Poczucie osamotnienia

Osamotnienie jest zjawiskiem powszechnym, występującym w historii ludzkości „ od zawsze”. Jednak wiedza na temat jego genezy, psychodynamiki oraz różnorodnych przeżyć towarzyszących jest niewielka. Jednym z powodów, dla którego psychologowie i psychiatrzy niechętnie odnoszą się do naukowego objaśniania tego zjawiska jest niemożność uniknięcia samotności. Ludzie bardzo się jej obawiają, ponieważ jest przerażającym i bolesnym przeżyciem. Już w 1944 roku Kierkegaard (za: Rembowski, 1992, s.9) opisywał samotność jako „charakterystyczne dla naszej kultury zjawisko, bardzo stresujące doświadczenie, które niejako z definicji stało się wspólnym losem wielu ludzi naszej kultury”. Poczucie osamotnienia może pozostać nie zwerbalizowane, stanowi jednak potencjalne komunikatywne przeżycie, które można czasami dzielić z innymi.

Koncepcje osamotnienia

Poczucie osamotnienia jest nieprzyjemnym uczuciem, które pojawia się na skutek niezgodności pomiędzy realnie istniejącymi relacjami interpersonalnymi a oczekiwaniami dotyczącymi tych relacji. To złożone i wielowymiarowe psychospołeczne doświadczenie człowieka, występujące z różnym natężeniem i pod różną postacią. Samotność należy do stanów emocjonalnych, w których człowiek jest świadomy izolacji od innych osób i braku możliwości działania na ich korzyść. Również może pojawić się w przypadku utraty kogoś bliskiego i oczekiwania na kogoś, kto mógłby zapełnić powstałą pustkę (Rembowski, 1991). Nazywając siebie osamotnionymi ludzie kierują się sądami poznawczymi, opisują negatywne emocje i zachowania towarzyszące temu stanowi. Oceniając istniejący poziom kontaktów społecznych porównują własne kontakty z relacjami, jakie mają inne osoby oraz bazują na swoich doświadczeniach.

Natomiast termin „poczucie” wskazuje, że osamotnienie istnieje w konkretnym podmiocie. Jego dynamika wywodzi się z napięcia pomiędzy zaistnieniem problemu a jego rozwiązaniem, przez co angażuje psychikę jednostki i spełnia rolę motywacyjną (Niewiadomska, 1997).

Przyczyn dla których badacze zajmują się poczuciem osamotnienia jest bardzo wiele. Jedną z najbardziej istotnych są osobiste, bolesne przeżycia. Wiele osób przeżyło przykre doświadczenie samotności związane z utratą bliskiej osoby, miłości, zerwaniem związków z najbliższym otoczeniem czy stresującym niepokojem z powodu opuszczenia, często czasowego przez osobę znaczącą (Rembowski, 1989).

Kolejnym powodem zainteresowania samotnością jest jej szeroki zasięg występowania, a także to, że może mieć duży wpływ na ludzkie życie. Uważa się, że poczucie osamotnienia ma związek z alkoholizmem, samobójstwami i chorobami psychicznymi. Poznanie przyczyn występowania samotności pozwolić może na zredukowanie jej destrukcyjnej siły.

Poczucie osamotnienia wpływa również negatywnie na zdrowie i kondycje fizyczną i psychiczną człowieka. Odzwierciedla się ono niepowodzeniem w kształtowaniu pozytywnych relacji interpersonalnych. Fischer i Phillips (1982, za: Rembowski, 1992) uważają związki międzyludzkie za podstawę rozwoju społeczeństwa. Ludzie uczą się norm współżycia w małych i dużych grupach poprzez nawiązywanie wzajemnych stosunków społecznych. Przynosi to korzyść dla obu stron. Jednak eliminowanie poszczególnych członków z udziału w życiu grupy może doprowadzić do zaburzeń. I dlatego samotność i alienacja są symptomem upadku zdrowia społeczeństwa.

Pojęcie poczucia osamotnienia jest różnie definiowane. Young (1982, za: Rembowski, 1989, s.4) sądzi, że jest to „brak satysfakcjonujących związków społecznych z towarzyszącymi objawami psychologicznego stresu, który jest adekwatny do aktualnego lub dostrzegalnego braku”. Według autora społeczne związki należy traktować jako szczególny rodzaj podpory przed samotnością. Podobne stanowisko zajmują Perlman i Peplau (1981, za: Rembowski, 1992), uważając samotność za nieprzyjemne doświadczenie, powstałe wówczas gdy relacje jednostki z innymi są nieprawidłowe. Jako nieprzyjemne lub nieakceptowane uczucie poczucie osamotnienia opisuje de Jong-Gierveld (1987, za: Rembowski, 1992). Tworzy się ono wtedy, gdy człowiek odczuwa brak możliwości realizacji oczekiwanych związków wewnątrzosobowych. Również według Gordona (1976, za: Rembowski, 1992) poczucie osamotnienia jest uczuciem straty ważnych, społecznych związków.

Definiując samotność, oprócz podkreślenia zewnętrznych związków jednostki z otoczeniem, zwraca się uwagę również na wewnętrzny stan osoby przeżywającej poczucie osamotnienia. I tak Sullivan określa samotność jako nieprzyjemne doświadczenie związane z niezaspokojoną potrzebą ludzkiej intymności i stanowi część naszego ewolucyjnego dziedzictwa. Także Sadler i Johnson (za: Rembowski, 1992) zgadzają się z tym stwierdzeniem. Według nich poczucie osamotnienia to „przeżycie wywołujące totalne i często ostre uczucia, które tworzą różne formy samoświadomości sygnalizujące uszkodzenie w podstawowej sieci wzajemnych związków własnego świata”. Leiderman (za: Rembowski, 1989) uważa samotność za stan emocjonalny, w którym człowiek jest świadomy swojej odrębności, ale jednocześnie ma potrzebę działania dla innych.

Wspólne dla wszystkich definicji poczucia osamotnienia jest to, że związki, w które wchodzi człowiek muszą odpowiednio satysfakcjonować potrzeby społeczne, w przeciwnym razie będzie on doświadczał samotności. Różnice pomiędzy stanowiskami różnych autorów polegają na odmiennym podejściu do konceptualizacji samotności. Duża grupa badaczy podkreśla znaczenie procesów poznawczych, zwracając uwagę na możliwości ludzkiej percepcji i ewolucję stosunków społecznych. Z tego punktu widzenia, samotność wynika z uświadomienia sobie niezadowolenia ze swoich związków z grupą społeczną. Każda osoba posiada pewien optymalny poziom oddziaływań społecznych. Gdy relacje interpersonalne spadają poniżej tego poziomu, odczuwa ona samotność (Rembowski, 1992).

Drugie podejście do konceptualizacji samotności związane jest z brakiem zaspokojenia potrzeb, które nie zawsze muszą być uświadomione. Poczucie osamotnienia może być odczuwane bez rozpoznania jego przyczyny. Ludzie mogą mieć także opory w przyznaniu się do samotności przed samym sobą lub przed innymi. Większość osób utrzymuje swoją samotność w tajemnicy. Może wynikać to z nietolerancji lub wstydliwości mówienia o zjawisku samotności. Moustakas (za: Rembowski, 1992) uważa, że tak rozumiana samotność może prowadzić do rozwoju osobowości i twórczości. Jednak w obecnych badaniach nad poczuciem osamotnienia ta konceptualizacja ma znaczenie drugorzędne.

W teoretycznych koncepcjach poczucia osamotnienia na pierwszy plan wysuwa się podejście psychodynamiczne, według którego doświadczanie samotności jest siłą dynamiczną i patologiczną. Samotnicy są tu uważani za apatycznych, pasywnych i zdeprymowanych, a samotność wiąże się z przeżyciami w dzieciństwie. Człowiek rodzi się z potrzebą związków międzyludzkich oraz z potrzebą czułości, bliskości, intymności. Towarzyszą mu one od narodzin do końca życia i objawiają się w związku z bliską osobą-najpierw rodzicami, potem przyjaciółmi i partnerem seksualnym. Sullivan i Suttie (1952, za: Rembowski, 1992) uważają, że osoba izolowana i samotna w swoim obecnym środowisku, w przeszłości szukała spełnienia swoich wczesnych, narcystycznych potrzeb lub osiągała zastępczą satysfakcję w fantazji. Poczucie osamotnienia jest silnie związane z niemożnością komunikacji, której nie udaje się zmniejszyć empatycznie, ponieważ umiejętność empatyczna jest zablokowana przez silny lęk.

W perspektywie fenomenologicznej (Rogers, 1973; Moore, 1976, za: Rembowski, 1992) akcentowane jest to, iż przyczyny samotności leżą wewnątrz jednostki, w jej aktualnych przeżyciach, dzieciństwo nie ma na nie wpływu. Poczucie osamotnienia pojawia się wtedy, gdy człowiek „przerzuca barierę, aby wejść w kontakt ze swoim Ja, ale obawia się odrzucenia przez innych” (Rembowski, 1991, s.410).

Podejście egzystencjalne mówi o tym, że ludzie są z założenia samotni (Witzleben, 1958; Moustakas, 1961,1972, za: Rembowski, 1992). Stan odseparowania jest naturalnym warunkiem naszego istnienia i dlatego nikt inny nie może odczuwać naszych myśli i naszych uczuć. Badacze akceptujący ten punkt widzenia koncentrują się często na sposobie w jaki ludzie mogą żyć ze swoją samotnością i wykorzystywać ją w sposób pozytywny. Poczucie osamotnienia, pomimo iż bolesne, jest dla nich czynnikiem ułatwiającym pracę twórczą i wpływającym dodatnio na kreatywność.

Wielu badaczy uważa, że istnieje tylko jeden typ samotności. Z poglądem tym nie zgadza się Weiss (1976, za: Rembowski, 1989). Wyróżnia on dwa rodzaje poczucia osamotnienia. Pierwszy z nich to samotność emocjonalna, która jest oparta na braku związków personalnych i intymnych (np. osoby porzucone, owdowiałe). Drugim jest samotność społeczna, polegająca na braku więzi społecznych lub braku przynależności do wspólnoty (np. osoby, które znalazły się w nowym otoczeniu: nowa praca, nowe miasto, nowa szkoła). Typologia Weissa opiera się na przekonaniu, że różne oddziaływania społeczne napotykają różne interpersonalne potrzeby lub „prowizje społeczne” (Weiss, 1974, za: Rembowski, 1992). Autor wyodrębnia sześć „prowizji społecznych” utożsamianych ze stosunkami społecznymi:

• przywiązanie (dające poczucie bezpieczeństwa);

• integracja społeczna (dzielenie wspólnych spraw, zainteresowań);

• sposobność do opieki (poczucie odpowiedzialności za dobre samopoczucie innych);

• poczucie wartości (docenianie umiejętności danej osoby przez innych);

• wiarygodne przymierze (liczenie na pomoc grupy w różnych trudnych sytuacjach);

• kierownictwo zapewnione przez integrowanie z osobą godną szacunku i autorytatywną.

Niedostatki w poszczególnych prowizjach mogą prowadzić do różnorodnych cierpień. Związane są również z samotnością emocjonalną oraz społeczną. Jednak subiektywne doświadczenie pochodzące z obu typów samotności jest rozróżnialne jakościowo. Emocjonalne poczucie osamotnienia może prowadzić do odczuwania niepokoju i izolacji, człowiek ocenia innych z punktu widzenia ich potencjalnych możliwości do zapewnienia brakującej interakcji. Natomiast społeczne poczucie osamotnienia wiąże się z uczuciami bezcelowości i marginalności, jednostka poszukuje wtedy aktywności, dzięki której mogłaby funkcjonować razem z grupą jako jej członek (Rembowski, 1992).

Z połączenia samotności emocjonalnej i społecznej wyrasta podejście poznawcze, które kładzie nacisk na poznanie jako czynnik mediacyjny pomiędzy brakiem towarzystwa i doświadczeniem samotności (Perlman, Peplau, 1981, za: Rembowski, 1991). W oparciu o teorię atrybucji wyjaśnia się, że postrzegane powody poczucia osamotnienia mogą wpływać na intensywność doświadczenia i na postrzegane prawdopodobieństwo trwania samotności w czasie. Wynika z tego, iż samotność zwiększa się w miarę, jak kontakty społeczne jednostki maleją lub stają się mniej satysfakcjonujące w stosunku do oczekiwań.

Inne poglądy na poczucie osamotnienia ma Seeman (1959, za: Domachowski, 1991). Uważa on, że jest ono jednym z rodzajów uogólnionego poczucia alienacji. Poczucie alienacji jest wynikiem braku pożądanych relacji z innymi ludźmi, normami społecznymi, wartościami i samym sobą. Może się charakteryzować:

• poczuciem anomii- przekonaniem, że istniejące normy społeczne (prawne, moralne, obyczajowe, zwyczajowe) są niespójne, niejasne, nieobowiązujące, a ich przestrzeganie uniemożliwia osiągnięcie własnych celów;

• poczuciem bezsensu- przekonaniem o braku sensu życia, utracie określonej hierarchii wartości, niemożności przewidywania efektów swojego zachowania;

• poczuciem samowyobcowania- przekonaniem o szkodliwości postępowania zgodnie z własnymi ideami, poglądami itp., oraz trudnościami w określeniu swojej tożsamości, odrębności od innych, autonomii, autentyczności;

• poczuciem bezsilności- przekonaniem o zależności swojego losu od sił zewnętrznych, a nie od własnej aktywności, bezradnością, brakiem poczucia kontroli psychologicznej nad otoczeniem, odczuciem niemożności realizacji potrzeb;

• poczuciem osamotnienia- przekonaniem, że wchodzenie w pożądane relacje międzyosobowe i społeczne jest z różnych względów niemożliwe i niezależne od własnych zachowań, poczuciem braku satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi (Jakubik, Kraszewska, 2002, s.97).

Pomimo braku jednoznacznych ustaleń co do samego pojęcia poczucia osamotnienia, należy odróżnić je od alienacji czy anomii. Samotność jest odmiennym, subiektywnym stanem, w którym osoba może sklasyfikować siebie i odnieść się do innych. Stan ten zawiera elementy poznawcze, emocjonalne, behawioralne i motywacyjne. Aspektem kognitywnym jest stan, w którym człowiek inicjuje mniej stosunków społecznych niż pragnie lub oczekuje. Łączy się to z negatywną emocjonalną zmianą nastroju od łagodnego dyskomfortu do intensywnego bólu (Rembowski, 1992).

Wymiary osamotnienia

Poczucie osamotnienia jest konstruktem wielowymiarowym i subiektywnym. Ukazuje to model Rokach (1988, za: Niewiadomska, 1997), który został stworzony na podstawie analizy czynnikowej różnych wypowiedzi osób osamotnionych. W modelu tym osamotnienie składa się z czterech wymiarów:

• Wymiar I- alienacja wewnętrzna- charakteryzuje się poczuciem wewnętrznej pustki i oddzieleniem od własnego Ja.

• Wymiar II- izolacja interpersonalna- dotyczy poczucia braku bliskości w relacjach oraz odczuwanej alienacji społecznej. Stan, w którym człowiek odbiera siebie jako niepożądanego w grupie odzwierciedla poczucie alienacji społecznej. Izolacja interpersonalna może wynikać z faktu odrzucenia jednostki przez otoczenie i braku wsparcia ze strony innych.

• Wymiar III- poczucie umierania- jest wywołany uczuciem cierpienia, które towarzyszy osamotnieniu. Jego ekstremalna forma została nazwana właśnie poczuciem umierania. Stan taki ukazuje bezbronność jednostki wobec zaistniałej sytuacji, brak ukierunkowania, chaos myśli lub poczucie dezintegracji. Odrętwienie i apatia odzwierciedlają intensywność cierpienia osoby, która próbuje zaprzeczyć samotności.

• Wymiar IV- reakcje przygnębienia- obejmuje reakcje fizjologiczne, zachowanie, negatywny stosunek do siebie osoby, która odczuwa osamotnienie. Dolegliwości somatyczne mogą objawiać się bólami głowy, żołądka, osłabieniem, często odczuwanym zmęczeniem, zaburzeniami snu, a specyficzne zachowania-płaczem, skuloną postawą ciała, popełnianiem wielu błędów, trudnościami z koncentracją uwagi. Aktywne odrzucanie innych jest rodzajem reakcji przygnębienia związanych z potrzebą wycofania się. Poczucie osamotnienia może przejawiać się również w postawie bierności. Negatywny obraz siebie dotyczy głównie poczucia bezwartościowości. Człowiek postrzega siebie jako mniej wartościowego od innych ponieważ doznał porażki (rys.2.).

Według Rokacha, wyodrębnione w modelu cztery wymiary osamotnienia mogą występować równocześnie w różnym stopniu nasilenia u osób doświadczających tego stanu lub ujawniać się jako niezależne czynniki.

Interesująca jest również koncepcja Grotesky'ego (za: Rembowski, 1992). Autor wyróżnia cztery typy osamotnienia, które mogą być utożsamiane z jego wymiarami. Jej niewątpliwą zaletą jest fakt możliwości wykorzystania praktycznego w pracy psychoterapeutycznej, koncepcja ta zakłada bowiem, że wszystkie typy samotności mogą być „pokonane”.

Pierwszym typem samotności jest fizyczne osamotnienie, które polega na czasowym lub przestrzennym oddzieleniu od innych ludzi. Taka samotność jest akceptowana jako naturalne doświadczenie, nie jest ani bolesna, ani przyjemna. Związane jest to z tym, że ludzie godzą się na fizyczną rozłąkę wynikającą najczęściej z chęci zaspokojenia potrzeb materialnych, zmiany miejsca pracy czy służbowego wyjazdu.

Drugi typ samotności jest stanem emocjonalnym wywołującym uczucie odrzucenia przez otoczenie, wyłączenia z działań i zainteresowań innych osób, podczas gdy pragniemy być z nimi zespoleni i akceptowani. Tak odczuwane opuszczenie wiąże się nieodłącznie ze świadomością alienacji i przykrości, których staramy się uniknąć. Jednak jest ono doświadczane przez każdego człowieka.

Kolejny typ osamotnienia to stan wyizolowania, wynikający z zewnętrznych warunków, których nie możemy zmienić. W przeciwieństwie do poprzednich typów samotności, jest stanem racjonalnie uświadomionym i akceptowanym jako zło konieczne poprzez traktowanie go jako środka do osiągnięcia sukcesu lub stanu, z którym trzeba żyć.

Ostatniemu typowi samotności Grotesky przypisuje wręcz pozytywną wartość. Wiąże się ono z osamotnieniem, które wyznacza warunki życia lub pracy w pojedynkę. Nie łączy się z przykrymi uczuciami, raczej ze spokojem, filozoficzną refleksją czy religijnym rozważaniem.

Według autora samotności nie można uniknąć, jednak może ona być chwilowo złagodzona. Pomóc w tym może zaplanowana i odpowiednio dobrana praca psychoterapeutyczna, ucząca człowieka poszukiwania środków zaradczych likwidujących przykre dla niego stany samotności.

OSAMOTNIENIE

WYMIAR I WYMIAR II WYMIAR III WYMIAR IV

alienacja izolacja poczucie reakcje

wewnętrzna interpersonalna umierania przygnębienia

-uczucie pustki -brak bliskości -odrętwienie -specyficzne

i apatia reakcje i

zachowania

-oddzielenie od -odbierana -wewnętrzne -negatywny

Ja alienacja wrzenie obraz siebie

społeczna -brak

mobilizacji

Rys.2. Charakterystyka doświadczenia osamotnienia na podstawie analizy czynnikowej przeprowadzonej przez Rokach (1988, za: Niewiadomska, 1997)

Bibliografia

Niewiadomska, I. (1997). Analiza osobowościowych przyczyn osamotnienia w świetle teorii atrybucji B. Weinera. W: P. Oleś, (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii osobowości, 177-191. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Rembowski, J. (1992). Samotność. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

---