej osoby je karmiącej, odmawiając jedzenia; w 2 mcu ożywia się w kontakcie z dorosłym gdy ten przemawia pieszczotliwie; w 3 mcu odwzajemnia uśmiech dorosłego; w 4 mcu niezadowolony gdy dorosły nie zwraca na niego uwagi; w 5 mcu strach w stos. do obcych; 7-8 mc zwraca na siebie uwagę gaworząc; 10 mc naśladuje ruchy dorosłego, włączając się do wspólnej zabawy. Stany emocjonalne wyrażane przez dziecko - 1 mc radość i zadowolenie, 3-4 mc - złość i smutek, 7 mc - strach, koniec 1 r.ż. wstyd i nieśmiałość.

• Dla prawidłowego rozwoju poznawczego i społecznego konieczne przywiązanie i prawidłowe środowisko wychowawcze.

• Naśladownictwo u dzieci można wykorzystać do rozwoju czynności samoobsługowych.

Wiek poniemowlęcy:

• Dalszy rozwój psychoruchowy a powolniejszy fizyczny - mniejszy przyrost wagi niż wzrostu w 2-3 r.ż. prowadzi do wyszczuplenia sylwetki

• Dalszy proces kostnienia i utrwalenia krzywizn kręgosłupa (lordoz szyjnej i lędźwiowej)

• Rozwój lokomocyjny

• Manipulacja specyficzna - precyzja ruchów, przewidywanie, dostosowanie, budowle z klocków (od wież 18 mc do pociągów - 21 mc i budowli trójwymiarowych - 30 mc). Naśladowanie dorosłego zgodnie z wzorem - czynności samoobsługowe.

• Czynności poznawcze - różnicująca się aktywność - od inteligencji sensoryczno-motorycznej poprzez odkrycie stałości i obiektywności przedmiotów - asymilacja funkcjonalna - powstają klasy obiektów podobnych. Metoda działania magiczno-zjawiskowa a nie przyczynowo-skutkowa. W ostatnim stadium inteligencji sensoryczno-motorycznej pojawia się funkcja symboliczna na przywołanie nieobecnych przedmiotów i zjawisk.

• Zabawa dominująca formą aktywności i zasadą rozwoju aż do wieku szkolnego. Rodzaje zabaw: manipulacyjne, konstrukcyjne, symboliczne (z nich tematyczne - w role w okresie przedszkolnym). Dziecko zainteresowane działaniem, nie rezultatem.

• Rozwój mowy i komunikacji - pod koniec 1 rż - 4-5 słów, aż do 6 rż przybywa po około 10 słów dziennie (nazwy ludzi , pokarmów, części ciała, ubrań, zwierząt, pojazdów, zabawek; także neologizmy. Od 1-wyrazowych tzw holofraz do wyrażania funkcji ekspresywnej (wyrażanie emocji, przeżyć i postaw) i funkcji impresywnej (wywieranie wpływu na innych ) - przeważają nad symboliczną. W 3 r.ż słownik dziecka to od 1500-3000 słów; w tym czasie przyrost formy zdaniowej. Wchodząc w wiek przedszkolny dziecko potrafi budować zgodnie z zasadami gramatycznymi wszystkie rodzaje zdań w języku ojczystym.

• Rozwój emocjonalno-społeczny - lubi naśladować, włączać się w czynności dorosłych - lepiej w 13 mcu ż rozwijają się pod względem zabaw symbolicznych dzieci zachęcane czynnie do zabawy w 5 mcu. Reakcje gwałtowne, związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych. Rozwój emocjonalny zależny od rozwoju ukł. nerwowego. Przewaga procesów pobudzenia nad hamowaniem - zależne od rodzaju temperamentu. Uczucia: zazdrość, duma, poczucie winy, zakłopotanie związane z rozwojem poczucia własnego JA i zrozumieniem sytuacji społecznych. Wzajemność oddziaływań rozwoju poznawczego i emocjonalnego.

• Rozwój obrazu własnej osoby związany z poczuciem stałości przedmiotu, rosnąca samodzielnością, będąca podstawa poczucia sprawstwa (autor zmian). Przejaw - rozpoznawanie siebie w lustrze (15-24 mc - 24%, 18-24 mc - 88%). Najważniejszym lustrem dla dzieci są inni ludzie. Poczucie odrębności, umiejętności komunikowania się z innymi i dziecięcy negatywizm.

• Zabawy - samotne i równoległe.

2. Średnie dzieciństwo - wiek przedszkolny - 4 - 6 r.ż.

Podstawowe osiągnięcia tego okresu:

• Dobra motoryka

• Umiejętność rozwiązywania problemów w działaniu i sprawność kombinacji myślowych

• Umiejętność językowych i pozawerbalnych sposobów porozumiewania się z innymi

• Bogaty słownik, poprawność gramatyczna i składniowa

• Przywiązanie w relacjach z dorosłymi podstawa rozwoju emocjonalnego i społecznego

• Czynności samoobsługowe

Rozwój somatyczny i motoryczny:

• Dziecko ma wszystkie zęby mleczne, waży ok. 20 kg, mierzy ok. 116-117 cm. Dzieci rosną, wydłużają się, zmiana proporcji ciała, twarzy.

• 4 rodzaje zmian w układzie nerwowym: 1. Postępująca mielinizacja włókien nerwowych, zwł. w płatach czołowych; 2. Wzrost liczby synaps, połączeń neuronalnych i produkcji chemicznych neuroprzekaźników przewodzących impulsy miedzy neuronami; 3. Zmiany w zakresie formy aktywności mózgu - do 5 rż fale theta w fazie czuwania (u dorosłych we śnie), bardziej niż fale alfa (charakterystyczne dla zaangażowanej uwagi), między 5-7 rż ich udział się równoważy; 4. Wzrost synchronizacji aktywności w różnych polach mózgu i koordynacja między płatem czołowym a innymi częściami mózgu. To ważne dla kierowania uwagą, tworzenia planów, refleksji nad własnym zachowaniem, rozwiązywania problemów logiczno-matematycznych.

• Wzrost sprawności motorycznej, proste ruchy łączone w kombinacje ruchowe. Wykonuje kilka czynności ruchowych jednocześnie, potrzebuje ruchu, radość z własnych działań; duma.

• Procesy poznawcze - 1. Sprawność percepcyjna: lepsza integracja sensomotoryczna, rozpoznawanie liter, kopiowanie figur geometrycznych, choć kłopot z proporcjami i wielkością, odległością, perspektywą. Rysunki tematyczne. Wzrasta zdolność rozróżniania barw i odcieni. Stopniowy wzrost zdolności słuchu muzycznego i fonematycznego (dźwięki mowy), będącego podstawa opanowania pisania i czytania różnicowanie obiektów - przedmiotów, rymów. Zdobywanie orientacji w czasie (teraz, JA - egocentryzm czasowy). Obiektywizacja czasu pojawia się z opanowaniem miar czasu. Wg Piageta ok. 12 rż temporalne porządkowanie czasu (prędkość x droga x czas). Orientacja przestrzenna zależy od koordynacji zmysłowej, poczucia stałości obiektów, sprawności lokomocyjnych i manipulacyjnych i umiejętności opisu relacji przestrzennych. 2. zmiany rozwojowe pamięci: wzrasta pojemność pamięci, zwiększa się wiedza o przedmiotach, które dziecko próbuje zapamiętać, pojawiają się skuteczne strategie zapamiętywania, pojawia się zdolność do myślenia o własnych procesach pamięciowych (meta pamięć). 3. Czynności myślowe: szeregowanie, klasyfikowanie, obrazy umysłowe, rozumowanie przyczynowo - skutkowe u dzieci

• Rozwój funkcji symbolicznej: zabawa symboliczna, symboliczna reprezentacja w rysunku

• Dziecięce teorie umysłu

• Sprawność językowa i komunikacyjna: słownictwo (neologizmy), kompetencje narracyjne, umiejętności konwersacji, wiek pytań (synpraktyczne - wynikające z własnego doświadczenia działania 3-6 rż i heurystyczne, zmierzające do uporządkowania wiedzy o świecie.

• Rozwój emocjonalny - ekspresja emocji, ich rozumienie i wzrost świadomości i panowania nad trudnymi emocjami poprzez procedury zaradcze. Porównywanie się z innymi - poczucie własnej wartości

• Rozwój społeczny - socjalizacja : normy, role, wartości i standardy. W wieku przedszkolnym społeczne uczenie się poprzez zabawy, kontakty z rówieśnikami, dziecięce przyjaźnie, zachowania prospołeczne (empatia, udzielanie pomocy, dzielenie się i współdziałanie), negatywne zachowania dziecka (agresja instrumentalna i wroga)

• Moralność dziecka (normy, zakazy, nakazy, reguły, wartości, kształtowanie się sumienia)

• Osobowość dziecka - identyfikacja płci, zdolność do samokontroli - zgodnie z oczekiwaniami autorytetów, dotyczy emocji i odraczania gratyfikacji, co bardzo trudne dla dziecka

• Rozwój obrazu własnej osoby - samoocena: zespół sądów o własnej wartości, na które składają się imię, posiadane rzeczy, codzienne zachowania.

3. Późne dzieciństwo - wiek wczesnoszkolny - 7 - 12 r.ż.

Cechy charakterystyczne:

• Aktywność ze spontanicznej (zabawa) zmienia się w sterowaną (praca, nauka, obowiązki i normy społeczne)

• Dalszy rozwój funkcji psychicznych i ich integracja umożliwia dostosowanie się do nowych zadań i wymagań

• Nowe środowisko rówieśnicze - szkoła (instytucja wychowawcza, poza rodziną - je wpływy)

• Podjęcie nowej roli społecznej - ucznia

• Nowe zadania rozwojowe: konieczność uporządkowania wiedzy o sobie i świecie, zdobycie umiejętności opanowania i porządkowania wiedzy, opanowanie umiejętności czytania i pisania, wejście w grupę rówieśniczą i znalezienie w niej swego miejsca, osiągnięcie autonomii osobistej i dobrego funkcjonowania w grupie.

• Dojrzałość szkolna : sprawność fizyczna i ruchowa, zwłaszcza w zakresie precyzyjnych ruchów rąk i palców, orientacja w otoczeniu i zasób wiedzy ogólnej, zdolności komunikacyjne, działania intencjonalne (celowe czynności wykonywane do końca), uspołecznienie, dojrzałość emocjonalna na tyle by rozstać się z matką i poradzić z trudnymi emocjami (smutek, lęk, złość) i kontrolować je.

• Wielkość mózgu dziecka 6-letniego to 90 % mózgu człowieka dorosłego

• Problemy: nadmiarowe reakcje wegetatywne, rozwój dysharmonijny (opracowanie działań korekcyjno-kompensacyjnych), poczucie kompetencji lub poczucie niższości, nauka czytania i pisania (koordynacja wzrokowo-ruchowa i akustyczno - werbalna)

• Rozwój procesów poznawczych - uwaga, pamięć, myślenie, uwaga mimowolna, koncentracja, strategie myślenia (dobierane w zależności od czasu, potrzebnego wysiłku, stopnia trudności, objętości, złożoności) i zapamiętywania, rozumienie treści, dobieranie strategii, stadium operacji konkretnych, ale początki formalnego (metapamięć- refleksje nad pamięcią). Myślenie przyczynowo-skutkowe dzięki umiejętności odwracalności czynności i zdolność do decentracji (wiele punktów widzenia, perspektyw i zintegrowanie w złożony stan rzeczy), zdolność do tworzenia sekwencji, serii, klasyfikacji, pojęcia abstrakcyjne i wejście w fazę operacji formalnych (klasyfikacje hierarchiczne i wielowymiarowe sieci relacji)

• Rozwój rozumowania moralnego wg Piageta (5-7 realizm moralny, 8-11 relatywizm moralny; konsekwencją realizmu moralnego - przekonania , że reguły społeczne są zewnętrznego pochodzenia , nienegocjowane, jest immanentna sprawiedliwość (złu towarzyszy zawsze kara) oraz kryterium odpowiedzialności obiektywnej (uzależnienie oceny od skutków a nie intencji sprawcy czy ważności normy). Relatywizm to traktowanie reguł jako umów, mogących się zmieniać, dopuszczenie „szlachetnego kłamstwa”. Około 10-11 rż kształtuje się moralność autonomiczna - postępuję tak nie ze względu na karę, ale ponieważ tak jest słusznie, ja tak uważam. Okres moralnego pryncypializmu - satysfakcję sprawia postępowanie zgodne z normą.

• Dziecko sprawca działań - dziecko zaczyna integrować aktywności nauki, obowiązków, zabawy i zinternalizować standardy związane z wykonaniem tych zadań: trening sprawności, kompetencji, dyscypliny, źródło przyjemności, skuteczności, pokonania przeszkód, stawiania celów, kształtowania nawyków, samooceny, funkcjonowania w rolach, rozumienia reguł, rozwój sprawstwa, zaradności, skuteczności, itp.

• Znaczenie doświadczeń społecznych dla rozwoju dziecka : 1. Rozwój rezultatem aktywnej interakcji z otoczeniem fizycznym i społecznym, 2. Wpływ środowiska na dziecko i dziecka na środowisko, 3. Środowisko to nie rzeczywistość obiektywna ale konstruowana i kreowana przez jego zrozumienie

• Rozwój społecznych relacji z innymi - 1. grupa rówieśnicza a socjalizacja (opinia kolegów ale i własne preferencje i zainteresowania), 2. trening ról społecznych w kontekście wpływu społecznego, 3. Grupa a rozwój kompetencji społecznych - komunikacji, negocjowania, rozumienie , wiedza o ludziach i zjawiskach społecznych, wnioskowanie społeczne, poznawanie i trening nowych zachowań, ról, zależności,

• Kontakty z rówieśnikami a rozwój emocjonalno-społeczny - wiek przedszkolny - jednokierunkowe asystowanie, 6-8 rż- partnerstwo i współdziałanie, 9-12 rż przyjaźń i wymiana wynikająca z wzajemnego zrozumienia.

• Znaczenia akceptacji ze strony rówieśników (atrakcyjność i sukces społeczny lub niepowodzenia społeczne - dystans i osamotnienie)

• Rozwój osobowości - 1. Kształtowanie własnej podmiotowości (plany perspektywiczne, co konieczne - co możliwe, pomysły i działania własne - wpływy społeczne, przyjaźń i więzi grupowe a odrzucenie

• Mechanizmy regulacji osobowości - stawianie celów, panowanie nad własna impulsywnością, wartości, umiejętność wyrażania emocji (samokontrola), kształtowanie zainteresowań, struktur poznawczych, obrazu samego siebie, samo socjalizacja; wpływ środków masowego przekazu, kształtowanie się przekonań i postaw.

Opracowała dr Ewa Kiliszek

Strona12

---