IV. CZYNNOŚCI PRAWNE: 1. Czynności prawne to oświadczenia woli zmierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego:1. jednostronne (do wywołania skutku prawnego wystarczy oświadczenie woli jednej strony, np. testament) i dwustronne (wymagające zgodnego oświadczenia dwóch stron, np. umowa przechowania).2. formalne (ważność czynności zależna jest od zachowania wymaganej formy, np. mancypacja) oraz nieformalne (prawo pod tym względem nie stawia żadnych wymogów, np. umowa najmu). 3. między żyjącymi (inter vivos - regulują stosunki za życia podmiotu działającego, np. zlecenie) oraz na wypadek śmierci (mortis causa - gdy skutek czynności ma nastąpić po jego śmierci, np. testament). 4. zobowiązujące (czynność powoduje jedynie powstanie zobowiązania, np. kupno-sprzedaż) i rozporządzające (zmiana stanu prawnego podmiotu działającego, np. przeniesienie własności). 5. pod tytułem darmym (czynność rodzi obowiązek zachowania po jednej stronie, a druga odnosi same korzyści, np. darowizna) i obciążające (nakładają obowiązek na obie strony, np. najem). 6. kausalne (przyczynowe) i abstrakcyjne w zależności od tego czy porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli od istnienia dlań celu społeczno-ekonomicznego zasługującego na ochronę prawną, czy też cel ten pozostaje prawnie obojętny. Wyróżniamy trzy przyczyny prawne, gwoli których dokonuje się czynności prawnych: causa obligandi (składający oświadczenie zmierza do zobowiązania kontrahenta wobec siebie, np. udzielenie pożyczki), causa solvendi (zmierza do rozwiązania węzła obligacyjnego, np. zwrot pożyczki) albo causa donandi (zmierza do bezpłatnego dokonania przysporzenia majątkowego na rzecz kontrahenta, np. darowizna). Czynności abstrakcyjne miały charakter formalny. 2.OŚWIAD. WOLI I JEGO WADY: Wola tylko wtedy może stać się elementem składowym czynności prawnej, jeśli zostanie objawiona na zewnątrz. Objawienie to może być wyraźne, albo też można się go domyśleć z zachowania się danej osoby. Nieważna jest czynność prawna, gdy składający oświadczenie robi to dla pozoru (simulatio). Przy symulacji strony umawiają się iż ich oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają powodować inne, aniżeli te które powinny wynikać z treści oświadczenia. Błąd (error) polega na tym, że składający oświadczenie woli jest w błędzie co do jego treści albo co do wyobrażenia o istniejącej rzeczywistości. Error in negatio występuje w czynnościach dwustronnych, jeżeli każda ze stron swym oświadczeniem woli zamierza wywołać różne skutki prawne. Error in persona występuje, gdy ktoś składa oświadczenie woli wobec odbiorcy, którego błędnie wziął za kogoś innego. Error in corpore występował, gdy strony różniły się w zakresie swego wyobrażenia o samym przedmiocie czynności prawnej. Error in qualitate to błędne wyobrażenie o jakości przedmiotu czynności prawnej. Metus to obawa wywołana groźbą, pod której wpływem podjęto działanie powodujące szkodę majątkową. Dolus to podstęp. 3.TREŚĆ CZYN. PR: Essentialia negotii to elementy składowe, bez których nie dojdzie ona do skutku (np. umowa kupna-sprzedaży: a) porozumienie co do b) towaru i c) ceny). Naturalia negotii to elementy składowe, które są nieistotne ale jednak stanowią integralną część aktu ze względu na zwyczaj, a objęcie ich wolą jest zależne tylko od tego, czy strony porozumienia będą tego chciały (np. w umowie kupna-sprzedaży to odpowiedzialność za wady towaru). Accidentalia negotii to dodatkowe elementy czynności (warunek, termin, polecenie). Warunek (condicio) to zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Czasem słowem „warunek” określa się samo zdarzenie, które jako niepewne ma nastąpić w przyszłości. Jeśli od zdarzenia tego uzależnia się rozpoczęcie skutku czynności prawnej, to warunek jest zawieszający (do czasu realizacji zdarzenia), jeśli zaś ustanie skutku to ma charakter rozwiązujący. Warunek jest dodatni, gdy zdarzenie przyszłe polega na zmianie uprzedniej rzeczywistości (przyjęcie spadku), albo ujemny, jeśli zdarzenie przyszłe ma istniejącą uprzednio rzeczywistość utrzymać (odrzucenie spadku). Warunek jest potestatywny, gdy następstwo zdarzenia przyszłego i niepewnego zależy od woli kontrahenta (zrobisz coś lub nie), albo kauzalny, gdy zależy wyłącznie od przypadku. Termin (dies) to zastrzeżenie, uzależniające skutek czynności od jakiegoś zdarzenia przyszłego i pewnego. Termin jest początkowy (zawieszający - dies a quo), jeśli z jego nadejściem skutek czynności ma nastąpić (poręczyciel ma spłacić dług, jeśli zmarł dłużnik), albo końcowy (rozwiązujący - dies ad quem), jeśli z jego nadejściem skutek czynności ma ustać (ustanowienie użytkowania na okres 3 lat). Polecenie (modus) jest klauzulą dodatkową do czynności o charakterze darmowym, nakładającą na odnoszącego korzyść z czynności obowiązek jakiegoś zachowania się (obowiązek wystawienia pomnika przez zapisobiorcę).
4. SKUTKI CZYN. PR.: Nabycie prawa jest pierwotne, jeśli ktoś staje się podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby, która je utraciła, albo też nabywa prawo, które uprzednio do nikogo nie należało. Nabycie prawa jest pochodne (derytywne), jeśli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi. Nikt nie może przenosić na drugiego więcej prawa niż sam ma.6.Z-STWO PRZY CZYNN. PR: Zastępstwo występuje w przypadku, gdy strona zainteresowana nie może złożyć skutecznego oświadczenia woli z powodu przeszkód natury faktycznej (nieobecność) albo formalnej (brak zdolności), a czynność przechodzi na zastępcę. Zastępstwo może być: bezpośrednie (oświadczenie woli zastępcy może wywołać skutek bezpośrednio w sferze stosunków prawnych zastępowanego), albo pośrednie (oświadczenie woli zastępcy powoduje skutek wyłącznie wobec niego, a nabyte prawa i obowiązki przenosi on na zastępowanego w drodze dodatkowej czynności). Zastępcą w procesie mógł być kognitor i prokurator, powołany do jednej sprawy (procurator unius rei) albo całokształtu spraw w roli administratora majątku (procurator omnium rerum, bonorum). Stosunki między prokuratorem a mocodawcą regulował kontrakt zlecenia. Poza zastępstwem dobrowolnym (cognitor, procurator, actor municipii) znano obligatoryjne (opiekun, kurator). Znano też posłańca (nuntius), który nie składał oświadczenia woli w cudzym imieniu, lecz jedynie dostarczał je osobie, dla której było przeznaczone.