Historia ustroju Polski na tle powszechnym, katowice uf, ADRIAN PIONTEK


 

 

 

 

© Adrian Piontek

1997

© A. Piontek - Przedruk, kopiowanie w całości lub we fragmentach i rozpowszechnianie zabronione. Publikacja przeznaczona tylko do użytku prywatnego.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

0x01 graphic
PAŃSTWO FRANKIJSKIE (OD V DO X w.)

 

Państwo Frankijskie, jako jedyne ze szczepowych państw germańskich, już w V w. rozpoczęło budowę ponadszczepowego organizmu politycznego. Zapoczątkował ten proces Klodwik, który w 476r. rozpoczął podbój podrzymskiej Galii, a w 494r. przyjął wraz ze swą drużyną katolicyzm. Dynastia merowińska utraciła władzę królewską w 751r. na rzecz majordoma Pepina Małego, którego syn Karol Wielki otrzymał w 800r. koronę cesarską. Król nosił tytuł króla Franków (rex Francorum) o władzy ograniczonej przez wiec. Od czasów Karola Wielkiego do tytulatury królewskiej weszło sformułowanie „z bożej łaski”. Po wymarciu dynastii karolińskiej (w części wschodniej w 911r. w części zachodniej w 987r.) odżyła zasada elekcyjności tronu. Wyborcami króla byli jednak najzamożniejsi feudałowie świeccy i duchowni. Wiece nie odgrywały już żadnej roli.

Kompetencje króla:

Akwizgran (Aachen) pełnił rolę miejsca koronacji, częstego pobytu króla
i nekropolii królewskiej.

Organa centralne państwa miały charakter zbiorowy lub jednostkowy. Do pierwszych należały wiece i placita. Placita to mniej liczne ciało, gromadzące elitę możnowładczą oraz ludzi sprawujących najróżniejsze dygnitarstwa i urzędy. Było to zgromadzenie doradcze, dość często zwoływane przez monarchę.

Urzędnicy nadworni i centralni:

Zarząd terytorialny. Państwo dzieliło się na okręgi nazywane hrabstwami, na czele z hrabią powoływanym przez króla, wyposażony we władzę administracyjną, wojskową i sądową. Od 614r. hrabią mógł być tylko posesjonat, mający dobra ziemskie w hrabstwie. Hrabstwo, w okresie gdy hrabia był przede wszystkim urzędnikiem, dzieliło się na centery na obszarach germańskich i na wikariaty na terenach romańskich. Hrabstwa nadgraniczne określano mianem marchii, na ich czele stali margrabiowie.

Sądownictwo. Brak apelacji i wieloinstancyjności.

 

0x01 graphic
FRANCUSKA MONARCHIA LENNA (987-1302)

 

Francuska monarchia lenna funkcjonowała w okresie od 987r. do 1302r.
W 987r. wygasła w tym kraju dynastia karolińska, co umożliwiło bezpośrednim wasalom korony powołanie na tron w drodze elekcji jednego spośród nich, hrabiego Paryża i Orleanu, Hugona Capeta. Francja znajdowała się wtedy w stanie kompletnego rozbicia na władztwa lenne. Obowiązywała zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, co krępowało władzę królewską, ale nie istniał przymus lenny, co pozwalało na wcielanie opróżnionych lenn do domeny. Skutkiem umiejętnej polityki wewnętrznej dynastia kapetyńska, już za Filipa II Augusta, była niekwestionowana na tronie Francji, a za Filipa IV Pięknego król miał pod swą bezpośrednią władzą 2/3 terytoriów francuskich. W 1302r. głos
w sprawach państwa zebrali po raz pierwszy reprezentanci społeczeństwa feudalnego w ramach zgromadzenia Stanów Generalnych. Tron od 987r. był elekcyjny. Do grona elektorów należeli bezpośredni wasale korony. Hugo Capet już w roku swego wyboru przeprowadził elekcję swego syna Roberta na króla (987). Praktyka desygnowania następcy stosowana była przez sześć pokoleń. Świadomie zaniechał desygnacji Filip II August uważając, że istniała już ugruntowana, zwyczajowa zasada ustrojowa, zapewniająca legalnemu, świeckiemu synowi pierworodnemu króla sukcesję po zmarłym ojcu. Desygnacje prowadziły też do powstania zasady ciągłości monarchii, utrwalonej lapidarnie w formule: „umarł król, niech żyje król”.

Koronacja królewska, połączona z pomazaniem następowała w Reims. Władza wewnętrzna królów francuskich rozwijała się w ramach trzech głównych funkcji, które realizował jako zwierzchnik lenny królestwa, strażnik pokoju
i najwyższy sędzia. W 1258r. monarchia zakazała wojen prywatnych, ale zakazu nie zdołała jeszcze skutecznie wyegzekwować. Od 1258r. wprowadzono też przymusowy kurs monety królewskiej w całej Francji.

Zarząd kraju skupiał się na dworze królewskim. Dygnitarze korony oraz ludzie osobiście i politycznie bliscy królowi, tworzyli radę królewską o niesprecyzowanym składzie. W okresie lennym panujący zwoływał także szersze zgromadzenie jako consilium bezpośrednich wasali króla, taka rada nadworna nosiła nazwę kurii królewskiej (curia regis). Było to zgromadzenie wszystkich wasali korony. Z kurii królewskiej wykształciły się zespoły dla różnych spraw specjalnych, które rozwinęły się pełniej w XIV w.:

Seneszal dowodził wojskiem, wykonywał też sądownictwo. W 1191r. Filip II August zlikwidował seneszala, jako niebezpiecznego dla króla. Jego funkcje wojskowe przejął konetabl, sądowe zaś kanclerz. Od 1227r. zaprzestano powoływania kanclerza, zastąpił go strażnik pieczęci.

Królewski zarząd terytorialny dla całej Francji nie istniał. Kapetyngowie powierzali początkowo administrację terenową kasztelanom i wicehrabiom, lecz w miarę feudalizacji wprowadzono prewotów na czele okręgów prewotalnych. Prewoci posiadali władzę administracyjną (zbieranie wszelkich dochodów), gromadzili też oddziały wojskowe wasali zgodnie z prawem lennym, wykonywali również sądownictwo w sprawach drobniejszych. Wobec nadużyć prewotów wprowadzono kontrolerów zwanych baliwami, wzorowanych na frankijskich missi dominici. Z czasem powierzano baliwom stałe okręgi inspekcyjne, zwane baliwatami (na południu seneszaliami); stały się one wyższorzędnymi okręgami zarządu, w ramach których działało po kilka prewotów. Baliwowie byli mianowani przez króla, mieli przygotowanie fachowe i pobierali pensję ze skarbu królewskiego.

Władzę sądową posiadał król jako źródło wszelkiej sprawiedliwości, wykonywał ją przez swoich urzędników. We władztwach lennych władzę tę na skutek feudalizacji i immunitetów sądowych przejęli wasale.

Przypadki królewskie (cas royaux) to przestępstwa, którymi interesowało się państwo, nie objęte nigdy immunitetami (obraza majestatu króla, bunty, zamachy, fałszerstwa monet). Do końca XIII w. upowszechniła się apelacja, którą można było wnosić w systemie hierarchii, bez konieczności nagany sędziego (wzorowano się na prawie rzymskim pod wpływem sądownictwa kościelnego). W granicach podlegających królowi rozbudowywano sądownictwo monarsze. Władzę sądową wykonywali w imieniu króla wielcy dygnitarze korony - seneszal i kanclerz. Na przełomie XIII i XIV w. wykształcił się z kurii królewskiej specjalny sąd najwyższy, zwany Parlamentem Paryskim, który mógł funkcjonować jako sąd parów, ale i fachowych sędziów Była to ostatnia instancja. Sądownictwo powierzono też prewotom i baliwom w ramach ich okręgów.

 

0x01 graphic
FRANCJA W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ (1302-1484) I ABSOLUTNEJ (1484-1789).

 

Blisko pięć wieków historii Francji zajęły łącznie publicznoprawne formy państwa feudalnego - monarchia stanowa (1302-1484) i absolutna (1484-1789). W całej tej epoce król zawsze przeważał nad pozostałymi organami państwa. Zakończono proces jednoczenia ziem królestwa przez przyłączenie do Francji ostatniej posiadłości angielskiej na kontynencie - Calais w 1558r., zaś w 1620r. wcielono także pirenejskie królestwo Nawarry i Bearnu.

Ważnym odcinkiem przemian i uzupełnień okazały się zasady następstwa tronu. W 1328r. na Karolu IV Pięknym wygasła główna linia Kapetyngów. Tron otrzymała linia boczna Walezjuszy w osobie Filipa VI. Pretensje do tronu zgłosił także wnuk Filipa IV Pięknego, spokrewniony przez matkę, król angielski Edward III. Obawiając się ze względów politycznych obcego władcy, legiści znaleźli uzasadnienie prawne art. 59 Prawa salickiego , obowiązującego w dynastii francuskiej. Zabraniał on dziedziczenia tronu przez kobiety, czym uzasadniono odrzucenie pretensji angielskich. Dało to jednak początek tzw. wojnie stuletniej (1337-1453), której fragment zasługuje na uwagę. W 1420r. obłąkany król francuski Karol VI w Traktacie w Troyes naznaczył swym następcą swego zięcia, króla Anglii, Henryka V z pominięciem pierworodnego syna. We Francji doszło do ogólnonarodowego ruchu św. Joanny d`Arc, który doprowadził do objęcia władzy przez prawowitego delfina Karola VII.

Prawa fundamentalne monarchii - (XVII w.) zostały uznane jako stojące ponad królem, co monarchia akceptowała. Należały do nich:

Na straży praw fundamentalnych stał Parlament Paryski. Suwerenność króla Francji podkreślano w głoszonej zasadzie, iż „król jest cesarzem w swoim królestwie”, charakterystyczne dla absolutyzmu było też powiedzenie Ludwika XIV „państwo to ja”.

Król koncentrował w swojej osobie całą władzę państwową, a więc ustawodawstwo (ordonanse, postanowienia w radzie królewskiej), wykonawstwo, jurysdykcję. Reprezentował państwo na zewnętrz, prowadził politykę zagraniczną, wypowiadał wojny, zawierał pokoje, wysyłał własnych i przyjmował obcych posłów, zwoływał Stany Generalne i Prowincjonalne, obsadzał stanowiska w różnych ciałach zbiorowych (rady królewskie, parlamenty), mianował wszelkiego rodzaju urzędników i sędziów.

W sprawowaniu swej władzy król natrafiał jednak na pewne ograniczenia. Od czasów stanowych nie mógł nakładać podatków bez zgody Stanów Generalnych, wydawane ordonanse mogły wchodzić w życie dopiero po ich zarejestrowaniu przez Parlament Paryski, król powinien przestrzegać również prawa bożego i kanonicznego, nie mógł też łamać praw fundamentalnych. Średniowieczna kuria królewska stała się kolebką wszystkich organów zbiorowych, funkcjonujących przy królu, a mianowicie: Stanów Generalnych, Rady Królewskiej w jej różnych postaciach, Izby Obrachunkowej i Parlamentu Paryskiego.

Stany Generalne zostały zwołane przez Filipa IV Pięknego w 1302r., który uwikłany był w ostry spór z papieżem Bonifacym VIII. Stany Generalne składały się z trzech kurii, każda po trzystu posłów, które reprezentowały stan duchowny, szlachecki i mieszczański, nazywany trzecim, posłów wiązały instrukcje wyborcze. Kurie obradowały osobno. Głosy za i przeciw liczono jednak stanami z których każdy miał jeden głos. Dla uchwały podatkowej wymagano jednomyślności, dla innych wystarczała większość głosów, co stawiało stan trzeci w sytuacji gorszej niż stany feudalne. W 1435r. uchwalono królowi stały podatek tzw. aide royale, który w 1439r. zamieniony został na taile royale, z przeznaczeniem na potrzeby wojska (był to duży błąd Stanów Gen. koniec XV w. przestały być zwoływane). Stany Generalne mimo przejściowych sukcesów, nie miały bardzo szerokich uprawnień. Do nich należało:

Stany Prowincjonalne rozwinęły się w prowincjach, które w początkach XIV w. nie były jeszcze zjednoczone z domeną. Miały ten sam charakter i kompetencje co Stany Generalne, mniejszy tylko zasięg terytorialny. Przetrwały nawet do XVIII w.

Rada Królewska - złożona z dygnitarzy korony i bezpośrednich wasali króla, od końca XIII w. ewolucji uległ skład doradców królewskich, pojawili się urzędnicy, przede wszystkim ministrowie. Król mógł wydawać rozporządzenia w razie, które miały charakter zarządzeń administracyjnych, ale zawierały też normy prawne. Zarządzenia te nie podlegały rejestracji w Parlamencie Paryskim. Ponadto Parlament Paryski był królewskim sądem najwyższej instancji, właściwym dla wszystkich spraw cywilnych, jak i karnych oraz administracyjnych. Działał przede wszystkim jako sąd apelacyjny od wyroków niższych sądów królewskich. Od jego wyroków nie było apelacji, lecz mogły być one skasowane przez Radę Królewską.

Podział Rady Królewskiej na oddziały zależał od funkcjonujących aktualnie resortów zarządu państwowego, były więc:

Rada Stanu - czyli Tajna Rada, przewodniczył jej król, składała się z kilku członków zwanych ministrami, którzy z czasem faktycznie kierowali resortami (kanclerz, sekretarze stanu, generalny kontroler finansów). Dyskutowano tu nad najważniejszymi spawami wewnętrznymi i zewnętrznymi, ale głos decydujący miał wyłącznie monarcha. Rada z królem na czele stanowiła właściwie rząd francuski.

Rada Stron Procesowych funkcjonowała pod kierownictwem kanclerza. Rada rozwinęła się jako sąd, który mógł kasować prawomocne wyroki zapadłe
z naruszeniem prawa, często zajmowała się sporami, w których stroną były władze administracyjne, co pozwala uznać w niej pierwowzór sądu administracyjnego.

Rada Depesz - przewodniczył jej król. Zajmowała się tzw. depeszami, które nadchodziły z terenu, czyli sprawozdaniami urzędników terenowych, podlegających sekretarzom stanu. W radzie uczestniczyli wszyscy ministrowie.

Rada Finansów funkcjonowała przy boku Generalnego Kontrolera Finansów i zajmowała się sprawami skarbowymi, korzystała z pomocy Izby Obrachunkowej.

Egzekutywa zależała od aparatu wykonawczego, którym byli ministrowie. Król francuski miał ich sześciu:

Instytucja premiera, pierwszego ministra, występująca sporadycznie
w XIII w. nie utrwaliła się (kardynałowie Richelieu i Mazarin - w czasach Ludwika XIII i Ludwika XIV). Ministrowie nie mogli podejmować żadnej samodzielnej decyzji. Za swą działalność minister odpowiadał wyłącznie przed królem.

a/ Kanclerz - pozostała mu straż pieczęci państwa, posiadał prawo nadzoru nad funkcjonowaniem rad królewskich i sądów oraz przewodnictwo w radzie stron procesowych.

b/ Sekretarze stanu w ilości czterech zajmowali się sprawami zewnętrznymi
i wewnętrznymi (każdy miał jedną część monarchii, którą podzielono na cztery części). Z czasem wyodrębniono tzw. biura - spraw zagranicznych, wojny, marynarki i administracji kolonii oraz dworu królewskiego czyli pensji.

c/ Generalny kontroler finansów był nie tylko ministrem skarbu ale także gospodarki, mogącym w tym zakresie realizować pewną politykę ekonomiczna np. merkantylizm.

Zarząd terytorialny opierał się na dawnych okręgach prewotalnych i baliwatach z prewotami i baliwami na czele. W końcu XV w. wprowadzono gubernatorów w prowincjach początkowo nadgranicznych, z rozległą władzą administracyjną i wojskową. Od połowy XVII w zaczął król na posiedzeniach rady powoływać tzw. intendentów z silną władzą, ale tylko administracyjną, na terenie tzw. okręgów generalnych. Odpowiadali oni przed radą królewską, mieli fachowe biura i podległych sobie pomocników subdelegatów w głównych miastach okręgu. Urząd ten okazał się sprawny i znajdzie naśladownictwo w czasach napoleońskich.

Sądownictwo. Król był źródłem wszelkiej sprawiedliwości, co umożliwiało mu ingerencję w jej wymiar na każdym szczeblu hierarchii sądowej. Sądy duchowne ograniczono tylko do sprawa kleru i małżeństwa. Sądom miejskim pozostawiono wyłącznie sądzenie wykroczeń. W sądownictwie patrymonialnym wymagano od parów zatrudnienia fachowego sędziego i dopuszczano możliwość odwołania się do rozstrzygnięcia prewota i ewentualnie wyżej.

Sądy prewotalne, baliwalne, prezydialne i parlamentarne sądziły na zasadzie delegacji królewskie, jako normalny wymiar sprawiedliwości, właściwy dla spraw karnych i cywilnych w zakresie merytorycznym odpowiednim ze względu na szczebel hierarchii sądowej, z możliwością apelacji od niższej do wyższej instancji. Sądy prezydialne uruchomiono dla odciążenia parlamentów. Szczególne znaczenie miał Parlament Paryski i szesnaście równych mu rangą parlamentów lokalnych, genezą sięgał kurii królewskiej, był ostateczną instancją apelacyjną , miał własną siedzibę na wyspie Cité na Sekwanie w Paryżu. Stał na straży praw fundamentalnych, posiadał uprawnienia do rejestrowania ordonansów królewskich, których wejście w życie zależało od wpisania do rejestru ustaw. Szczególne prawo parlamentu polegało na odmowie rejestracji (remonstrancja) pod zarzutem niezgodności ordonansu z prawem.

Poza sądami o właściwości ogólnej funkcjonowały też sądy specjalne,
a mianowicie: skarbowe z Izbami Obrachunkową i Podatkową na czele, admiralskie (morskie), leśne, konsularne (sprawy obrotu handlowego).

Rada Stron Procesowych pod przewodnictwem kanclerza rozstrzygała
w imieniu króla sprawy, które otrzymywał w drodze petycji o sprawiedliwość
i przekazywał do załatwienia temu zespołowi. Wyrokowała też w sporach między urzędami, co było prototypem sądownictwa administracyjnego.

Sposoby realizacji królewskiego sądownictwa zastrzeżonego przybierały postać:

 

I EWOKACJA - polegała na możliwości ingerencji królewskiej w każdym stadium procesu, prowadzącej do skierowania sprawy przed sąd króla;

I KASACJA - na podstawie skargi zainteresowanych z powodu uchybienia prawu uznawał król w Radzie Stron Procesowych;

I PLACETY - to działania króla podejmowane skutkiem otrzymania petycji o sprawiedliwość, którą także kierował zwykle do Rady Stron Procesowych;

I COMMITTIMUS - to nakaz panującego, powołujący sąd komisaryczny dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy;

I LISTY PIECZĘTNE - były groźnym narzędziem w ręku absolutnego króla. Zaopatrzone w jego podpis i pieczęć mogły skazywać bez sądu i wyroku nawet na bezterminowe więzienie (np. w Bastylii) osoby dla monarchii z różnych względów niewygodne. W okresie schyłkowego absolutyzmu wydawano je nawet urzędnikom in blanco;

I LISTY SĄDOWE - podobne do pieczętnych, dawały królowi możliwość okazania łaski przez złagodzenie lub darowanie kary, wymierzonej prawomocnym wyrokiem. Mogły jednak także obostrzać karę.

Stosunek do Kościoła. Zatarg Filipa IV Pięknego z Papieżem Bonifacym VIII (1302), który w bulli Unam sanctam wystąpił przeciwko królow, skończył się wobec zastosowania brutalnej siły przez Francję porażką Kościoła. Królowi udało się skutecznie, w okresie sediswakancji po śmierci Benedykta XI, poprzeć w 1305r. na tron papieski arcybiskupa Bordeaux, Rajmunda Bertranda, znanego pod imieniem Klemensa V, który po wyborze nie udał się do Rzymu, lecz od 1309r. osiadł w Avignonie na południu Francji. Miasto to odtąd stało się siedzibą papieży Francuzów do 1377r. Rozpoczął się w dziejach Kościoła dramatyczny okres niewoli awiniońskiej papiestwa, która po likwidacji przerodziła się nawet w tzw. schizmę zachodnią trwającą do 1417r., gdy jednocześnie było w Kościele katolickim dwóch, a od 1409r. nawet trzech papieży.

Na fali uchwały soboru w Bazylei z 1432r. o jego wyższości nad papieżem i o kanonicznym wyborze przez kapituły, bez papieskiego wpływu, biskupów na wakujące stolice, Karol VII wydał w 1438r., uznającą to, tzw. sankcję pragmatyczną w Bourges, z dodatkiem o zalecaniu kandydatur kapitułom przez króla. Wywołała ona spory z papieżami, aż do zawarcia konkordatu w Bolonii między Franciszkiem I a papieżem Leonem X w 1516r.

Na tle kryzysu wyznaniowego (hugenoci), zwłaszcza kryzysu w drugiej połowie XVI w. (noc św. Bartłomieja 1572), wprowadzono rodzaj tolerancji
w edykcie nantejskim Henryka IV z 1598r. zdeklarowano równouprawnienia hugenotów z katolikami w zakresie dostępu do urzędów. Proklamowano swobodę wyznania kalwinizmu, ale prywatnie w domu. Henryk IV wydzielił też okręg twierdzy La Rochelle (124 miejscowości) wyłącznie dla hugenotów, z prawem posiadania broni i sił zbrojnych, z zakazem kultu katolickiego.

Edykt nie w pełni i niezbyt długo obowiązywał. Kardynał A. Richelieu
w 1629r. odebrał hugenotom La Rochelle. Ludwik XIV w XVII w. najpierw zwalczał hugenotów, a w edykcie z Fontainebleau z 1685r. ogłosił nieistnienie problemu hugenckiego we Francji.

Francja była mało tolerancyjna dla Żydów. W 1394r. wypędzono ich, zakazu nie cofnięto, lecz nie wykonano ściśle.

 

Cechy państwa absolutnego.

 

1. Rozbudowa scentralizowanego aparatu państwowego (biurokracji)

2. Rozbudowa armii (coraz częściej stałej i zawodowej, a nie pospolitego ruszenia lub zaciągów czynionych w zależności od potrzeby wojennej)

3. Wzrost obciążeń podatkowych mieszkańców pokrywających koszty utrzymania biurokracji i armii

4. Rozbudowany dwór monarszy

 

Punkt wyjścia do budowy absolutyzmu we Francji stanowiło złamanie antymonarszej koalicji książąt za panowania króla Ludwika XI (1461-1483) i wydatne wzmocnienie władzy centralnej dzięki przyłączeniu Burgundii (części rozległego Księstwa Burgundzkiego, którego reszta przypadła Habsburgom) i Pikardii oraz hrabstwa Prowansji (1477-1481), a następnie Bretanii (1491).

 

Kształtowanie się i umacnianie absolutyzmu we Francji.

1484

ostatnie (przed 76-letnią przerwą) obrady Stanów Generalnych; odtąd królowie zwołują Zgromadzenie Notablów - niw wybranych, lecz zaproszonych przez monarchę i ulegających jego wpływom

1492-1559

wojny włoskie: przejaw ekspansji dwóch monarchii absolutnych: francuskiej i habsburskiej

1562-1598

wojny religijne we Francji: przywódcy obu stronnictw - katolickiego i protestanckiego - dążyli do złamania absolutyzmu monarszego i przejęcia władzy; rezultatem osłabienia władzy monarszej było ponowne zwoływanie Stanów Generalnych

1589-1610

panowanie Henryka IV: pokój religijny (edykt nantejski 1598) i odbudowa władzy absolutnej w sojuszu z mieszczaństwem - utworzenie aparatu władzy z ludzi dobieranych ze względu na kompetencje a nie urodzenie.

1610-1643

panowanie Ludwika XIII - umocnienie absolutyzmu i odbudowa zewnętrznej potęgi Francji

1614-1615

zwołanie Stanów Generalnych, ostatnie przed rewolucją 1789r.

1624-1642

kardynał Armand Richelieu pierwszym ministrem Ludwika XIII - budowa wewnętrznej i zewnętrznej potęgi Francji - prymat racji stanu, uaktywnienie intendentów królewskich w poszczególnych prowincjach, merkantylizm w polityce gospodarczej, budowa floty, utworzenie fachowej służby dyplomatycznej, wielokrotny wzrost podatków, walka z tendencjami decentralizacyjnymi przez arystokrację i starą szlachtę rodową

1626

zwołanie zgromadzenia notablów, ostatnie przed 1787r.

1643-1661

kardynał Jules Mazarin (Mazarini) pierwszym ministrem za małoletniości i w pierwszych latach dorosłych Ludwika XIV - kontynuacja polityki Richelieu`go

1648-1653

Fronda (z franc. Proca, gdyż jej uczestników porównywano do nierozważnych uliczników paryskich strzelających z proc): trzy krótkie wojny domowe - ostatnia, nieudana próba oporu przeciw rządom absolutnym we Francji podjęta przez parlament paryski, a później przez opozycyjnych arystokratów

1661-1715

rządy osobiste Ludwika XIV: apogeum absolutyzmu we Francji

1665-1683

reformy Jana Babtysty Colberta: ujednolicenie prawodawstwa, wzrost dochodów monarchii dzięki nowemu systemowi poboru podatków i rozwojowi rodzimego przemysłu (manufaktur), rozpoznanie zasobów naturalnych kraju, system ceł protekcyjnych, popieranie upraw przemysłowych, budowa kanałów śródlądowych, rozbudowa floty wojennej i handlowej

1669-1684

budowa pałacu w Wersalu - symbolu świetności monarchii Ludwika XIV

1680

deklaracja kleru francuskiego o wolnościach Kościoła gallikańskiego (francuskiego) - przejaw dążeń monarchii absolutnej do rozluźnienia zależności Kościoła francuskiego od Rzymu

 

Już w ostatnich latach panowania Ludwika XIV francuska monarchia absolutna zaczęła przeżywać kryzys. Tendencje te nasiliły się w ciągu panowania dwóch następnych władców. W końcu absolutyzm, najpierw nie reformujący się, a później pod presją społeczną reformujący się, ale nie dość szybko, właśnie we Francji utworzył warunki dla rewolucji, która go obaliła.

 

Schyłek absolutyzmu we Francji

1715-1723

regencja za małoletniości Ludwika XV, nieudane próby reorganizacji najwyższych urzędów we Francji; osłabienie władzy królewskiej

1743-1774

rządy osobiste Ludwika XV: gwałtowne spory z parlamentami (tj. Trybunałami), w których (w braku przedstawicielstwa stanowego) przejawiała się opozycja antymonarsza, ruina finansów publicznych po wojnie siedmioletniej

1774

początek panowania Ludwika XVI - osłabienie rządów centralnych; rewindykacje dawnych uprawnień feudalnych przez szlachtę i arystokrację

1774-1776

nieudane reformy Anne`a Roberta Jacquesa Turgota: poszerzenie zakresu liberalizmu gospodarczego, dopuszczenie pochodzących z wyboru zgromadzeń (wyłonionych na podstawie cenzusu majątkowego, a nie reprezentacji stanowej) do współdziałania z administracją w zarządzaniu prowincjami i poborze podatków, w perspektywie ustanowienie powszechnego podatku od dochodu

1777-1781

reformy następnego ministra Jacquesa Neckera, próbującego zrealizować projekty poprzednika, doprowadziły do jego dymisji

1783-1787

reformy Charlesa de Calonne`a nieznacznie modyfikujące projekty Turgota - do ich zatwierdzenia zwołano Zgromadzenie Notablów (1787), które sprzeciwiło się zmianom, dymisja Calonne`a

1787-1788

reformy Etienne`a Loménie de Brienne`a zakwestionowane przez parlamenty - bezpośrednia przyczyna rewolucji francuskiej; ponowne powołanie Neckera

1789

zwołanie Stanów Generalnych (na 1 V) - zakwestionowanie monarszego absolutyzmu i początek tworzenia parlamentarnej monarchii konstytucyjnej

0x01 graphic
ETAPY EWOLUCJI USTROJU PAŃSTWA

 

Począwszy od 1791r. po 1958r. Francja miała 17 konstytucji. Biorąc pod uwagę zmieniające się formy rządów i reżimy konstytucyjne, można w dziejach najnowszych Francji wyróżnić następujące okresy:

 

Monarchia ograniczona 1789-1792

I Republika 1792-1804

I Cesarstwo 1804-1814

Monarchia ograniczona 1814-1830

Monarchia parlamentarna 1830-1848

II Republika 1848-1852

II Cesarstwo 1852-1870

III Republika 1870-1875 - 1940-1946

„Państwo Francuskie” i rząd emigracyjny - 1940-1945

IV Republika 1946-1958

V Republika od 1958

 

Projekty reform fiskalnych - przygotowane przez ministrów Ludwika XVI - wywołały zaburzenia. Przeciw nowym podatkom wystąpiło Zgromadzenie Notablów (ciało doradcze, złożone z powołanych przez króla przedstawicieli trzech stanów, w wyraźną przewagą szlachty i duchowieństwa) i parlament (trybunał) paryski, który rejestrował rozporządzenia królewskie. Zażądano też zwołania Stanów Generalnych (obradujących ostatnio w 1614r.), ponieważ uznano, że tylko one mogą zaakceptować wzrost podatków. W końcu 1788r. Ludwik XVI przystał zarówno na to jak i na postulat burżuazji, aby stan trzeci miał tylu reprezentantów, co dwa pozostałe stany łącznie (liczyły one 200 tys. ludzi, podczas gdy stan trzeci - 25 mln).

Do przyśpieszenia wybuchu rewolucji przyczynił się wzrost napięcia społecznego, wywołany przez kryzys gospodarczy, który Francja zaczęła dotkliwie odczuwać po 1770r. Do tego bowiem czasu Francja przeżywała w połowie XVIII w. okres bardzo szybkiego wzrostu gospodarczego, któremu towarzyszył stały wzrost cen. Wywołało to znaczną rozbudowę przemysłu, w którym do znaczenia doszła produkcja mechaniczna. Poprawił się stan rolnictwa, co wywołało zwiększony popyt na produkty przemysłowe. Rozwijał się handel, któremu sprzyjała rozbudowa sieci dróg bitych. Francja w końcu XVIII w. osiągnęła nadzwyczaj wysoką - w porównaniu z innymi państwami - liczbę ludności: około 25 mln. Ustalenie się cen w 1770r., a następnie ich gwałtowny spadek od r. 1778 - wywołały załamanie się całej gospodarki, a t dotknęło zwłaszcza przemysłowców i rolników, którzy, wykorzystując poprzednią koniunkturę, wprowadzili nową technikę w produkcji. Dochody ich zaczęły szybko maleć, podatki stały się nie do zniesienia. Kryzys osiągnął szczytowe nasilenie po r. 1786, mnożyły się bankructwa, wzrastało bezrobocie, produkcja przemysłowa spadła o 50%. Równocześnie rolnictwo przeżywało lata katastrofalnego nieurodzaju. Kryzys gospodarczy wpłynął na zaostrzenie konfliktów społecznych. Oburzenie powszechne wywołały opanowanie przez szlachtę głównych urzędów i niezmiernie wysoka stopa życiowa arystokracji wśród otaczającej ją nędzy.

Inauguracyjne posiedzenie Stanów Generalnych 5 maja 1789r. przyjmuje się czasem za początek rewolucji francuskiej. Inni datują ją od 17 czerwca 1789r., gdy deputowani stanu trzeciego, jako reprezentanci 96% narodu, obwołali się Zgromadzeniem Narodowym i uznali za najwyższą władzę prawodawczą. Wydatnie ograniczono więc władzę królewską i wprowadzono pierwociny monarchii parlamentarnej na wzór angielski. Zbrojny sprzeciw Ludwika XVI został udaremniony dzięki rewolcie ludowej w Paryżu w dniach 12-14 lipca 1789r., zakończonej zburzeniem Bastylii, które tradycyjnie przyjmuje się za początek rewolucji. Duchowieństwo (zdominowane przez niższy kler) z własnej woli,
a szlachta na polecenie króla dołączyły do Zgromadzenia Narodowego, które 7 lipca 1789r. przekształciło się w Konstytuantę.

 

Reformy ustrojowe Konstytuanty

zniesienie poddaństwa osobistego i posług świadczonych przez chłopów, sądownictwa senioralnego, przywilejów podatkowych szlachty, dziesięciny na rzecz Kościoła (w ten sposób pozbawiono szlachtę i duchowieństwo przywilejów stanowych i zrównano je ze stanem trzecim)

zniesienie cechów i ceł wewnnętrznych prowadzące do unifikacji gospodarczej kraju

wprowadzenie nowego podziału administracyjnego kraju na 83 departamenty zrywającego z tradycyjnym podziałem na prowincje

przekształcenie majątków kościelnych w dobra narodowe i wyznaczenie pensji duchowieństwu

wprowadzenie wybieralności proboszczów (w parafiach) i biskupów (diecezjach pokrywających się odtąd z departamentami) przez wiernych, co spowodowało całkowite podporządkowanie duchowieństwa państwu - tzw. konstytucja cywilna kleru.

Reforma sądownictwa znosząca praktykę kupowania stanowisk sędziowskich i wprowadzająca wybory sędziów przez „obywateli czynnych”

wprowadzenie nowego systemu ściągania podatków (obowiązywał od 1914r.)

zakazanie robotnikom organizowania się w związki zawodowe i urządzania strajków (tzw. prawo Le Chapeliera zniesione dopiero w 1864r.)

M o n a r c h i a o g r a n i c z o n a ( 1 7 8 9 - 1 7 9 2 ). Ogłoszenie się przez Stany Generalne Zgromadzeniem Narodowym (20/27 VI 1789), a następnie Konstytuantą (9 lipca), oznaczało faktycznie kres istnienia francuskiej monarchii absolutnej. Podsumowaniem tego okresu była konstytucja z 1791r. podnosiła ona ideę suwerenności narodu do rangi naczelnej zasady ustrojowej. Zachowanie monarchii w omawianym okresie było ceną kompromisu między opozycją antyfeudalną - liberalno-demokratycznym obozem mieszczańskim i częścią szlachty, a królem i rojalistami.

Stany Generalne nie były zwoływane od 175 lat, tj. od 1614r. wobec nacisków król zgodził się na innowację w formie przyznania stanowi trzeciemu podwójnej liczby posłów. W praktyce stan trzeci miał 598 posłów na ogólną ich liczbę 1196. Tymczasem stan trzeci od początku wysunął postulat wspólnych obrad połączonych stanów i głosowania indywidualnego. Stany Generalne ogłosiły się Zgromadzeniem Narodowym a 9 lipca Konstytuantą. Unieważniono instrukcje poselskie i postanowiono, że Konstytuanta nie może zostać rozwiązana zanim nie uchwali nowej konstytucji. Uchwalono, że każdy poseł jest reprezentantem całego narodu, posłowie są nietykalni i nie mogą być pociągani do odpowiedzialności politycznej.

Od swego początku rewolucja dokonywała się wbrew woli Ludwika XVI. Gdy okazało się, że budowa nowego porządku w sojuszu z nim nie jest możliwa, monarchia stała się zbędna. W dniu 10 sierpnia 1792r. król został zawieszony
w sprawowaniu swych funkcji. Wyłoniono w wyborach powszechnych Konwent Narodowy 22 września 1792r. podjął uchwałę o zniesieniu monarchii i 25 września proklamował Francję „republiką jedną i niepodzielną”.

Bieg wydarzeń po 14 lipca wpłynął przyśpieszająco na działalność Konstytuanty, która z entuzjazmem podjęła dzieło nadania kształtu prawnego faktycznie już dokonanej rewolucji. W sierpniu 1789r. Konstytuanta podjęła pierwsze zasadnicze uchwały:

 

I R e p u b l i k a ( 1 7 9 2 - 1 8 0 4 ). W dziejach I Republiki można wyróżnić kilka okresów:

rządy Konwentu od września 1792r. do października 1795

rządy Dyrektoriatu (27 X 1795 - 9 XI 1799)

republika konsularna (XI 1799 - 18 V 1804)

Konwent Narodowy wybrany we wrześniu 1792r. na podstawie demokratycznej ordynacji, przyznającej prawa wyborcze wszystkim mężczyznom w wieku powyżej 21 lat bez względu na status majątkowy, miał bardziej radykalne oblicze niż poprzednie zgromadzenia - Konstytuanta oparta na stanowym systemie wyborczym i Zgromadzeniu Ustawodawcze (X 1791 - IX 1792) wyłonione w wyborach cenzusowych. Przez pierwsze osiem miesięcy Konwent był areną ostrego konfliktu między żyrondystami, reprezentującymi bogatą burżuazję, jakobinami, rekrutującymi się spośród warstwy drobnomieszczańskiej i inteligencji.

Żyrondyści byli zwolennikami liberalizmu, prymatu jednostki nad zbiorowością, nienaruszalności własności prywatnej, nieingerencji państwa w sferę gospodarki oraz decentralizacji zarządu.

Jakobini byli bardziej radykalni. Przeważali wśród nich demokraci nad liberałami. Kierowali się egalitaryzmem i doceniali rolę scentralizowanego państwa, które powinno ingerować w rozdział własności i dochodu narodowego. Własność traktowali jako funkcję społeczną.

Zwycięsko z tej walki wyszli jakobini. Po aresztowaniu 2 czerwca 1793r. 29 żyrondystów uzyskali przewagę w Konwencie. Przejęli władzę, ale nie udało się im zrealizować swego programu. Zadecydowała o tym rzeczywistość - kontrrewolucja w kraju i wojna z I koalicją. Niektóre tezy tego programu znalazły się w uchwalonej 24 czerwca 1793r. przez Konwent i przyjętej w głosowaniu powszechnym konstytucji zwanej „jakobińską”. Dołączona do niej Deklaracja praw miała bardziej radykalny charakter niż ta pierwsza z 1789r. W konstytucji jakobińskiej każdemu mężczyźnie po ukończeniu 21 roku życia przyznano prawo udziału w tzw. zgromadzeniach pierwiastkowych, liczących od 200 do 600 wyborców. Na tym forum wyłaniano przez elektorów urzędników administracyjnych, sędziów oraz przedstawiano kandydatów do egzekutywy - Rady Wykonawczej. W drodze wyborów powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych lub jawnych wybierano posłów do Ciała Ustawodawczego - jednoizbowego parlamentu z roczną kadencją.

Organem wykonawczym była Rada Wykonawcza, składająca się z 24 członków powoływanych przez Ciało Ustawodawcze i jemu podlegająca. Udział w wykonywaniu funkcji państwowych miał również ogół obywateli dzięki wprowadzeniu do konstytucji form demokracji bezpośredniej (referendum ludowe).

Konstytucja jakobińska formalnie obowiązywała do chwili jej zawieszenia 10 X 1793r., faktycznie nigdy nie weszła w życie. Zagrożenie zewnętrzne i wewnętrzne spowodowało podjęcie przez Konwent 10 X 1793r. uchwały o powołaniu rządu rewolucyjnego. (Komitet Ocalenia Publicznego).

Wraz z ustaniem zagrożeń dyktatura stała się zbędna. Jakobini utracili większość w Konwencie i 27 lipca 1794r. ich przywódcy zostali aresztowani i straceni na gilotynie. Władza wracała w ręce Konwentu, który dnia 22 sierpnia 1795r. uchwalił nową konstytucję Francji - tzw. konstytucję dyrektorialną, przyjętą przez referendum ludowe. W dołączonej do konstytucji Deklaracji praw pozostała tylko demokratyczna fasada. Pełne prawa obywatelskie posiadali tylko płatnicy podatków bezpośrednich, a tracili je zatrudnieni w służbie domowej. Wprowadzono wybory pośrednie, a elektorami mogli być tylko obywatele o wysokim cenzusie majątkowym.

Po raz pierwszy w dziejach Francji ustanowiono dwuizbowy parlament - Ciało Ustawodawcze, złożone z Rady Pięciuset i Rady Starszych. Inicjatywa ustawodawcza należała wyłącznie do Rady Pięciuset, a Rada Starszych, złożona z 250 członków, mogła tylko bez dyskusji przyjąć bądź odrzucić projekt. Ponadto Rada Starszych wybierała, spośród 10 kandydatów Rady Pięciuset pięciu członków Dyrektoriatu Wykonawczego (rząd). Organ ten, nieodpowiedzialny przed Ciałem Ustawodawczym, sprawował funkcje egzekutywy przy pomocy ministrów.

W dniu 9 listopada 1799r. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu. powołany przez niego 3-osobowy konsulat wyłonił komisję konstytucyjną, która 13 grudnia 1799r. uchwaliła projekt nowej konstytucji w głosowaniu powszechnym 7 II 1800r. Konstytucja z 1799r. zwana konsularną, tylko pozornie zachowywała republikańską formę rządów. Udział obywateli w rządzeniu państwem sprowadzał się do ustalenia tzw. „list zaufania”. Powstały trzy listy zaufania: gminna, departamentalna i narodowa. Z list tych pierwszy konsul powoływał urzędników, odpowiednio na szczeblu gminnym i departamentalnym, a Senat Zachowawczy mianował z listy narodowej konsulów i członków zgromadzeń ustawodawczych. Tworzyły je: Trybunat (100 członków), w którym dyskutowano nad projektami ustaw oraz Ciało Ustawodawcze (500 członków), gdzie bez dyskusji w całości przyjmowano, bądź odrzucano projekty. Inicjatywa ustawodawcza należała do pierwszego konsula. Rada Stanu pełniła funkcje sądu administracyjnego oraz przygotowywała projekty ustaw. Rolę „stróża konstytucji” pełnił Senat Zachowawczy, złożony z 80 członków dożywotnich - posiadał prawo badania zgodności ustaw z konstytucją oraz rewidowania jej w formie uchwał (senatusconsultum), które wymagały zatwierdzenia w plebiscycie przez ogół obywateli. Władza wykonawcza należała do trzech konsulów, wybieranych na 10 lat przez Senat. Senatusconsultum z 4 sierpnia 1802r. ustanowiono dożywotni konsulat i przyznano pierwszemu konsulowi prawo wyznaczania swego następcy. Senatusconsultum z 18 maja 1804r. nadano pierwszemu konsulowi godność „Cesarza Francuzów”, jako dziedziczną w linii męskiej w porządku promogenitury z wykluczeniem kobiet i ich potomstwa.

 

I C e s a r s t w o ( 1 8 0 4 - 1 8 1 4 ). System rządów w I Cesarstwie, zwany cezaryzmem lub bonapartyzmem, można określić mianem XIX-wiecznego autorytaryzmu. Rolę Senatu ograniczyła utworzona przez Napoleona już w 1802r. Rada Prywatna, przypominająca swym charakterem tajne rady
z epoki monarchii absolutnej. W 1807r. zniesiono Trybunat, system organizacji naczelnych organów władzy państwowej, ustalony ostatecznie w 1804r., przetrwał bez zmian do 1814r.

 

M o n a r c h i a p a r l a m e n t ar n a ( 1 8 3 0 - 1 8 4 8 ). Rewolucja lipcowa wyniosła na tron przedstawiciela młodszej linii Burbonów Ludwika Filipa, ks. Orleanu. Nadana przez niego 14 sierpnia Karta konstytucyjna, opracowana przez Izbę Deputowanych, wprowadzała w interesie mieszczaństwa zmiany do Karty Ludwika XVIII. Najważniejsze z nich to:

Praktyka konstytucyjna tego okresu przyniosła ukształtowanie się systemu rządów parlamentarnych. Ministrowie musieli cieszyć się zaufaniem króla i parlamentu i mogli być swobodnie odwoływani, zarówno przez monarchę, jak i parlament.

Nadano bardziej demokratyczny charakter obu izbom. Z Izby Parów usunięto członków dziedzicznych (dopiero jednak w 1831r.), co w konsekwencji zapewniło mieszczaństwu przewagę również i w tej izbie. Reformie uległ system wyborczy do Izby Deputowanych przez obniżenie cenzusu majątkowego i cenzusu wieku, zniesiono system pluralnego głosowania.

Okres monarchii lipcowej to okres, w którym Francja przeżywała swą „rewolucję przemysłową”, czasy szybkiego rozwoju kapitalizmu, rozbudowy przemysłu i komunikacji, tworzenia się wielkich fortun arystokracji mieszczańskiej i wielkiej finansjery. Nie bez słuszności Ludwik Filip zyskał sobie przydomek „króla mieszczańskiego”, a monarchia lipcowa miano „monarchii mieszczańskiej”. Rzecz znana, że główną rolę przy wprowadzeniu na tron Ludwika Filipa odegrał bankier paryski P. Laffitte.

Rewolucja z 1830r. doprowadziła do rozdziału między mieszczaństwem
a robotnikami. Powstawać zaczęły organizacje robotnicze, kształtowały się pierwsze programy socjalistyczne - antyliberalne, narodził się ruch robotniczy pod znakiem walki klasowej przeciw kapitalistom, ruch, którego program nakreśli w 1848r. Manifest komunistyczny.

 

I I R e p u b l i k a ( 1 8 4 8 - 1 8 5 2 ). Rewolucja lutowa 1848r. różniła się od rewolucji z 1789r. i z 1830r. tym, że wzięły w niej udział siły proletariatu. Pod naciskiem mas robotniczych zaraz w drugim jej dniu proklamowano republikę i utworzono Rząd Tymczasowy w składzie 11 osób, między którymi było 2 socjalistów. Konstytuanta w strachu przed rewolucją społeczną powierzyła dyktaturę L. Cavaignac. Powstanie robotników (22-26 czerwca), pierwsza wielka wojna domowa, zostało stłumione w 3-dniowych krwawych bitwach.
W następnych miesiącach Konstytuanta opracowała nową konstytucję, która została uchwalona w listopadzie 1848r. Wzorem konstytucji dawniejszych, dodana została nowa Deklaracja praw, która wzorowała się na Deklaracji z 1789r. Odrzucała hasło „braterstwa”, proklamowała natomiast prawa społeczne, a więc prawo do pracy, do opieki społecznej i do nauki.

Władzę ustawodawczą powierzono jednoizbowemu Zgromadzeniu, obieranemu na trzy lata w demokratycznych wyborach powszechnych, równych, tajnych i bezpośrednich.

Władza wykonawcza należała do prezydenta wybieranego na cztery lata przez całą ludność Francji drogą głosowania powszechnego, bezpośredniego
i tajnego. Akty prezydenta wymagały kontrasygnaty ministrów. Ministrowie mogli być członkami Zgromadzenia, zabierać w nim głos, tak jak w Anglii , i przedstawiać w imieniu prezydenta wnioski ustawodawcze. Prezydent miał w stosunku do uchwał zgromadzenia słabe weto zawieszające, nie przysługiwało mu prawo rozwiązania Zgromadzenia. Konstytucja z 1848r. łączyła w sobie elementy amerykańskiego systemu prezydencjalnego z zasadami konstytucji angielskiej. Prezydentem II Republiki został wybrany ks. Ludwik Napoleon Bonaparte. Wiosną 1849r. zebrało się Zgromadzenie, w którym większość mieli monarchiści, co wytworzyło paradoksalną sytuację: istnienie nowej II Republiki - bez republikanów. Ludwik Napoleon jako prezydent sprawował rządy osobiste i nie dopuścił do powstania rządów parlamentarnych. Konstytucja zabraniała 2-krotnego wyboru tej samej osoby na prezydenta. Żeby się więc utrzymać przy władzy, musiał Ludwik Napoleon obalić konstytucję. Dnia 2 grudnia 1851r. dokonał zamachu stanu, rozwiązał zgromadzenie, uchylił moc obowiązującą konstytucji z 1848r.
i zagarną władzę dyktatorską. W styczniu 1852r. wprowadził zredagowaną przez sienie konstytucję, która naśladowała konstytucję konsularną z 1799r.,
z tym że przyznała Ludwikowi Napoleonowi władzę na lat 10 - nie jako I konsulowi, lecz jako prezydentowi z dyktatorskim zakresem władzy. W listopadzie 1852r. Senat uchwalił nadanie Ludwikowi Napoleonowi godności dziedzicznego cesarza. 2 grudnia 1852r. Ludwik Napoleon ogłosił się cesarzem Francuzów jako Napoleon III.

 

I I C e s a r s t w o ( 1 8 5 2 - 18 7 0 ). Na czele państwa stał dziedziczny cesarz, który skupiał w swym ręku całą prawie władzę, mianował ministrów, którzy nie tworzyli gabinetu i byli zależni tylko od niego.

Istniały:

Nie było podziału władzy, gdyż cesarz sam skupiał w swym ręku bardzo szerokie uprawnienia ustawodawcze, sam powoływał członków Rady Stanu
i Senatu, miał wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej, a także miał prawo sankcji i z nim związane prawo odmówienia ogłoszenia ustawy, nawet prawidłowo uchwalonej.

W dziejach II Cesarstwa nauka wyróżniać zwykła dwa okresy:

pierwszy okres - rządów autorytarnych (1852-1860)

drugi okres - reform liberalnych (1860-1870)

W pierwszym okresie Napoleon III sprawował rządy dyktatorskie. Doprowadził nawet do odebrania dotychczasowego charakteru wyboru do Ciała Ustawodawczego, które stanowiło w konstytucji z 1852r. jedyny jej demokratyczny element. Reforma nie polegała na zniesieniu zagwarantowanej przez konstytucję powszechności wyborów, lecz na wprowadzeniu antydemokratycznego systemu zgłaszania kandydatur poselskich. Powierzono mianowicie prefektom obowiązek ustalenia listy kandydatów cieszących się zaufaniem rządu.

Burżuazja jednak, mimo że II Cesarstwo prowadziło korzystną dla niej politykę gospodarczą, nie chciała się pogodzić z pozbawieniem jej wpływu na sprawy polityczne. Z drugiej strony pewien realizm polityczny kazał cesarzowi wejść z czasem na drogę reform liberalnych, które mogłyby zaspokoić choć w części żądania robotników. Do reform tego rzędu należy przyznanie w r. 1864 robotnikom prawa zrzeszania się. Jak wiemy, zakaz koalicji ciążył na życiu robotników od I Konstytuanty, od ustawy Le Chapelier z 1791r., która od tego czasu nigdy nie została uchylona.

Podsumowaniem reform ustrojowych z lat sześćdziesiątych była nowa konstytucja uchwalona przez Senat 21 maja 1870r. i zatwierdzona w drodze plebiscytu. Nawiązywała ona do konstytucji Monarchii Lipcowej z 1830r. Nowa konstytucja II Cesarstwa faktycznie nigdy nie weszła w życie. W następstwie katastrofalnej klęski w wojnie z Prusami 4 września 1870r. proklamowano w Paryżu detronizację Bonapartych i powołano Rząd Obrony Narodowej. Zapewne niewielu uczestników tych wydarzeń zdawało sobie sprawę, że 4 września 1870r. przyniósł definitywny koniec monarchii francuskiej.

I I I R e p u b l i k a ( 1 8 7 0 - 7 5 - 1 9 4 0 - 4 6 ). 4 września 1870r. w ratuszu paryskim proklamowano republikę. Władzę powierzono Rządowi Obrony Narodowej, który w dalszym ciągu prowadził wojnę z Prusami. Wobec zagrożenia Paryża robotnicy i drobnomieszczaństwo stolicy sięgnęli po broń. Postały bataliony Gwardii Narodowej, na które spadł później główny ciężar obrony oblężonego miasta. Po 4 miesiącach oblężenia w dniu 28 stycznia 1871r. rząd skapitulował, ale Paryż kapitulować nie chciał. Zgromadzenie Narodowe zebrało się 12 lutego - ze względu na toczącą się wojnę nie w Paryżu, lecz
w Bordeaux. Zgromadzenie, w którym przewagę miały elementy konserwatywne i monarchistyczne, powołało na szefa władzy wykonawczej wybitnego polityka, dawnego ministra z czasów Monarchii Lipcowej - L. Thiersa i ukorzyło się przed żądaniami zwycięzców. Przyjęło preliminaria pokojowe, na mocy których Francja zobowiązała się odstąpić Niemcom Alzację i część Lotaryngii oraz zapłacić kontrybucję wojenną w wysokości 5 miliardów franków w złocie.

Aż do czasu uchwalenia konstytucji Zgromadzenie (demokratyczne wybory) sprawowało suwerenną władzę, łącząc funkcje ustrojodawcze z ustawodawczymi. Kompetencje egzekutywy należały do jednoosobowej głowy państwa
z pierwotnym tytułem - „szef władzy wykonawczej”, a od 31 VIII 1871r. jako „ prezydent Republiki”, powoływany na siedmioletnią kadencję na mocy ustawy z 29 XI 1873r.

Przyjęcie przez Zgromadzenie Narodowe warunków pokojowych wywołało w kołach Gwardii Narodowej najwyższe oburzenie. Lud paryski zrozumiał, że całe jego poświęcenie w czasie oblężenia Paryża poszło na marne, a reakcyjny skład Zgromadzenia wywołał obawy, że również żadne reformy wewnętrzne nie zostaną podjęte. Panujące w Paryżu nastroje rewolucyjne skłoniły Thiersa do przeniesienia siedziby rządu z Bordeaux nie do Paryża, lecz do Wersalu. Konflikt rządu z rewolucyjnym Paryżem stał się nieuchronny. Proletariat, opierający swą siłę na istniejących jeszcze batalionach Gwardii Narodowej, przejął władzę
w mieście. 18 marca 1871r. złożył ją w ręce Centralnego Komitetu Federacji Gwardii Narodowych, który nie zdecydował się jednak na natychmiastowe zaatakowanie Wersalu, zarządził natomiast wybory do Rady Komuny Paryskiej na podstawie demokratycznej ordynacji wyborczej. Dnia 28 marca 1871r. proklamowano uroczyście Radę Komuny Paryża jako rewolucyjną władzę miasta. Wydana przez Komunę Deklaracja do narodu francuskiego zarysowała ogólnikowo ustrój przyszłej Francji. Francja miała się stać związkiem autonomicznych gmin (komun). Uznano potrzebę istnienia nie tylko centralnego organu przedstawicielskiego, ale również przedstawicielstw okręgowych. Komuna odrzuciła teorię trójpodziału władzy. Rada Komuny była najwyższą władzą zarówno ustawodawczą, jak i wykonawczą. Komuna wyłoniła z siebie 10 komisji (skarbową, wojskową, spraw zagranicznych i in.), a w końcowym okresie Komitet Ocalenia Publicznego, złożony z 5 członków przez nią wybranych. Wszyscy urzędnicy byli wybierani i mogli być w każdej chwili odwołani przez lud. Również sędziowie mieli być wybierani. Komuna zdążyła np. znieść armię stałą, której miejsce zajął uzbrojony lud, uchwaliła rozdział Kościoła i państwa, wprowadziła bezpłatność nauczania, zrównała wynagrodzenia za pracę - urzędnicze i robotnicze, zarządziła przejmowanie opuszczonych fabryk przez spółdzielcze stowarzyszenia robotników. Rząd wersalski uświadomił sobie w pełni niebezpieczeństwo wielkiego przewrotu społecznego. Dnia 2 kwietnia rozpoczął się dramat zgniecenia Komuny. Walka, w której 135 000 regularnego wojska walczyło przeciw 30 000 słabo uzbrojonych komunardów, musiała się skończyć klęską. Komuna Paryska stała się groźnym ostrzeżeniem dla systemu kapitalistycznego. Wpłynęła ona bezpośrednio na rozwój ustawodawstwa socjalnego w wielu państwach.

Obradujące od 12 lutego 1871r. Zgromadzenie Narodowe potrzebowało aż 4 lat na uchwalenie nowej konstytucji. Zadecydowało o tym m.in. wewnętrzne rozbicie w obozie zwolenników monarchii, którzy mieli w Zgromadzeniu przewagę nad republikanami. Dlatego też Zgromadzenie Narodowe nie uznało proklamacji Republiki z 4 września. Mogłoby się wydawać, że nic nie stanie na przeszkodzie do restauracji monarchii. Nie doszło jednak do tego z dwóch głównych przyczyn:

wynik wyborów do Zgromadzenia nie oddawał rzeczywistych intencji politycznych ani wyborców, ani wybranych posłów, uważano że monarchia zapewni rychły pokój. Większość Francuzów opowiedziała się w 1870r. nie tyle za królem, ile za pokojem.

monarchiści nie tworzyli jednolitego obozu. Większość monarchistyczna Zgromadzenia dzieliła się na dwa zwalczające się stronnictwa - legitymistów
i orleanistów.

Legitymiści opowiadali się za starszą linią Burbonów w osobie hr. Charmond, wnuka Karola X. Symbolem ich dążeń był biały sztandar Francji przedrewolucyjnej.

Orleaniści wysuwali na tron wnuka Ludwika Filipa, hrabiego Paryża, szukali wzorów w Monarchii Lipcowej, godzili się z zasadą suwerenności ludu oraz trójkolorowym sztandarem Francji rewolucyjnej.

W 1875r. Zgromadzenie Narodowe większością jednego głosu (253 za, 252 przeciw) uchwaliło konstytucję republikańską. Różniła się ona od innych konstytucji tym, że nie stanowiła jednego aktu ustawodawczego, lecz składały się na nią trzy ustawy:

Konstytucyjne przeniesienie stolicy państwa z Wersalu do Paryża w r. 1879r. konstytucja utrzymała się w mocy w swym głównym zrębie aż do 1940r.

Główne zasady konstytucji - wprowadziła do ustroju republikańskiego zasady monarchistycznej konstytucji angielskiej.

Władza ustawodawcza należała do dwóch izb: Senatu i Izby Deputowanych. Obie izby mogły w określonych wypadkach łączyć się i obradować wspólnie pod nazwą Zgromadzenia Narodowego, a to dla spełnienia dwóch zadań:

dla wyboru prezydenta;

dla przeprowadzenia rewizji konstytucji.

Senat liczył 300 senatorów, w tym 75 senatorów było nieusuwalnych i dożywotnich, którzy uzupełniali każde wakujące miejsce w drodze kooptacji. Resztę 225 senatorów, powoływano w drodze wyborów dokonywanych przez kolegia wyborcze. Dolna granica wieku senatorów wynosiła 40 lat. Wybierani byli na 9 lat, z tym że co 3 lata zmieniał się skład 1/3 wybieralnych senatorów. Posiadał stanowisko równorzędne z Izbą Deputowanych w zakresie ustawodawstwa, miał on uprawnienia sądowe do sądzenia przestępstw popełnionych przez prezydenta lub ministrów z oskarżenia Izby Deputowanych (na wzór angielskiego impeachment) oraz do sądzenia niektórych najcięższych przestępstw politycznych, „zagrażających całości lub bezpieczeństwu państwa”. Wreszcie zgoda Senatu była konieczna dla rozwiązania przez prezydenta Izby Deputowanych przed upływem jej kadencji. Nowelą z 1884r. zniesiono instytucję senatorów dożywotnich.

Izba Deputowanych liczyła 600 posłów, wybieranych w sposób demokratyczny na okres 4 lat. System wyborczy był 4-przymiotnikowy, a wybory powszechne (brak cenzusu majątkowego, niska granica wieku 21 lat, jednak z wykluczeniem wojskowych w służbie czynnej i kobiet), tajne, równe i bezpośrednie. Parlamentowi przysługiwała cała władza ustawodawcza. Obie izby miały stanowisko równorzędne, każda ustawa musiała być uchwalona przez Izbę Deputowanych i Senat.

Władzę wykonawczą konstytucja powierzyła prezydentowi republiki i ministrom. Prezydenta wybierało na 7 lat Zgromadzenie Narodowe absolutną większością głosów. Prezydent nie był odpowiedzialny politycznie, lecz ponosił odpowiedzialność konstytucyjną - za zdradę główną mógł być postawiony w stan oskarżenia przez Izbę Deputowanych i sądzony przez Senat. Prezydent mianował ministrów i przewodniczył Radzie Ministrów. Konstytucja nic nie mówi o instytucji premiera.

Ministrowie odpowiadali za działalność prezydenta, ich kontrasygnata była konieczna na wszystkich aktach przez niego podpisywanych. Byli również odpowiedzialni konstytucyjnie. Konstytucja przewidywała nadto, że ministrowie są solidarnie odpowiedzialni za politykę rządu oraz indywidualnie za akty przez siebie wydane. Prezydent miał ograniczone weto zawieszające w stosunku do uchwał parlamentu, mógł za zgodą Senatu rozwiązać przedterminowo Izbę Deputowanych, miał także prawo inicjatywy ustawodawczej na równi z obu izbami.

Praktyka konstytucyjna III Republiki. System który miał się opierać na silnej władzy wykonawczej, rozwinął się w innym kierunku. Rola prezydenta zeszła na drugi plan, a władza wykonawcza skoncentrowała się w ręku rządu,
w którym główną rolę odgrywał premier. Rząd, pozbawiony oparcia w prezydencie, zależał całkowicie od parlamentu. Rozwinęła się praktyka interpelacji poselskich, które pociągały za sobą częste uchwalanie wotum nieufności i dymisję rządu. Każdy rząd opierał się na większości stworzonej przez koalicję kilku partii. Wystarczyło czasem, by jedna, choćby mało liczna partia przeszła do opozycji, a rząd tracił poparcie większości parlamentarnej. Żaden rząd nie utrzymał się w III Republice dłużej niż przez 3 lata, a były rządy obalane przez Izbę Deputowanych po 3 dniach. W ciągu 70 lat trwania III Republiki istniało 140 gabinetów. Taki stan rzeczy nie doprowadził jednak do chaosu, który zacznie się objawiać dopiero w 20-leciu międzywojennym, a to z następujących przyczyn:

mimo częstych zmian rządowych ministrowie rekrutowali się z wąskiego kręgu posłów, których osoby brano w rachubę przy tworzeniu każdego gabinetu np. Znany polityk A. Briand był ministrem w 35 rządach, a premierem w 11.

zmiana na stanowisku ministra nie wywoływała zaburzeń w biurokratycznym aparacie resortu, który funkcjonował sprawnie w ręku fachowych i doświadczonych urzędników z wiceministrami, podsekretarzami stanu na czele.

Próby wzmocnienia władzy wykonawczej po I wojnie światowej. Izby upoważniły rząd do wydawania dekretów (rozporządzeń z mocą ustawy) zdolnych do uchylenia obowiązującej mocy istniejących ustaw. Wyrazem wzmocnienia władzy wykonawczej było utworzenie instytucji prezydium Rady Ministrów. Konstytucja nie znała instytucji prezesa Rady Ministrów, gdyż Radzie przewodniczyć miał prezydent. W praktyce już od 1876r. prezesa Rady Ministrów sprawował jeden z ministrów. Dopiero ustawa z 1934r. stwierdziła po raz pierwszy formalnie istnienie ministra, który sprawuje funkcje prezesa Rady Ministrów i który ma przyznany specjalny zakres działania.

 

„ P a ń s t w o F r a n c u s k i e ” i r z ą d e m i g r a c y j n y (1940-1945). Druga wojna światowa i klęska poniesiona przez Francję w czerwcu 1940r. wywołała upadek III Republiki. 10 lipca 1940r. zwołano w Vichy Zgromadzenie Narodowe, które uchwaliło ustawę konstytucyjną, na mocy której przelano całą władzę państwową na ostatniego premiera III Republiki (od 17 VI 1940) marszałka Filipa Pétaina. 11 lipca 1940r. Pétain wydał tzw. „akty konstytucyjne” nr 1 i 2, w których przyznawał sobie pełnię władzy wykonawczej
i ustawodawczej oraz uchylał wszystkie przepisy konstytucji III Republiki. Akty z 10/11 lipca w miejsce republiki ustanawiały „Państwo Francuskie”, suwerenność ludu zastępowały „autorytetem Marszałka Pétaina”. Na tych podstawach opierały swój byt do 25 sierpnia 1944r. państwo ze stolicą w Vichy i dyktatura Pétaina, sprawowana osobiście do 1942r. Pod wpływem nacisków Niemców Pétain aktami konstytucyjnymi z 18 IV i 17 XI 1942r. przekazał faktycznie swoją władzę P. Lavalowi, który jako szef rządu uzyskał pewne uprawnienia ustawodawcze i „rzeczywiste kierownictwo polityką wewnętrzną i zagraniczną”. Rząd w Vichy nie znalazł żadnego poparcia w kołach lewicowych i liberalnych. Wśród nich głównie zrodził się „ruch oporu”. Od 1941r. rozwinęły się liczne podziemne organizacje wojskowe, walczące o wyzwolenie. W 1943r. powstała Rada Narodowa Oporu jako główna władza podziemna w kraju. Rząd w Vichy rozwinął ożywioną działalność ustawodawczą w duchu faszystowskim. Wyrazem tego było zniesienie wolności politycznej, wolności prasy i zrzeszania się, skasowanie partii politycznych, rozwiązanie związków zawodowych i wprowadzenie na ich miejsce przymusowych korporacji, zabroniono strajków. Hasło „wolność, równość, braterstwo” zastąpiono nowym „praca, rodzina, ojczyzna”. Po wyzwoleniu Francji Laval został przez sąd francuski skazany na śmierć.

Cała opozycja przeciwko systemowi Vichy i Niemcom skupiła się wokół osoby gen. Ch. de Gaulle`a, który jeszcze w czerwcu 1940r. odmówił podporządkowania się rządowi Pétaina. W dniu 28 Vi 1940r. de Gaulle został uznany przez rząd brytyjski za szefa „wolnych Francuzów” i przystąpił do organizowania Komitetu Wolnej Francji. W 1941r. powstał nieoficjalny rząd pod nazwą Narodowego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, przekształconego ostatecznie w czerwcu 1944r. w Rząd Tymczasowy. Rząd tymczasowy był jedynym rządem wyzwolonej Francji, uznanym przez wszystkie kierunki ruchu oporu. Rząd Tymczasowy skupiał władzę ustawodawczą i wykonawczą, przewodniczył mu gen. de Gaulle jako szef państwa i rządu, mianował on ministrów i obradował oraz podejmował decyzje wspólnie z ministrami. Istniał zalążek parlamentu w formie Zgromadzenia Doradczego, liczącego blisko 300 członków.

Dnia 2 listopada 1945r. Rząd Tymczasowy przestał istnieć, a władza przeszła do konstytuanty, która wyłoniła nowy Rząd Tymczasowy, powierzając jego kierownictwo gen. de Gaulle`owi.

I V R e p u b l i k a ( 1 9 4 6 - 1 9 5 8 ). Wybory do Konstytuanty odbyły się 21 października 1945r. na zasadach bardziej demokratycznych niż za III Republiki. Przyznano prawa wyborcze kobietom, a także wojskowym, zastosowano system proporcjonalny. Wybory te połączone zostały z referendum, którego wynik miał dopiero zadecydować o charakterze wybieranego Zgromadzenia. W referendum postawiono przed wyborcami dwa pytania:

Czy pragną, by wybrane Zgromadzenie było Konstytuantą?

Czy w razie przyjęcia Konstytuanty zgadzają się na to, by w okresie aż do uchwalenia konstytucji władze publiczne były zorganizowane wedle zasad zaproponowanych i sformułowanych na odwrocie kartki wyborczej.

Wynik referendum był pozytywny. W efekcie od 2 listopada 1945, aż do 13 października 1946r. władza należała do konstytuanty. Już 19 kwietnia Konstytuanta, głosami socjalistów i komunistów, uchwaliła „socjalizujący” projekt konstytucji, odrzucony w referendum ludowym 5 V 1946r. Nowa Konstytuanta (wybrana 2 czerwca) opracowała szybko projekt konstytucji, który - tym razem - przyjęty został przez referendum 13 października 1946r. W ten sposób narodziła się IV Republika. Konstytucja nawiązywała do niektórych instytucji i praktyki konstytucyjnej III Republiki. Kontynuowano zasadę suwerenności ludu, oraz prymat parlamentu w systemie organów państwowych (wzmocnienie pozycji Zgromadzenia Narodowego, Rada Republiki {dawny Senat}- druga izba - miała charakter tylko ciała doradczego). Osłabienie pozycji prezydenta na rzecz premiera jako właściwego szefa egzekutywy. Konstytucja ta gwarantowała obywatelom szerokie prawa społeczno-gospodarcze. System ustrojowy IV Republiki działał wadliwie, koalicje rządowe okazywały się kruche, a to prowadziło do częstych zmian gabinetów, których do 1958r. było aż 20.

W konstytucji podjęto próby reformy ustroju francuskiego imperium kolonialnego poprzez regulację struktury organów Unii Francuskiej. W skład Unii wchodziła metropolia wraz z departamentami i terytoriami zamorskimi oraz należące do Republiki, ale związane z nią specjalnymi układami państwa i terytoria członkowskie (dawne protektoraty). Organami unii byli:

Mimo tendencji asymilacyjnych oraz federalistycznych w strukturze Unii, procesom dekolonizacyjnym nie można było zapobiec. W ślad za Wietnamem niepodległość uzyskały:

Laos - 1949

Kambodża - 1954

Maroko i Tunezja - 1956

Gwinea - 1958

W maju 1958r. konflikt algierski doprowadził do rozkładu IV Republiki. Zgromadzenie Narodowe pod naciskiem armii przelało władzę wykonawczą na gen. de Gaulle`a, i powierzyło mu zadanie opracowania nowej konstytucji z zachowaniem 4 zasad demokracji parlamentarnej:

 

V R e p u b l i k a. Szybko sporządzony projekt, już 28 września 1958r. został poddany pod referendum, w którym aż 79% głosujących opowiedziało się za jego przyjęciem. W dniu 4 października 1958r. gen. de Gaulle proklamował ten dokument jako (piętnastą) konstytucję V Republiki.

Konstytucja V Republiki przekształciła tradycyjne relacje między egzekutywą a legislatywą. Supremację parlamentu zastąpiła dominacją władzy wykonawczej, z wyraźnym wzmocnieniem roli i kompetencji głowy państwa. prezydent uzyskał wiele uprawnień osobistych, które nie wymagają kontrasygnaty ministerialnej. Premier nie jest już szefem rządu tylko pierwszym ministrem, a obradom gabinetu przewodniczy prezydent. Przy generalnym ograniczeniu pozycji parlamentu, wzmocnieniu uległa rola drugiej izby - senatu. Model ustrojowy przyjęty w konstytucji z 1958r. można określić mianem „zracjonalizowanego parlamentaryzmu”, bądź „ustroju półprezydenckiego”, szczególnie po 1962r., gdy nowelą do konstytucji wprowadzono powszechne i bezpośrednie wybory prezydenta na 7-letnią kadencję. Konstytucja podjęła na nowo problem kolonialny, przeprowadzając reorganizację powstałej w 1946r. Unii Francuskiej, na wzór brytyjskiej Wspólnoty Narodów przyjęto dla niej nazwę Wspólnoty Francuskiej. Pod wpływem wystąpienia de Gaulle`a w Dakarze w 1959r. wprowadzono do konstytucji poprawkę, w myśl której państwa członkowskie, mimo uzyskania niepodległości, mogą nadal należeć do Wspólnoty, ale tylko na podstawie specjalnych układów. Obecnie stosunki z państwami członkowskimi opierają się tylko na prawie międzynarodowym.

 

PRAWA CZŁOWIEKA I OBYWATELA.

 

1. Deklaracja praw z 36 sierpnia 1789r. Twórcy Deklaracji z 1789r. w walce
z porządkiem feudalnym rozwinęli ideę prawa naturalnego, głosząc istnienie przyrodzonych, niezbywalnych i świętych praw człowieka; praw istniejących obiektywnie, niezależnie od woli ludzkiej. W treści Deklaracji praw znalazły się zarówno ogólne zasady organizacji państwa, jak i katalog praw oraz wolności obywatelskich. Za naczelną zasadę ustrojową uznano suwerenność narodu, ujętą w zdaniu: „Źródło wszelkiej suwerenności spoczywa całkowicie w Narodzie”. Deklaracja ponadto proklamowała podział władzy, podkreślając, że bez niego niema ustroju konstytucyjnego.

Zestawiając w 17 artykułach prawa i wolności obywatelskie, Deklaracja nie traktowała ich równorzędnie. Jako nadrzędne, stanowiące cel każdego państwa uznawała: wolność, równość, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi. Wolność i równość stanowiły źródło wszystkich pozostałych praw. Własność uważano za funkcję wolności, a bezpieczeństwo i prawo oporu jako tej wolności gwarancję. Wolność, według świetnej definicji zawartej w Deklaracji, „polega na czynieniu tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu. W ten sposób nie ma innych granic dla nadużywania praw naturalnych człowieka jak te, które zapewniają używanie tychże praw innym członkom społeczeństwa”. Występują również zaczątki wolności osobistych (nietykalność osobista, wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność słowa, pisma i druku) oraz wolności gospodarcze - nienaruszalność własności jako prawa świętego i nietykalnego.

Równość w ujęciu Deklaracji to wyłącznie równość wobec prawa, a nie równość społeczna. Zasada równości wobec prawa miała rewolucyjne znaczenie. Likwidowała różnice i przywileje stanowe, zapewniała formalnie równe prawa polityczne, a także równy dostęp do urzędów, równe dla wszystkich sądownictwo oraz wymiar świadczeń podatkowych. Zapis ten stanowił potwierdzenie, przyjętego jeszcze 4 sierpnia 1789r. przez Konstytuantę, dekretu znoszącego przywileje szlachty oraz powinności feudalne chłopów. Zapoczątkowano w ren sposób swoistą francuską reformę rolną, zakończoną w 1793r. przez zniesienie zwierzchniej własności szlachty w stosunku do ziemi chłopskiej oraz likwidację bez odszkodowania praw feudalnych.

Ewolucyjny rozwój instytucji. Deklaracja Praw dołączona do konstytucji
z 1793r. była bardziej demokratyczna od swojej poprzedniczki. Równość społeczną gwarantować miały: prawa socjalne (prawo do pracy, do opieki publicznej, prawo do bezpłatnej oświaty). Konstytucje z lat 1795-1830 przyniosły wyraźny regres w sferze regulacji praw i wolności obywatelskich.

Prawdziwy przełom przyniosła dopiero konstytucja II Republiki z 1848r. Przyjmowała jako zasady: wolność, równość, braterstwo; a wartości szczególnie chronione: rodzinę, pracę, własność i porządek publiczny. Powróciły do konstytucji prawa socjalne. Po raz pierwszy w Europie wprowadzono powszechne (ale z wyłączeniem kobiet), bezpośrednie i tajne wybory. Od 1852r. została zapoczątkowana zasada, że jedynie w preambułach do konstytucji potwierdzano uroczyście prawa i wolności człowieka obywatela sformułowane w Deklaracji
z 1789r. oraz fundamentalne zasady przyjęte w ustawodawstwie zwykłym. Do tych ostatnich należy zaliczyć m.in. całe ustawodawstwo socjalne, wolność stowarzyszeń (1864), przyznanie praw wyborczych kobietom (1945).

 

WYBRANE USTROJE KONSTYTUCYJNE.

 

Konstytucja z 3 września 1791r.

 

Zasady naczelne:

Naród delegował władzę ustawodawczą Zgromadzeniu Ustawodawczemu, wykonawczą królowi, a sądową sędziom wybieranym przez obywateli.

Władza wykonawcza należała do króla, sprawował ją za pomocą odpowiedzialnych politycznie przed nim ministrów. Każdy akt króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra. Konstytucja dopuszczała możliwość usunięcia króla z tronu (w przypadku niezłożenia lub złamania przysięgi).

Władzę ustawodawczą powierzono jednoizbowemu Zgromadzeniu Ustawodawczemu, wybieranemu na dwa lata w wyborach pośrednich, dwustopniowych. Powszechność wyborów została w istotny sposób ograniczona przez wprowadzenie cenzusu majątkowego i wieku. Prawa wyborcze przyznano tylko tzw. obywatelom „czynnym” - mężczyznom, którzy ukończyli 25 lat i płacili podatek bezpośredni w wysokości równej co najmniej wynagrodzeniu za 3 dni pracy i nie pozostali pracownikami najemnymi.

Przeprowadzając rygorystycznie podział władzy, konstytucja nie przyznała królowi inicjatywy ustawodawczej, ani prawa do rozwiązania parlamentu. Zgromadzenie nie mogło usuwać ministrów, którzy z kolei nie mogli piastować mandatów poselskich. Ministrowie ponosili jedynie odpowiedzialność konstytucyjną przed specjalnym Najwyższym Trybunałem Narodowym z oskarżenia Zgromadzenia. Król nie miał inicjatywy ustawodawczej ani prawa sankcji ustaw, tylko weto zawieszające, które mogło być uchylone w wyniku uchwalenia tego samego projektu przez dwie kolejne legislatywy co dawało w rzeczywistości przewagę władzy ustawodawczej nad wykonawczą.

Konstytucja z 1791r. obowiązywała krótko, faktycznie do 10 VIII 1792r., formalnie do zniesienia monarchii (22 IX 1792r.).

 

Karta konstytucyjna z 4 czerwca 1814r.

 

Karta konstytucyjna wprowadzała odmienny model monarchii konstytucyjnej niż ustawa zasadnicza z 1791r. Nie była to już monarchia z woli ludu, ale monarchia „z bożej łaski”, w której król dobrowolnie cedował część swych prerogatyw narodowi, dopuszczając go do współudziału we władzy. Suwerenem był bowiem monarcha, a nie naród. Ta naczelna zasada ustrojowa wyjaśnia zarówno tryb wydania Karty, nadanej (oktrojowanej) przez Ludwika XVIII w formie przywileju jako akt łaski królewskiej, jak i pozycję króla w systemie organów państwowych. Monarcha jako suweren był „najwyższym zwierzchnikiem państwa”. Stworzono teorię ujmującą funkcję monarchy jako „czwartej władzy”: regulującej, neutralnej i pośredniczącej. W teorii „czwartej władzy” odzwierciedlał się dominujący w ówczesnej doktrynie postulat nakazujący odrzucenie skrajnych rozwiązań i poszukiwanie kompromisu w postaci „złotego środka” rządzenia. Kompromis polegał na uznaniu monarchy za nadrzędny organ w państwie, który jednak nie sprawuje swej władzy bezpośrednio, ale przez ministrów ponoszących w pewnym zakresie odpowiedzialność przed parlamentem, który w ten sposób uzyskuje wpływ na działalność egzekutywy. Król w ujęciu tej teorii jest czynnikiem neutralnym, apolitycznym, pośredniczącym między organami władzy, regulującym i uzgadniającym ich działalność. Na tych zasadach oparto Kartę Konstytucyjną.

Dziedziczny i nieodpowiedzialny król, jako najwyższy zwierzchnik państwa stał na czele egzekutywy i uczestniczył w ustawodawstwie. Władzę wykonawczą sprawował przez ministrów, którzy tworzyli Radę Ministrów i Mogli być członkami obu izb parlamentu. W zakresie władzy ustawodawczej monarcha posiadał wyłączną inicjatywę ustawodawczą, sankcjonował projekty ustaw, mógł samodzielnie wydawać ordonanse „dla bezpieczeństwa państwa”. Zwoływał parlament, mianował członków izby wyższej i mógł rozwiązać Izbę Deputowanych.

Organem ustawodawczym był dwuizbowy parlament - Izba Parów i Izba Deputowanych. Do izby wyższej wchodzili parowie Francji, powoływani dożywotnio lub dziedzicznie przez króla. Izba Deputowanych była wybierana na 5 lat w wyborach bezpośrednich, ale jawnych i cenzusowych, ograniczających krąg uprawnionych do głosowania do zaledwie 100 tys. obywateli; bierne prawo wyborcze miało tylko 12 tys. osób. Czynne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom po ukończeniu 30 lat, płacącym podatek bezpośredni w wysokości 300 franków. Deputowanym mógł zostać tylko ten, kto ukończył 40 lat i płacił podatek w wysokości 1000 franków. Zasada równości wyborów została w 1820r. poważnie naruszona przez przyznanie najbogatszym wyborcom prawa 2-krotnego głosowania (wybory pluralne).

Obie izby oddzielnie dyskutowały nad projektami ustaw przedstawionymi przez króla. Ich rola ograniczała się do przyjęcia lub odrzucenia projektów, a każda wniesiona do nich poprawka wymagała aprobaty monarchy. Izba deputowanych mogła pociągać ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej, a sądziła Izba Parów. Brak odpowiedzialności politycznej ministrów w Karcie Konstytucyjnej. Praktyka konstytucyjna doprowadziła do wykształcenia się rządów parlamentarnych, zajęła poczesne miejsce w dziejach konstytucjonalizmu światowego. Wzorując się na ustroju Anglii z przełomu XVIII i XIX w., po raz pierwszy ujęła w formie spisanej i upowszechniła w Europie niektóre podstawowe zasady konstytucji angielskiej, ustalając pewien ramowy schemat stosunków między królem, ministrami, a dwuizbowym parlamentem.

 

Konstytucja III Republiki z 1875r. Znaczenie konstytucji z 1875r. polega na tym, iż po raz pierwszy wprowadzała do ustroju republikańskiego zasady monarchicznej konstytucji angielskiej.

Konstytucja III Republiki nie stanowiła jednolitego aktu prawnego. Składały się na nią trzy ustawy:

Ramy ustroju zostały zarysowane tak szeroko, że z małymi korektami zmieściłaby się w nich monarchia parlamentarna, „republika autokratyczna”, jak
i republika demokratyczna. Chyba właśnie te cechy konstytucji, jak ogólnikowość i elastyczność, otwierające szerokie możliwości przed praktyką ustrojową tłumaczą swoisty paradoks polegający na tym, że konstytucja z 1875 r. pomyślana jako pewne prowizorium, obowiązywała najdłużej spośród wszystkich konstytucji francuskich, bo aż przez 65 lat.

Władza ustawodawcza należała do dwóch niezależnych od siebie i rów-noprawnych organów - Izby Deputowanych i Senatu, nie tworzących formalnie jednolitej instytucji - parlamentu. Izba Deputowanych liczyła 600 posłów wybieranych na okres 4 lat w wyborach powszechnych (z wyłączeniem kobiet i wojskowych w służbie czynnej), bezpośrednich, równych i tajnych. Czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom po ukończeniu 21 lat, bierne od 25 roku życia. Senat pierwotnie składał się z 75 senatorów dożywotnich, uzupełnianych w drodze kooptacji oraz 225 senatorów pochodzących z wyborów powszechnych, równych, ale pośrednich, obieranych na 9 lat, przy rotacji 1/3 składu co trzy lata, spośród obywateli, którzy ukończyli 40 lat. Nowelą z 1884r. zniesiono instytucję senatorów dożywotnich, zwiększając tym samym liczbę senatorów pochodzących z wyborów.

W dwóch przypadkach konstytucja przewidywała wspólne obrady obu izb, które łącznie tworzyły wówczas nowy organ - Zgromadzenie Narodowe, które było uprawnione do rewizji konstytucji oraz wyboru prezydenta na 7-letnią kadencję, bezwzględną większością głosów. Prezydent republiki pełnił funkcję głowy państwa i stał na czele egzekutywy. Mianował ministrów i przewodniczył Radzie Ministrów. Każdy akt urzędowy prezydenta wymagał kontrasygnaty ministra, przysługiwała mu inicjatywa ustawodawcza, słabe weto zawieszające, oraz prawo rozwiązania parlamentu za zgodą Senatu. Prezydent nie odpowiadał parlamentarnie, ponosił jedynie odpowiedzialność konsty-tucyjną przed Senatem w wyniku postawienia go w stan oskarżenia przez Izbę Deputowanych. Ministrowie tworzyli Radę Ministrów pod przewodnictwem prezydenta (brak instytucji premiera). Ponosili odpowiedzialność konstytucyjną w tym samym trybie co prezydent. Ponadto konstytucja stanowiła, że mini-strowie są solidarnie odpowiedzialni przed obu izbami za ogólną politykę rządu oraz indywidualnie za swe akty urzędowe. Wprowadzając tym samym odpowiedzialność parlamentarną ministrów, ale nie sprecyzowano jej procedury. Na pozór mocniejsza pozycja prezydenta w rzeczywistości była bardzo słaba, najwymowniej pozycję głowy państwa określił J. Perrier: „Prezydent Republiki jest ministrem ceremonii” podczas rezygnacji z tej funkcji w 1895r. Częste kryzysy gabinetowe były cechą charakterystyczną praktyki ustrojowej III Republiki. Średnia długość trwania rządu w tym okresie nie przekraczała 4 miesięcy.

 

REFORMY ADMINISTRACJI I SĄDOWNICTWA.

 

Zasadnicze zmiany ustrojowe, jakie wprowadziła rewolucja francuska, nie mogły ominąć organizacji administracji i sądownictwa. Reformom tych dziedzin przyświecały zbieżne cele:

Już w 1789r. Konstytuanta przystąpiła do wprowadzania zmian w zarzą-dzie terytorialnym. Dokonano nowego podziału administracyjnego kraju zbudo-wanego z 4 szczebli:

Likwidując centralistyczno-biurokratyczny system administrowania państwem
z doby monarchii absolutnej, autorzy reformy popadli w drugą skrajność, powierzając cały zarząd lokalny w ręce obieralnych organów samorządowych. Spowodowało to zniesienie odrębnych, terenowych urzędów państwowych. Obywatele w wyborach cenzusowych wyłaniali wieloosobowe rady:

- departamentalne

- dystryktowe

- municypalne

Konstytuanta ustanowiła równe dla wszystkich sądownictwo powszechne
z odrębnymi instancjami dla spraw cywilnych i karnych. Dla spraw cywilnych powołano sądownictwo dwustopniowe: sądy pokoju (na wzór angielski) i trybunały dystryktu. W sprawach karnych mniejszej wagi orzekały sądy policji municypalnej, sądy policji poprawczej w kantonie oraz jako sąd trzeciej instancji trybunał dystryktu. W sprawach zagrożonych surowymi karami śledztwo przeprowadzał sędzia pokoju a wyrokował trybunał dystryktu wraz z ławą przysięgłych, opartą na wzorach angielskich, od jego orzeczeń nie przysługiwała apelacja. Powołano natomiast Trybunał Kasacyjny, który w przypadku stwierdzenia wadliwości postępowania lub naruszenia prawa uchylał wyrok i przekazywał sprawę innemu trybunałowi dystryktu w celu ponownego rozpatrzenia. Wprowadzono zasadę wyboru sędziów wszystkich instancji. System zarządu terytorialnego, oparty na pełnym samorządzie, nie sprawdzał się w praktyce.

Zasadniczą reorganizację administracji lokalnej przeprowadził już
w 1800r. Napoleon, pozostawiając z dzieła Konstytuanty właściwie tylko podział Francji na departamenty. Ustanowił nowy 3-stopniowy podział na:

- departamenty

- okręgi

- gminy

Podstawowe znaczenie tej reformy polegało na zastąpieniu decentralizacji zarządu systemem skrajnego centralizmu i biurokratyzmu. Wprowadził na wszystkich szczeblach mianowanych urzędników. Na czele departamentu stał prefekt, któremu podlegały wszystkie działy administracji z wyjątkiem sądownictwa, wojska, poczty, oraz szkolnictwa wyższego i średniego. Na czele okręgu stał podprefekt o ograniczonych kompetencjach. Nazywano go złośliwie „okiem prefekta” lub „skrzynką do listów”, ponieważ wszystkie wnioski kierowane przez gminy do departamentów były przez niego opiniowane. Organem administracji gminnej był mer, załatwiający bieżące sprawy gminy i wykonujący funkcję stanu cywilnego. Reformy administracji pociągnęły za sobą reorganizację sądownictwa. Na szczeblu kantonu (okręgu pozostawionego dla celów administracji sądowej i skarbowej) działali sędziowie pokoju, w okręgu jeden trybunał dla spraw cywilnych, od którego wyroku przysługiwało odwołanie do jednego z 27 trybunałów apelacyjnych. W sądach dla spraw karnych została zniesiona ława przysięgłych oskarżająca. Z instytucji angielskich sądów przysięgłych utrzymano jedynie ławę przysięgłych orzekającą. Najwyższą instancją w sprawach cywilnych i karnych był Trybunał Kasacyjny.

Najważniejszą reformą sądową Napoleona było zniesienie obieralności sędziów. Odtąd sędziowie wszystkich instancji, poza sędziami pokoju i przysięgłymi pochodzili z nominacji. Równocześnie wprowadzono zasadę nieusuwalności sędziów, podstawową gwarancję niezawisłości wymiaru sprawiedliwości.

Od czasów III Republiki przeprowadzono powszechne wybory do rad wszystkich stopni. Na szczeblu gminy w drodze wyborów wyłaniano również mera. Ważne reformy tego systemu, oznaczające odchodzenie od modelu scentralizowanego na rzecz samorządowego, przeprowadziła IV Republika z 1946r. W świetle tych zmian podstawowym ogniwem zarządu terytorialnego są pochodzące z wyborów powszechnych rady wszystkich stopni i wyłaniany w drodze wyborów ich organ wykonawczy - mer. Obok pionu władz samorządowych
w departamencie, miał działać delegat rządu, powoływany przez Radę Ministrów, do którego zadań należało koordynowanie pracy funkcjonariuszy państwowych, reprezentowanie interesów ogólnopaństwowych oraz kontrola administracyjna organów samorządowych.

Niezwykle istotną rolę w ustroju i administracji Francji odgrywała istniejąca do dziś Rada Stanu, powołana jeszcze przez Napoleona w konstytucji konsularnej z 1799r. Rada Stanu w zakresie ustawodawstwa opiniowała i redagowała projekty ustaw oraz rozporządzeń administracyjnych. Ponadto pełniła funkcję najwyższego sądu administracyjnego I instancji - rad prefekturalnych. W następstwie późniejszej ewolucji ustaliły się następujące kompetencje Rady Stanu, złożonej po 1872r z osób mianowanych przez prezydenta, faktycznie nieusuwalnych, pod przewodnictwem ministra sprawiedliwości:

-- jako organ opiniodawczy -- wyrażanie opinii o projektach ustaw;

-- jako władza administracyjna -- obligatoryjny udział w przygotowaniu projektów rozporządzeń wykonawczych prezydenta lub ministrów;

-- jako najwyższy trybunał administracyjny -- sąd II instancji dla odwołań od orzeczeń rad prefekturalnych i ministrów.

Podobne znaczenie należy przypisać powołanej do życia w konstytucji V Republiki Radzie Konstytucyjnej. Do zakresu jej kompetencji należy m.in. badanie zgodności ustaw z konstytucją. Decyzje Rady są ostateczne i nie podlegają żadnym odwołaniom.

 

PAŃSTWO A KOŚCIÓŁ.

 

Dekret Konstytuanty z 2 września 1789r. O przekazaniu dóbr kościelnych do dyspozycji narodu;

Dekret z 13 lutego 1790r o kasacie wszystkich zakonów z wyjątkiem tych, które prowadziły działalność oświatową lub charytatywną.

Ustawa z 12 lipca 1790r wprowadzająca tzw. Konstytucję cywilną kleru; wprowadzono nowy podział diecezji, dostosowany do podziału admini-stracyjnego kraju; w każdym departamencie utworzono po jednej diecezji, zmniejszając w ten sposób ich liczbę ze 135 do 83, w tym 10 metropolii spośród 18 dotychczasowych; proboszczowie i biskupi mieli być wybierani, pierwsi przez zgromadzenie dystryktu, drudzy przez zgromadzenia departamentalne; zerwano stosunki z Watykanem; likwidacji uległy wszystkie instytucje kościelne, tym szkoły powszechne i średnie prowadzone przez Kościół, poza zachowanymi seminariami duchownymi.

Ustawa z 27 października 1790r nakładająca na duchowieństwo obowiązek złożenia przysięgi na wierność królowi.

Ustawa Konwentu z września 1792r., wprowadziła obowiązkowe śluby cywilne, dopuszczała rozwody i przekazywała sądownictwo w sprawach małżeńskich sądom państwowym; duchownym odebrano funkcje urzędników stanu cywilnego.

Dekret Konwentu z 21 lutego 1795r., o rozdziale Kościoła od państwa opierał się na następujących zasadach: państwo nie wspiera materialnie żadnego wyznania, obrzędy religijne są zabronione poza wnętrzem lokalu na ten cel przeznaczonego, żaden symbol religijny nie może być umieszczony w miejscu publicznym, ani też na zewnątrz budynku, prawo nie uznaje żadnych przywilejów i wyróżnień dla duchownych, działalność kultowa jest objęta szczegółowym nadzorem państwowym. Rozdział przetrwał do 1801r.

Konkordat z 15 lipca 1801r. Uznawał, że „katolicyzm jest religią znacznej większości obywateli”, papież Pius VII zniósł przedrewolucyjny podział administracji kościelnej. Ustanowił 60 diecezji, w tym 10 archidiecezji, których granice pokrywały się w ogólnym zarysie z podziałem administracyjnym kraju. Obsadę biskupstw i arcybiskupstw miały regulować zasady obowiązujące przed 1789r określone w konkordacie francuskim z 1516r. Prawo nominacji przysługiwało królowi (obecnie konsulowi), a do papieża należało nadanie elektowi instytucji kanonicznej. Papież formalnie nie zrzekł się dóbr kościelnych, które uległy sekularyzacji, ale uznał za nienaruszalny stan faktyczny powstały przez ich rozprzedaż. W formie rekompensaty rząd zobowiązał się do wypłacania stałych pensji biskupom i proboszczom. Konkordat nie wyciszył opozycji i konfliktów, które wzmogły się po opublikowaniu przez Napoleona 8 kwietnia 1802r. Słynnych „artykułów organicznych” uznanych przez niego, bez zgody i wiedzy papieża, za integralną część konkordatu. Ujęte w duchu gallikańskim 77 artykułów ograniczało autonomię Kościoła. Pomimo protestów Piusa VII prawo to obowiązywało do 1905r.

Ustawą z 9 grudnia 1905r wprowadzono „rozdział Kościołów od państwa”, zapewniała ona wolność wyznania i swobodne wykonywanie kultów w granicach porządku publicznego. Zabraniała dotowania przez państwo jakiegokolwiek Kościoła, które w świetle prawa państwowego stanowiły odtąd stowarzyszenia prywatne.

 

UTRWALENIE MATERIAŁU W SKRÓCIE.

 

I. Kapetyngowie w walce o umocnienie władzy

1. Pozycja Kapetyngów w rozbitej feudalnie Francji:

A) 987-996 -- królem Francji hr. Paryża Hugo Kapet (domena królewska bardzo skromna);

B) wielkie posiadłości lenne królów Anglii we Francji -- źródłem konfliktu
i walk.

 

II. Unifikacja ziem, reformy wewnętrzne i umocnienie władzy królewskiej

1. Polityka Filipa II Augusta (1180-1223);

a) 1202-1214 -- Filip odebrał Plantagenotom większość ich posiadłości na kontynencie: Normandię, Andegawenię, Turenię, Meine, Poitou;

b) 1214r. Bouvines -- pokonał wojska koalicji;

2. Ludwik IX Święty (1226-1270):

a) dążył do centralizacji państwa i silnej władzy króla, wyodrębnił z rady królewskiej parlament, ograniczył sądownictwo feudalne;

a) zabronił wojen prywatnych w swoich domenach; w innych -- ograniczył;

c) ujednolicił monetę, popierał handel;

d) zorganizował dwie ostatnie krucjaty (1248 i 1270);

e) zjednoczył Francję i stworzył jej potęgę w Europie.

 

III. Ustrój polityczny i społeczny.

1. Francja monarchią:

a) król miał władzę prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą,

- do czasów Filipa Augusta korona w rodzie: elekcja vivente rege,

- od XIII w. - zasada primogenitury;

b) Rada Królewska - ciało doradcze, złożone z wasali i legistów (prawników).

2. Ustrój społeczny:

a) wielcy feudałowie;

b) rycerze;

c) wolni chłopi;

d} chłopi poddani:

duchowni:

mieszkańcy miast - już od początku XII w. mieli własny system prawny i wolność osobistą („powietrze miejskie czyni wolnym”).

 

Francja w okresie państwa stanowego

budowa monarchii stanowej.

XII-XV w. - królowie likwidowali rozbicie dzielnicowe i jednoczyli państwo

Rządy Ludwika XI Świętego (1226-1270):

Wzrost uprawnień króla i organów centralnych.

Król:

Zasady sukcesji:

Organy centalne:

Stany Generalne - jednoizbowe przedstawicielstwo trzech stanów (1302)

Zwołane przez Filipa IV w celu uzyskania poparcia w sporze z papieżem Bonifacym VIII i Kościołem.

W 1308 i 1314r. zwołano Stany Generalne dla uchwalenia podatków.

Kompetencje Stanów:

W końcu XV w. Francja stała się jedną z najsilniejszych, najbardziej scentralizowanych monarchii.

 

II. Francja w okresie absolutyzmu

Podstawy absolutyzmu budowali: Ludwik XI (1461-1483) - złamał siłę feudałów, Franciszek I (1515-1547), Henryk IV (1589-1610) - położył kres wewnętrznym walkom.

Teoretyczna podbudowa monarchii absolutnej - traktat J. Bodina Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (1576). Najlepsza forma rządów - monarchia absolutna, w której władca nie podlega żadnym prawom poza boskimi.

Rola kardynała Richelieu (1585-1642), pierwszego ministra Ludwika XIII - złamanie oporu wielkich feudałów, pozbawienie samodzielności politycznej hugenotów.

Rządy osobiste Ludwika XIV (1643-1715): rozkwit monarchii absolutnej; Francja pierwszą potęgą w Europie.

Ustrój polityczny:

władza absolutna króla;

Rada Królewska - głos doradczy;

od 1614r. nie zwoływane Stany Generalne;

rady i urzędy centralne - m.in.

utworzono urzędy: sekretarzy stanu (od XVII w. zwanych ministrami), generalnego kontrolera finansów.

 

WIELKA REWOLUCJA FRANCUSKA (1789-1799)

 

Geneza

Władza monarchy opierała się na sojuszu z arystokracją feudalną i duchowieństwem

Burżuazja domagała się swobody działalności gospodarczej i usunięcia barier prawno-politycznych.

Chłopi żądali ziemi i likwidacji powinności feudalnych.

Pogłębił się kryzys gospodarczy lat 70. XVIII w.:

spadła produkcja, wzrosły ceny i podatki;

wzrósł deficyt budżetowy (1789r. - 125 mln liwrów);

postępowała pauperyzacja biedoty wiejskiej i miejskiej.

Sytuacja polityczna w przededniu rewolucji:

rosnący opór wobec absolutyzmu i biurokracji;

niezadowolenie z utrzymującego się uprzywilejowania arystokracji i duchowieństwa;

powszechne żądania równości, praw osobistych i politycznych;

aktywność polityczna stanu trzeciego.

Próba połowicznych reform. Zwołanie Zgromadzenia Notablów (1787) zakończone fiaskiem.

Od Stanów Generalnych do monarchii konstytucyjnej (maj 1789 - wrzesień 1791)

5 V 1789r. - otwarcie w Wersalu Stanów Generalnych (po 170 latach przerwy). 17 VI przedstawiciele stanu trzeciego ogłosili się Zgromadzeniem Narodowym, a następnie (9 VII) Konstytuantą.

Początek walk zbrojnych:

14 VII - zburzenie Bastylii;

kapitulacja monarchy i wycofanie wojska;

w Paryżu i innych miastach rewolucje municypalne;

wystąpienie rewolucyjne chłopów - „Wielka Trwoga”.

Decyzje Konstytuanty - 4/5 VIII:

zniesienie ciężarów osobistych chłopów;

zniesienie przywilejów podatkowych szlachty.

Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 VIII 1789r.

Określono zasady nowego ładu, uznając za podstawę: wolność, własność, równość wobec prawa, wolność przekonań i głoszenia idei.

Przyjęto, że źródłem władzy jest naród, a prawo jest wyrazem woli ogółu

Początki klubów:

Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji (1789, jakobini), radykalni; przywódcy: M. Robespierre, A. De Saint-Just.

Stowarzyszenie Przyjaciół Praw Człowieka (1790, kondelierzy), przywódcy: G. Danton, C. Desmoulins, J.R. Hebert, J.P. Marat.

Jesień 1789r. - rozruchy w Paryżu, sprowadzenie króla z Wersalu do pałacu Tuileries.

Lipiec 1790r. - konstytucja cywilna kleru:

Kościół powiązano ze strukturą państwa, wprowadzono wybór na stanowiska biskupów i proboszczów, pensje dla kleru, zniesiono jurysdykcję papieską;

papież konstytucji kleru nie zatwierdził.

Nieudana ucieczka rodziny królewskiej (czerwiec 1791).

Konstytucja z 3 IX 1791r.:

„Król Francuzów” - władca dziedziczny, nie odpowiedzialny (kontrasygnata ministrów);

zagwarantowanie wolności i równości obywateli;

naród suwerenem i jedynym źródłem władzy;

Zgromadzenie Narodowe - władzą prawodawczą.

Od Zgromadzenia Prawodawczego do obalenia monarchii Burbonów (wrzesień 1791 - wrzesień 1792)

Orientacje polityczne w Legislatywie:

liberałowie, tzw. feuillanci - stabilizacja polityczna, kompromis z dworem;

jakobini i kondelierzy - zmiana stosunków społeczno-politycznych;

żyrondyści - budowa republiki i rozszerzenie rewolucji na Europę.

Wojna z Austrią (20 IV 1792);

Prusy wsparły Austrię;

11 VII - uchwała „Ojczyzna w niebezpieczeństwie”.

Rozruchy w Paryżu:

uwięzienie króla (sierpień 1792);

zagrożenie Verdun i Paryża;

gniew ludu i samosąd na 1400 więźniach politycznych.

Od Konwentu do Dyrektoriatu (sierpień 1792 -1795)

21 IX 1792r. - zniesienie monarchii, Francja republiką.

Styczeń 1793r. uznanie króla winnym zamachu na wolność ludu (wyrok śmierci wykonano 21 I, stracono również Marię Antoninę).

Sytuacja republiki:

spiski monarchistyczne i powstania kontrrewolucyjne w Wandei i Lyonie;

Anglia zorganizowała koalicję antyfrancuską (Austria, Prusy, Holandia, Hiszpania, Rosja oraz państwa włoskie i niemieckie);

trudności gospodarcze, spekulacja.

Kwiecień 1793r. - powołanie Komitetu Ocalenia Publicznego, głównego organu wykonawczego parlamentu (Danton, później Robespierre). Władza w rękach jakobinów.

24 VI 1793r. - uchwalenie nowej demokratycznej konstytucji (nie weszła w życie).

Rozprawienie się z przywódcami żyrondystów:

22 deputowanych wykluczono z parlamentu;

październik 1793r. - Trybunał Rewolucyjny skazał większość (na czele z Brissotem) na śmierć.

Dyktatura jakobinów i terror:

realizacja celów sankiulotów, którzy stanowili podporę dyktatury:

walka ze spekulacją i drożyzną drastycznymi sposobami;

zagrożenie dyktatury (wg jakobinów);

likwidacja frakcji Dantona, stracenie Dantona oraz Desmoulins'a (wiosna 1794)

rozbicie kondelierów i rozbrojenie sankiulotów;

wzmożenie terroru.

27 VII 1794r. - decyzja Konwentu o aresztowaniu i straceniu przywódców jakobinów:

Robespierre'a stracono bez sądu 28 VII 1794r.;

w listopadzie 1794r. zamknięto klub jakobinów.

Wrzesień 1795r. - uchwalenie nowej konstytucji, na mocy której władzę wykonawczą objął Dyrektoriat.

9 XI 1799r. - zamach stanu, 10 XI władza w rękach trzech konsulów (Bonaparte, Sieyes, Roger-Ducos).

 

Rewolucja lipcowa 1830r. we Francji

Monarchia Ludwika XVIII (1814-1824) i Karola X: dwuizbowy parlament - arystokratyczna Izba Parów i Izba Deputowanych (wysoki cenzus majątkowy).

Dwa obozy polityczne:

rewolucyjno-liberalny;

monarchistyczno-klerykalny.

Zwycięstwo opozycji w wyborach w czerwcu 1830r.

Karol X:

rozwiązał Izbę Deputowanych i ograniczył prawo wyborcze;

wprowadził cenzurę.

Powstanie zbrojne w Paryżu, tzw. rewolucja lipcowa:

trzydniowe walki (studenci, gwardziści, robotnicy);

abdykacja Karola X.

7 VIII - Ludwik Filip z linii orleańskiej „królem Francuzów” (1830-1848):

utrzymanie monarchii (obawa przed republiką);

rządy w rękach bogatej burżuazji.

Rewolucja 1848 we Francji.

Kryzys gospodarczo-polityczny:

opozycja burżuazji;

niezadowolenie drobnomieszczaństwa i proletariatu.

Rewolucja 22 II 1848r.:

abdykacja Ludwika Filipa (1830-1848);

utworzenie tymczasowego rządu (Lamartine, Blanc, Albert).

Decyzje rządu:

25 II - proklamowanie republiki;

wolność prasy, zebrań, powszechne prawo głosu;

zniesienie niewolnictwa w koloniach;

utworzenie warsztatów narodowych.

Zgromadzenie Konstytucyjne:

zwycięstwo burżuazji w wyborach; socjaliści nieliczni (Blanc, Cabet, Proudhon);

15 V - atak mas ludowych na Zgromadzenie; powstanie stłumione.

23-26 VI 1848r. - powstanie robotników w Paryżu, „dni czerwcowe”; przyczyny:

kryzys gospodarczy, głód, brak pracy;

likwidacja warsztatów narodowych.

Minister wojny Luis Cavaignac - krwawa rozprawa z powstańcami (5 tys. zabitych, 11 tys. aresztowanych).

Ograniczenie praw i swobód obywatelskich.

Konstytucja 4 XI 1848r.:

głosowanie powszechne i wybór prezydenta przez plebiscyt;

jedna izba prawodawcza.

Prezydentem wybrany Ludwik Napoleon Bonaparte (1848-1852).

 

HISTORIA USTROJU FRANCJI - PYTANIA TESTOWE

 

Połownictwo we Włoszech, Hiszpanii i Francji to:

 

„Noc św. Bartłomieja”, a właściwie dzień, to określenie masakry kalwinistów zwanych we Francji:

 

Uporządkuj w kolejności dynastie Franków:

 

W 843r. w Verdun dokonano podziału monarchii karolińskiej. Trzecia część stanie się terytorium spornym między Francją a Niemcami. Królestwo to otrzymał:

 

Konflikt o władzę między królem Francji Filipem IV Pięknym, a papieżem Bonifacym VIII zakończył się sukcesem:

 

Powstania chłopskie - żakieria we Francji i Wata Tylera w Anglii - miały związek z „czarną śmiercią” i kryzysem rolnictwa feudalnego. Wybuchły one w wieku:

 

W okresie wielkiej schizmy (1378-1449) Kościołowi i wiernym przewodziło dwóch, bywało trzech, papieży z dwóch miast:

 

W wielkich bitwach wojny stuletniej łucznicy angielscy zdziesiątkowali ciężkozbrojne rycerstwo francuskie walczące we wczesnośredniowiecznym stylu. Stało się to w bitwach pod:

 

Co oznacza termin „gallikanizm”:

 

Tak zwany edykt nantejski z 1598r. Henryka IV Burbona, dotyczył:

 

Cogito ergo sum, myślę więc jestem - ta dewiza łączy się z osobą:

 

Kardynał Armand Jean du Plessis de Richelieu (1585-1642), który stworzył fundamenty absolutnej monarchii francuskiej, był pierwszym ministrem za panowania:

 

Edykt nantejski z 1598r. gwarantujący hugenotom równouprawnienie z katolikami i bezpieczeństwo został uchylony w 1658r. za rządów:

 

Choć trudno to sobie wyobrazić, do XVIII wieku świat obywał się bez encyklopedii. Pierwszą, po 34 latach prac, napisali (postaraj się wymienić nazwiska):

 

Francja w przededniu wielkiej rewolucji 1789r. Który stan nazywany był stanem trzecim:

 

Mianem „frondy” we Francji określano:

 

Projekt „Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela”, uchwalonej 26 sierpnia 1789r. przez Konstytuantę, przygotował:

 

Konstytucja francuska z 3 września 1791r.:

 

Rewolucja najczęściej pożera swoje dzieci. Który ze znanych przywódców rewolucji uchronił się przed gilotyną:

 

Stronnictwo to miało oparcie w Komitecie Ocalenia Publicznego, powołanym w kwietniu 1793r., w którym główną rolę odgrywał Robespierre:

 

Osiemnastego brumaire`a roku VIII, czyli 9 listopada 1799r., Francja przeżyła zamach stanu. Dokonał go:

 

Gilotyna stała się symbolem terroru w rewolucji francuskiej. Pod jej ostrzem zginęło 17 tysięcy ludzi, głównie - co paradoksalne - przedstawicieli „stanu trzeciego”. Tymczasem podczas dławienia powstania chłopskiego w Wandei przez rewolucyjne wojska gen. Westermanna, niezwykle okrutnie wytępiono:

 

W 1804r., w obecności papieża Piusa VII, pierwszy konsul Francji Napoleon Bonaparte włożył sobie sam koronę „cesarza Francuzów”. Znamienna ta uroczystość odbyła się w katedrze w:

 

Drugiego grudnia 1805r. cesarz Francuzów i król Włoch odniósł najświetniejsze bodaj zwycięstwo nad koalicją austriacko-rosyjską pod:

 

W lipcu 1806r. powstał Związek Reński 14 państw niemieckich uznający protektorat:

 

Po zwycięstwach wojsk napoleońskich nad Prusami pod Jeną i Auerstead pokój koło Tylży 28 czerwca 1807r. zawarli:

 

Po kolejnej klęsce Austrii, pod Wagram w 1809r., Napoleon podpisał następny pokój z Austrią w Schönbrunn. Rozpoczął też kolejne, po Tylży, negocjacje z Rosją. Do zerwania rokowań francusko-rosyjskich doszło, ponieważ:

 

Wielonarodowościowa Wielka Armia Napoleona liczyła ok. 700 tysięcy żołnierzy, gdy ruszyła w głąb Rosji. Podczas odwrotu, na przeprawach przez Berezynę walczyło już tylko:

 

Waterloo stało się symbolem klęski. Poniósł ją Napoleon, po powrocie z Elby, w starciu z:

 

„Papież wart jest mszy”, miał powiedzieć w 1589r.:

 

Pałac wersalski, najświetniejszy i największy, najczęściej też naśladowany w Europie, wzniósł poza buntowniczym Paryżem:

 

Był mieszczaninem, wieloletnim najwybitniejszym ministrem finansów za panowania „króla słońce”:

 

Zarzut bogacenia się władzy kosztem społeczeństwa zawsze znajduje podatny grunt, często stając się swoistym zapalnikiem rewolucji lub też niepokojów społecznych. Tak też było w przededniu rewolucji francuskiej. Tymczasem wydatki dworu królewskiego stanowiły:

 

Stan trzeci według Emmanuela Sieyésa to:

 

Określano ich mianem „ludzi bez spodni”: na ogół byli pracownikami najemnymi, napłynęli ze wsi do Paryża. Niewiele mieli do stracenia i z całych sił poparli rewolucję, stając się jej symbolem. To:

 

Czternasty lipca jest dniem święta narodowego Francji, ważną datą w dziejach ludzkości. Tego dnia 1789r.:

 

Wydarzenia z sierpnia-września 1792r. uważane są przez wielu historyków za bardziej przełomowe niż zdobycie Bastylii. Wtedy to bowiem:

 

O niepowodzeniu desantu Napoleona na Wyspy Brytyjskie zadecydowała bitwa morska:

 

Epoka Napoleona to oczywiście nie tylko wojny, ale gruntowna zmiana w świadomości społeczeństw i narodów. Kodeks Napoleona wprowadzony w Księstwie Warszawskim w 1808r.:

 

Napoleon, pozbawiony tytułu cesarskiego, zakończył życie, być może otruty:

 

Do „Świętego Przymierza” - paktu zawartego 14 września 1815r. - mającego strzec porządku w Europie, przystąpiły między innymi:

 

Zasada legitymizmu przyjęta na Kongresie Wiedeńskim, której gorącym orędownikiem był minister Napoleona, Ch. Talleyrand, oznaczała, że:

 

Po restauracji Burbonów we Francji Ludwik XVIII oktrojował konstytucję. Oznaczało to:

 

W 1830r. wybuchła we Francji kolejna rewolucja. Bezpośrednią przyczyną były ordonanse Karola X Burbona:

 

Za jego panowania Franciszek Guizot rzucił hasło „bogaćcie się”. „Królem mieszczańskim” nazywany był:

 

Za Ludwika XVIII prawo wyborcze oparte na cenzusie majątkowym, miało około 100 tysięcy właścicieli. Za panowania „króla mieszczańskiego” - 200 tys. Po wprowadzeniu II Republiki (1848-1852), w wyborach bezpośrednich, powszechnych, równych i tajnych mogło wziąć udział około:

 

Prezydent II Republiki Francuskiej Ludwik Napoleon osiągnął władzę cesarza Francuzów poprzez:

 

Słynna „depesza emska” w 1870r. doprowadziła do wybuchu wojny francusko-pruskiej. Wojnę wypowiedziały pierwsze:

 

Olbrzymie terytorium Luizjany zostało odkupione przez Unię czyli Stany Zjednoczone w 1803r. od:

 

Do rozwoju gospodarczego Niemiec przyczyniła się też olbrzymia kontrybucja nałożona na Francję przez Bismarcka w 1871r. Wynosiła ona:

 

Dwudziestego ósmego marca 1871r. proklamowano uroczyście Komunę Paryża. Nazwa nawiązywała do:

 

Rada Komuny Paryża przeprowadziła reformy, które przeraziły wielu współczesnych. Rada Komuny bowiem:

 

Po okrutnym dławieniu powstania komunardów i podpisaniu traktatu pokojowego z Niemcami w maju 1871r. Zgromadzenie Narodowe zdecydowało przewagą jednego głosu, że Francja będzie republiką po raz:

 

W wyniku konfliktu między parlamentem a prezydentem wprowadzono we Francji w 1879r.:

 

Tzw. Sprawa Dreyfusa wstrząsnęła Francją około 100 lat temu: za nią kryły się potężne konflikty trapiące III Republikę. Alfreda Dreyfusa oskarżono o:

 

„Serdeczne porozumienie”, entente cordiale, zawarte w 1904r., obejmowało:

 

W wyniku kryzysów marokańskich (1905-1906, 1911) protektorat w Maroku uzyskały:

 

„Trójporozumienie” z 1907r. obejmowało:

 

Tak zwany pakt reński zawarty w Locarno w 1925r. gwarantował „ostateczność” granic:

 

W 1930r. Francja:

 

W 1935r. ZSRR zawarł traktaty sojusznicze z :

 

Pierwszy w dziejach Francji rząd socjalistyczny (1936) wprowadził istotne reformy socjalne. Na czele rządu stanął:

 

W drugiej połowie lat trzydziestych najsilniejszą armię lądową miała:

 

Dziesiątego maja 1940r., po wielokrotnej zmianie terminu akaku, Hitler uderzył na Francję. Miał przewagę w:

 

„Rząd Vichý” na czele z bohaterem I wojny światowej marszałkiem Ph. Petainem władał:

 

Po walkach we francuskiej Algierii i Maroku dowódcą wojsk Francji Walczącej został:

 

Podczas spotkania „wielkiej trójki” w Teheranie (28.11-1.12.1943r.) uzgodniono, że „drugi front” otworzy:

 

W roku 1328 na Karolu IV pięknym wygasła główna linia:

 

W XVII w. sformułowano prawa fundamentalne monarchii. Należały do nich:

Na straży praw fundamentalnych stał:

 

Organami zbiorowymi, funkcjonującymi przy królu, wyodrębnionymi z kurii królewskiej były:

 

Stany Generalne składały się z:

 

Wymień 4 sekcje Rady Królewskiej:

 

Committimus to:

 

Uchwała tzw. sankcja pragmatyczna z1438r. uznawała:

 

Parlament francuski wg konstytucji z 1814r. tworzyły dwie izby:

 

Konstytucja ta (formułowała, nie formułowała) zasadą odpowiedzialności politycznej ministrów. Idea „czwartej władzy” pojawiła się po raz pierwszy w konstytucji:

 

Znaczenie konstytucji francuskiej z 1875r. polega na tym, że po raz pierwszy wprowadziła do ustroju republikańskiego:

 

Na konstytucję III Republiki Francuskiej składały się trzy ustawy, a mianowicie:

 

W stosunkach z legislatywą prezydentowi przysługiwały trzy uprawnienia, to znaczy:

 

81. Konstytucja (przewidywała, nie przewidywała) urzędu premiera.

 

Prezydent (mógł, nie mógł) przewodniczyć Radzie Ministrów.

 

Nowelą z 1814r. zniesiono instytucję:

 

Zgromadzenie Narodowe III Republiki Francuskiej to:

 

Do uprawnień Zgromadzenia Narodowego należało:

 

Konstytucja wprowadziła w roku1789 nowy podział administracyjny Francji, tworząc następujące jednostki podziału:

 

Reorganizacja administracji przeprowadzona w roku 1800 przez Napoleona pozostawiła z dzieła konstytuanty właściwie tylko:

 

Podstawowe znaczenie napoleońskich reform administracyjnych polegało na:

 

Najważniejszą reformą sądową Napoleona było:

 

Rada Stanu składała się po roku 1872 z:

 

Wymień kompetencje Rady Stanu:

 

Określ granice czasowe monarchii ograniczonej we Francji:

 

Ustawa z 12.07.1790r. zwana ....Konstytucją Cywilną Kleru.... zmniejszyła liczbę diecezji z ......135......do .....83...... w tym 10 metropolii spośród ...18..... .

 

Za panowania Ludwika XIII we Francji pierwszym ministrem był:

 

W siedemnastowiecznym Lyonie rozwinęła się produkcja:

 

Powstanie w Wandei skierowane było przeciw:

 

Sto dni Napoleona zakończyło się:

 

Co to był feudalizm kontraktujący:

 

Wymień trzy typy miast francuskich z XII i XIII w.:

 

W 1275r. król ustalił zasadę, że nabycie lenna przez nieszlachcica nie oznacza wejścia do szlachty. W XIII w. dostęp do stanu szlacheckiego stał się możliwy jedynie:

 

Który z królów Francji, mógł zaniechać (po raz pierwszy) ze względu na utrwaloną praktykę - elekcji swego syna za życia?

 

W którym roku i przez kogo został zlikwidowany urząd seneszala:

 

 

 

 

 

BIBLIOGRAFIA:

 

Historia Ustroju Państwa - Krzysztof Krasowski, Marek Krzymkowski, Krystyna Sikorska-Dzięgielewska, Jerzy Walachowicz - wydawca „ars boni et aequi” Poznań 1994

Zarys powszechnej historii państwa i prawa - Iwo Jaworski - PWN 1996

Historia Prawa - Katarzyna Sójka Zielińska - PWN 1995

Historia Państwa i prawa - wybór tekstów źródłowych - pod redakcją Bogdana Lesińskiego -wydawca „ars boni et aequi” Poznań 1995

Informacje uzyskane na wykładach z przedmiotu „Historia ustroju polski na tle powszechnym” oraz z materiałów uzyskanych od pracowników Katedry historii prawa UŚ w Katowicach.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
ADMINISTRACJA, Historia ustroju Polski na tle powszechnym, PECUNIA NON OLET
Historia ustroju Polski na tle powszechnym, pyt bialystok 011119, ZAGADNIENIA NA EGZAMIN Z HISTORII
32 Dramat w okresie pozytywizmu i Młodej Polski (na tle dramatu europejskiego)
Nowy podział administracyjny Polski na tle dawnych podziałów, Nauka, Geografia
Archeologia ziem Polski na tle europejskim RZ syllabus[1], Ikonografia wojny
pozycja geologiczna obszaru Polski na tle Europy, Budowa geologiczna Polski na tle budowy geologiczn
Test.Struktura spoleczno-polityczna Polski na tle Europy i Świata, Pilot wycieczek. Egzamin
geologia regionalna, Budowa geologiczna Polski na tle budowy geologicznej Europy, Budowa geologiczna
Rolnictwo polskie na tle krajów europejskich doc
Program pozytywizmu polskiego na tle sytuacji politycznej i społecznej, DLA MATURZYSTÓW, Pozytywizm
32 Dramat w okresie pozytywizmu i Młodej Polski (na tle dramatu europejskiego)
Nowy podział administracyjny Polski na tle dawnych podziałów, Nauka, Geografia
Pytania z Historii Ustroju Polski
Historia ustroju Polski

więcej podobnych podstron