„Jeśli masz dwie drogi do wyboru wybieraj zawsze trudniejszą dla siebie” - postulat heroizmu moralnego w literaturze XX wieku.

I Wiek XX - czasem gwałtownych przemian społeczno-politycznych wpływających na kształtowanie się światopoglądu, kanonów postępowania i wartości.

1.

- Europa na przełomie wieków:

a) nastroje katastroficzne związane z fin de siecle,

b) dynamika sytuacji społeczno-politycznej,

• niepewność jutra związana ze wzrostem nastrojów pełnych wrogości i niechęci,

• bezrobocie, kryzysy gospodarcze, spadek wartości pieniądza,

• konflikty klasowe mające swoje podłoże w wyzysku najbiedniejszych warstw społeczeństwa,

c) nastroje niepodległościowe oraz narodowowyzwoleńcze,

• I wojna światowa -> Polska jako suwerenne państwo pod wieloletnim nieistnieniem,

- Ludzkość wobec zawieruchy wojennej

a) obrona zagrożonej ojczyzny - przykłady męstwa oraz poświęcenia dla sprawy,

b) życie w okupowanym kraju - filozofia pracy i przetrwania

„Patriotyczne jest źle pracować bo pracodawcą jest Niemiec.”

c) wykształcenie określonej postawy moralnej sposobem na przetrwanie piekła obozowej rzeczywistości,

- Budowa nowej, powojennej rzeczywistości, kreowanie nowego sposobu życia oraz podstaw moralnych

• dzieła literackie zawierające moralne pouczenia i dylematy

• literatura skarbnicą wartości,

2.

- Poszukiwanie nowej drogi w sposobie zaistnienia w społeczeństwie, próba odnalezienia wartości, które mogłyby stać się podstawą egzystencji i działania,

- Poświęcenie jako miernik wartości człowieka,

- Rezygancja z egoizmu, narcyzmu, pragnienie zaspokojenia własnych potrzeb na rzecz umiłowania człowieka, filantropii i bezinteresowności

3. HEROIZM MORALNY jako przykład poszukiwania właściwej drogi w otaczającej rzeczywistości.

a) polegający na bohaterstwie, męstwie i smiałości w wyznawaniu prawd i wartości moralnych,

b) napotykający na przeszkody wynikające ze schematów myślowych, popularnych kanonów zachwań lub okoliczności,

c) budzący zaniepokojenie, podziw lub wrogość,

d) będący poszukiwaniem sensu życia i granicy pomiędzy dobrem a złem.

II. „Jeśli masz dwie drogi do wyboru wybieraj zawsze trudniejszą dla siebie” - postulat heroizmu moralnego w literaturze XX wieku.

1. Twórczość Żeromskiego niosąca posłannictwo duchowe propaguje młodopolski model zachowań

• ofiarność w walce o wyzwolenie narodu połączona ze sprzeciwem wobec nierówności i krzywdy społecznej,

• heroiczny bunt człowieka wobec rzeczywistości,

• próba odbudowy, na różnych płaszczyznach, niepodległego szczęścia ojczyzny,

a) walka o wyzwolenie ojczyzny wbrew zaborcy, prowokacjom oraz wewnętrznemu rozłamowi w społeczeństwie,

• pragnienie bycia do końca wiernym ojczyźnie i rodakom,

- Ofiarność i determinacja Szymona Winrycha z opowiadania „Rozdziobią nas ...”,

- Krytyka rezygnacji i lojalizmu - postać księcia Odrowąża w „Wiernej rzece”,

b) walka z zakłamaniem, wyzyskiem i uciskiem społecznym mimo braku oparcia i poparcia w najbliższym otoczeniu,

c) próby zdemaskowania różnych objawów podłości i marazmu społecznego.

- Doktor Piotr walczący o dobro ogółu, prawda i uczciwość kosztem szczęścia osobistego; jego sprzeciw wobec egoizmu klas posiadających wyniszczających lud (również „słowo o bandosie”)

d) próba walki z chorobami, fizycznym i duchowym skalaniem człowieka,

- P. Stanisława Bozowska (boh. „Siłaczki”) wierząca w ideały, pragnąca krzewić dobro i wiedzę za wszelką cenę,

- Doktor Judym z „Ludzi bezdomnych” stawiający dobro ogółu ponad wszystko,

2. II-ga wojna światowa okresem próby oraz trudnych życiowych przeszkód

- próba ocalenia człowieczeństwa jako jedynej wartości, o którą warto walczyć, dla której warto się poświęcać

„Aby wypełnić ludzkie serca wystarczy walka prowadząca ku szczytom.” A. Camus „mit Syzyfa”

a) poprzez ocalenie wartości narodowych

- Greczynki śpiewające hymn narodowy, czerpiące z niego siłę i nadzieję („Wiza” - Z. Nałkowska)

„To nie była siła fizyczna

To była siła tęsknoty i pragnienia”

b) ocalanie człowieczeństwa za cenę istnienia

- „Przy torze kolejowym” Z. Nałkowska -> ukazanie postawy jednostek; - mężczyzna odbierający życie rannej kobiecie -> działanie uznane za najwyższy akt łaski i woli

- kobieta zbierająca martwe niemowlęta i dziewczyna decydująca się na śmierć - mimo iż jej ocalenie w obozie będzie bardzo prawdopodobnym - bohaterki opowiadania „U nas w Auschwitzu” Borowskiego ratujące godność poprzez wybranie sposobu śmierci, stanowienia samemu o sobie.

„W tym świecie można zachować człowieczeństwo za cenę istnienia”

- Natalia Lwowna - „Inny świat” Grudzińskiego

• ponawiane próby samobójcze aby zakończyć koszmar obozowego życia,

• „Ostatecznie należy się tylko do samego siebie - przynajmniej w wyborze rodzaju i czasu śmierci”

- Hanna Krall - „Zdążyć przed Panem Bogiem”: powstańcy zmuszeni do „dokonania wyboru między życiem a śmiercią” będącą „ostatnią szansą zachowania godności”

• lekarka podająca dzieciom truciznę (oczekująca na rozstrzelanie); samopalenie (siedzenie na murach getta); kobieta mająca możliwość ocalenia dzięki „numerkowi”, wybierająca śmierć przy boku matki

• pragnienie godnej śmierci, „mężnej śmierci” w „Początku” A. Szczypiorskiego: Hemo i jego ojciec - Jerzy Fichtenblaum

c) ocalenie człowieczeństwa poprzez miłość do drugiego człowieka, niesienie pomocy, litość i współczucie,

- „Dzieci i dorośli w Oświęcimiu” Z. Nałkowskiej - lekarz ratujący małych chłopców, ryzykujący utratą zdrowia a nawet życia,

- „Człowiek jest mocny” - postawa chłopa, który bezinteresownie udziela pomocy zbiegłemu Żydowi,

- „godność człowieka naprawdę leży w jego uczuciu” T. Borowki „Pożegnanie z Marią” - uczucie, miłość, podtrzymujące przy życiu głównego bohatera, stanowiące jedyny cel i sens,

- poczucie solidarności; więzi, udzielanie sobie wzajemnej pomocy, która pomogła przetrwać: „Jeden dzień ...” - A. Sołżenicyna

„Przecież ten sąsiad każdy twój kęs liczy, choćbyś całkiem nie miał sumienia, złamiesz się, dasz”

- „Zdążyć przed Panem Bogiem” - H. Krall

• miłość, będąca sposobem na przetrwanie

• „Otóż być z kimś, to była w getcie jedyna możliwość życia”

- pomoc w ocalaniu ludzi z powołania (siostra Weronika), obowiązku (sędzia Romnicki), z ludzkiego odruchu (Filipek), z przyjaźni (Pawełek) i miłości (Jerzy Fichtenblaum): bohaterowie „Początku” A. Szczypiorskiego

- Dr Rieux - poświęcający swój czas, zdolności i siły dla ratowania „zadżumionych”

- Rambert - rezygnujący z ucieczki, nie chce być „samym tylko szczęśliwym”

- ojciec Panelaux - czyniący dobro w imię służby człowiekowi oraz Tarrou i Grand : bohaterowie „Dżumy” A. Camusa udowadniający swoją postawą, iż prawdziwe szczęście oraz pełnię człowieczeństwa zdobywa się poprzez pomoc najbardziej potrzebującym

• „Trzeba tylko iść naprzód w ciemnościach, trochę na oślep, próbować czynić dobrze.”

d) próba ratowania człowieczeństwa poprzez męczeństwo i wyrzeczenia:

- Dwojra Zielona pragnąca przetrwać za wszelką cenę, znosząca największe cierpienia „aby dać świadectwo prawdzie” - Z. Nałkowska

- „aby w miejsce pokonanej litości rozdmuchać w stygnącym popiele swojego życia wysoki płomień z ostatniej iskierki człowieczeństwa”

• postawa Michała Aleksiejewicza Kostylewa w „Innym świecie” - G. Herlinga Grudzińskiego, którego sposobem na uratowanie człowieka w sobie było dobrowolne męczeństwo,

- głodówka Polaków z „Innego świata” - G.H.Grudz., będąca wyrzeczeniem graniczącym z bohaterstwem, jako próba wzmocnienia wewnętrznej siły wypływającej z odwagi, męstwa i wytrzymałości

3. Poezja XX-go wieku jako oręże w walce ze stereotypami i stagnacją

A. Nawołująca do aktywnego kształcenia swojego życia, odwagi i wytrwałości w wyznawaniu swoich poglądów i obrony ideałów

„Nie jesteś jednak tak bezwolny

A choćbyś był jak kamień polny

Lawina bieg od tego zmienia

możesz, więc wpłyń na bieg lawiny” Cz. Miłosz

- „Przesłanie pana Cogito”; nakaz:

a) bycia wiernym do śmierci,

b) sprzeciwu wobec przemocy; poniżenia, mimo ograniczonych możliwości a nawet bezsilności,

c) pogardy dla zdrajców, katów i tchórzy

- „Pan Cogito o postawie wyprostowanej”

• krytyka bierności: pogodzenia z rzeczywistością; postawa pana Cogito przykładem pragnienia zachowania własnej tożsamości, nawet za cenę życia,

- „Pan Cogito - powrót”

• realizacja marzenia jakim jest powrót do rodzinnego kraju mimo grożących konsekwencji

- „Potęga smaku” - odmowa, niezgoda i upór wypływające z poczucia estetyki,

- „Traktat moralny” Cz. Miłosza - konieczność wypełnienia życia celem i wartością; karygodne staje się uginanie przed innymi ludźmi prowadzące do zmiany punktu widzenia, poglądów lub zasad; wezwanie do aktywności i kreowania swojego życia,

- „Campo di Fiori” - poeta podejmuje walkę ze znieczulicą, aby nie powtórzyły się nigdy akty okrucieństwa

„Kiedyś na nowym Campo di Fiori bunt wznieci sława poety”

- „Przedmowa do tomu Ocalenie” - poeta zauważa konieczność nadania sensu życia i poezji poprzez postawienie przed sobą wyższego celu

- „Św. Szymon Słupnik” - St. Grochowiaka; ukazuje poetę czerpiącego siłę w buncie przeciwko zakłamaniu, hipokryzji i sztuczności

„Powołał mnie Pan na bunt”

B. Postulat hołdowania wartościom moralnym mimo pewnych stereotypów, ciasnoty umysłowej, przeciwnościom losu. Honor i poczucie własnej wartości

- „Dlaczego klasycy” - Zb. Herbert; krytyka współczesnych i ich tchórzostwa w przyznanwaniu się do porażki, słabości; poeta zarzucający małość i zapomnienie wielkich słów,

- „Przesłanie pana Cogito” - nakaz postawy wyprostowanej, silnego kręgosłupa moralnego, krytyka dumy, samouwielbienia, zarozumiałości, egoizmu, wygodnictwa i oschłości

- „Pan Cogito o postawie wyprostowanej” - poeta ukazujący głównego bohatera jako jedynej ostoi wartości moralnych w zagrożonym mieście, który sam skazuje się na unicestwienie będąc tym, czym jest

III. „Człowiek nosi w sobie większego od siebie” - A. Saint-Exupery

- literatura XX-go wieku dowodem na odwieczne pragnienie człowieka stanowienia o sobie oraz otaczającej rzeczywistości, nawet kosztem niewyobrażalnych wyrzeczeń:

- próba uratowania własnej tożsamości poprzez walkę, uczucie, poświęcenie,

- zdolność do poświęcenia szczęścia osobistego, zdrowia i życia dla wytyczonego celu,

- próba zrozumienia, podziw dla jednostek, których postępowanie staje się przykładem dla innych,

- krytyka ucieczki przed dokonaniem wyboru lub wyboru drogi łatwiejszej i bezpieczniejszej,

- walka ze słabościami, przeciwnościami, wrogiem tkwiącym w człowieku lub przybierającym materialne kształty jako nierozerwalny element życia każdego z ludzi.

---