DEMOGRAFIA

Prof. dr hab. Maria Chromińska

WYKŁAD 1 (4.10.1999)

• Demografia to nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i ekonomicznych i społecznych badanego terytorium. Zajmuje się statystyczno - analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego. Jej nazwa pochodzi od greckich słów „demos” czyli lud i „grafia” czyli opis. Współczesny szybki rozwój nauk demograficznych spowodował wyodrębnienie się wielu subdyscyplin.

Wyróżnia się:

1. Demografia ogólna - jej przedmiotem jest rozwiązywanie zarówno problemów teoretycznych dotyczących pomiaru, jak i opis struktur oraz procesów demograficznych.

2. Demometria - to nauka o metodach pomiaru i predykcji (przewidywaniu) procesów demograficznych za pomocą wyspecjalizowanego aparatu matematyczno - statystycznego.

3. Demografia opisowa - zajmuje się naukowym opisem struktur i procesów demograficznych (urodzenia, zgony, małżeństwa)

4. Demografia historyczna - zajmuje się opracowywaniem metod pomiaru oraz opisu struktur i procesów demograficznych w minionych okresach. Metody stosowane w demografii historycznej zaczerpnięto z arsenału metod obecnie opracowywanych w celu umożliwienia analizy struktur i procesów w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo, w których nie prowadzi się pełnej rejestracji faktów demograficznych.

5. Demografia potencjalna - stworzyła własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych nadając każdemu człowiekowi wagę zależną od jego płci, wieku i ewentualnie innych cech. Wagą jest tu długość dalszego przeciętnego trwania życia.

6. Doktryny demograficzne - to kierunek zajmujący się formułowaniem teorii rozwoju ludności

7. Demografia społeczna zajmuje się społecznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych. Z kolei demografia ekonomiczna zajmuje się ekonomicznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych.

• Teorie rozwoju ludzkości

Jak dotychczas nie sformułowano pełnej teorii demograficznej.

1. 551 - 479 p.n.e. Prace Konfucjusza i jego uczniów świadczą o tym, że zajmowali się oni przede wszystkim koncepcją optimum ludności w odniesieniu do ludności pracującej w rolnictwie. Pisząc o idealnej proporcji między liczbą ludności, a wielkością obszaru, formułowali pod adresem władzy postulaty przenoszenia ludności z obszarów przeludnionych na niedoludnione. Zwracali uwagę na czynniki kształtujące przyrost naturalny. Stwierdzili, że umieralność wzrasta wraz z niedostateczną liczbą żywności; przedwczesne małżeństwa powodują wzrost śmiertelności wśród niemowląt, a wysokie koszty ceremonii ślubnej zmniejszają ilość zawieranych małżeństw.

2. Platon (427 - 347 p.n.e.) oraz Arystoteles (384 - 322 p.n.e.) zajmowali się formułowaniem polityki i zasad postępowania w celu osiągnięcia optimum ludności w warunkach ówczesnego państwa niewolniczego. Optimum ludności miało zapewnić najlepsze wykorzystanie ludzkich możliwości z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa i klasy rządzącej. Platon zalecał wprowadzenie nagród, doradztwa i nagan dla młodych celem zwiększenia liczby urodzeń oraz imigrację. Jeśli przyrost był zbyt duży, zalecał kontrolę urodzeń w wielodzietnych rodzinach i kolonizację.

Arystoteles był mniej precyzyjny. Stwierdzał, że państwo powinno być tak ludne, aby możliwe było swobodne rozkoszowanie się czasem wolnym. W nadmiarze ludności widział biedę i społeczne niedomagania. Wśród środków zaradczych wymienił porzucanie dzieci i przerywanie ciąży.

3. Prawa rzymskie przyznawały szczególne przywileje rodzinom wielodzietnym, a karały bezdzietnych.

4. Pierwszą próbę sformułowania zwartej teorii rozwoju ludności w powiązaniu z rozwojem ekonomicznym podjął Malthus. Wg niego liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym i podwaja się co 25 lat, a produkcja żywności w postępie arytmetycznym. Epidemie i głód będące następstwem dysproporcji między wzrostem liczby ludności i środków żywnościowych miały zdaniem tego badacza spełniać rolę naturalnego regulatora utrzymującego stan liczby ludności w granicach na które zezwalają istniejące środki żywności. Rozróżniał on 2 rodzaje oddziaływania umożliwiającego utrzymanie liczby ludności na właściwym poziomie.

Środki prewencyjne to:

• opóźnienie wieku zawierania małżeństw

• dobrowolny celibat (zwłaszcza wśród ubogich)

Pozytywne przeszkody skracające długość życia:

• epidemie

• wojny

• klęski głodu

Z jego nazwiskiem związane są 2 pojęcia:

1. maltusjanizm - opowiada się za ograniczeniem tempa przyrostu ludności na drodze przeszkód represyjnych i prewencyjnych

2. neomaltusjanizm - opowiada się za ograniczaniem tempa przyrostu ludności za pomocą regulacji urodzeń

• Współczesne teorie ludnościowe

W latach 40-tych Thompson podjął próbę uogólnienia przemian demograficznych jakie dokonały się w Europie w formę teoretycznego modelu trzech typów sytuacji uwzględniającego tylko poziom współczynników urodzeń i zgonów.

Współcześnie najczęściej cytowany jest model 4-fazowy:

1. 1 faza charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, w którym natężenie zgonów i urodzeń utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Nie wyklucza się możliwości istnienia reprodukcji prostej w tej fazie rozwoju, co oznacza że liczba urodzeń równa się liczbie zgonów, a także okresów kiedy poziom umieralności przekracza poziom rodności. Faza ta charakterystyczna jest dla ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Wg standardów ONZ współczynnik dzietności (liczba urodzeń na jedną kobietę w wieku 15 - 49 lat) jest większy niż 6 dzieci. Przeciętna długość życia nie przekracza 45 lat.

2. 2 faza - zmniejszenie się umieralności przy utrzymaniu wskaźnika rodności na bardzo wysokim poziomie. Następuje zmniejszenie liczby zgonów w wyniku osiągnięć medycyny i zwiększenia zasięgu oddziaływania służby zdrowia. Współczynnik dzietności wynosi 4,5 do 6,0 na jedną kobietę, a przeciętna długość trwania życia zawiera się w granicach od 45 do 65 lat. Zmiany w obyczajach i świadomości następują znacznie wolniej dlatego natężenie urodzeń utrzymuje się na takim samym poziomie jak w fazie poprzedniej.

3. 3 faza charakteryzuje się większym obniżeniem poziomu rodności niż umieralności, Dzietność waha się od 3,0 do 4,5, a przeciętna długość trwania życia od 55 do 65 lat.

4. 4 faza - poziom wskaźnika urodzeń zbliża się do poziomu umieralności. Dzietność poniżej 3,0, a długość życia wyższa niż 65 lat. W fazie tej może się zdarzyć, że natężenie urodzeń będzie niższe od natężenia zgonów, co przy długotrwałej tendencji wpłynie na zmniejszenie ogólnej liczby ludności badanej populacji. Taka sytuacja jest określana mianem fazy 5.

3 pierwsze fazy określają sytuację demograficzną krajów rozwijających się gospodarczo. 4 faza jest typowa dla współczesnej sytuacji demograficznej państw wysoko rozwiniętych. Szczególnego znaczenia nabierają teorie związane z objaśnianiem przyczyn zmian wymienionych procesów w różnych fazach transformacji demograficznej. Wśród teorii podejmujących próby objaśniania przyczyn zmian płodności na uwagę zasługują:

1. koncepcja zmiennych pośredniczących (Davis Bloke)

2. ekonomiczna teoria wzrostu ludności Leibensteina

3. teoria i hipoteza Easterlina

4. teoria spadku płodności Caldwella

Ad.1

Autorzy dokonali uszeregowania zmiennych nazywając je zmiennymi pośredniczącymi, wpływającymi na poziom płodności. Koncepcja klasyfikacji wynika z 3 faz biologicznego procesu reprodukcji ludności tj. stosunku płciowego, poczęcia i porodu. Klasyfikacja ta zawiera 11 następujących zmiennych:

• czynniki mające wpływ na stosunki płciowe

• czynniki wpływające na formowanie i rozwiązywanie się związków w trakcie trwania okresu rozrodczego

• wiek rozpoczęcia stosunków płciowych,

• permanentny celibat [proporcja kobiet, które nigdy nie podjęły stosunków płciowych],

• długość okresu rozrodczego po ustaniu związku lub między związkami [związki mogą być przerwane przez rozwód, separację, rozłąkę albo śmierć małżonka]

• czynniki mające wpływ na stosunki płciowe w ramach związków

• dobrowolna wstrzemięźliwość,

• niezamierzona abstynencja z powodu choroby, impotencji lub nieuniknionych okresów rozłąki,

• częstotliwość stosunków płciowych wyłączając okresy wstrzemięźliwości

Czynniki mające wpływ na szanse zajścia w ciąże (zmienne poczęcia):

• zdolność rozrodcza lub bezpłodność wynikająca z przyczyn niezamierzonych

• stosowanie lub niestosowanie środków antykoncepcyjnych

• zdolność rozrodcza lub niepłodność wynikająca z przyczyn zamierzonych (sterylizacja, przecięcie jajowodów, leczenie medyczne itp.)

Zmienne ciąży:

• umieralność płodowa z przyczyn niezamierzonych

• umieralność płodowa z przyczyn zamierzonych

Zdaniem autorów koncepcji każdy czynnik społeczny, ekonomiczny czy kulturowy musi oddziaływać na płodność za pośrednictwem wskazanych wyżej zmiennych.

DEMOGRAFIA WYKŁAD 1 (4.10.1999)

1

2

©Yareth 1999

---