POJĘCIA I SCHEMATY (ROZDZ 3)
Pojęcie - poznawcza reprezentacja zbioru obiektów, np. kategorii naturalnych (owoce), sztucznych (liczby rzeczywiste) lub hipotetycznych (UFO).
Schemat poznawczy - złożona forma reprezentacji umysłowej, obejmująca zarówno sens typowej sytuacji (obiad w restauracji), jak i znaczenie typowych form zachowania (płacenie rachunku), jakie powinny być wygenerowane w reakcji na tę typową sytuację.
POJĘCIA
Są schematycznymi reprezentacjami zbiorów rzeczywistych obiektów, stanowią dla nich nadrzędną kategorię umysłową. Pozwalają identyfikować i rozróżniać obiekty w ramach konkretnych kategorii. Są zbiorami cech połączonych znaczeniowo lub funkcjonalnie.
- DESYGNAT - egzemplarz - przedstawiciel danej kategorii pojęciowej. Poszczególne desygnaty mogą się znacznie różnić w ramach jednej kategorii.
Struktura pojęciowa istotnych właściwości:
Koniunkcyjna (A i B)
Dysjunkcyjna (A albo B)
Pojęcia są niezależne od formy zmysłowej i właściwości zmysłu, którym postrzegane są obiekty. Mają charakter amodalnych sądów o relacjach między właściwościami obiektów.
Zapewniają systemowi poznawczemu ekonomiczne funkcjonowanie (skąpiec poznawczy) - ograniczają różnorodność danych docierających do umysłu.
Mają różne stopnie ogólności - im bardziej ogólne pojęcie, tym bardziej jest zbiorem właściwości typowych.
Proces kategoryzacji - łączenie obiektów o wspólnych właściwościach w grupy.
Pojęcia nabywane są w toku doświadczenia - są zależne od kontekstu ich nabywania i stosowania.
Pojęcia matrycowe a pojęcia naturalne
- Pojęcia matrycowe - inaczej sztuczne, naukowe - reprezentacje skończonej liczby cech wspólnych wszystkim desygnatom. Cechy te przysługują wszystkim desygnatom w jednakowym stopniu.
- Pojęcia naturalne - dominują w tworzeniu potocznej reprezentacji świata, są mniej precyzyjne, posiadają bardziej i mniej typowe egzemplarze.
Struktura i funkcjonowanie reprezentacji pojęciowych
Teorie klasyczne (Bruner, Goodnow, Austin/ Lewicki/ Loftus, Loftus)
Pojęcie jako syntetyczny opis pewnej klasy desygnatów, zbiór cech istotnych, koniecznych i wyczerpujących. Cechy te inaczej nazywa się cechami definicyjnymi.
Nabywanie w procesie abstrahowania - wyróżniania pewnych cech przy pominięciu pozostałych.
Abstrakcja pozytywna - wyróżnianie cech istotnych (błąd I rodzaju)
Abstrakcja negatywna - pomijanie cech nieistotnych (błąd II rodzaju) (Lewicki, 1968)
Lewicki 1968 r. - badanie w drugiej odmianie paradygmatu recepcji - nabywanie sztucznego pojęcia „klipiec”. Wnioski: testowanie hipotez jako kolejny sposób nabywania pojęć. Szybkość nabywania zależna od sumarycznej liczby cech istotnych i różnicujących.
Pojęcia jawne/niejawne (Howard) - nabywane przez testowanie hipotez/abstrakcję percepcyjną.
Procedura identyfikacyjna a istota pojęcia
Krytyka dotycząca istnienia pojęć dysjunktywnych
Być może teorie klasyczne mają zastosowanie jedynie wobec pojęć matrycowych, typowo naukowych.
Elastyczność procesu kategoryzacji - możliwość redefiniowania pojęć na skutek nowych doświadczeń.
Teorie probabilistyczne
Pojęcie jako sumaryczny opis wszystkich egzemplarzy będących desygnatami pojęcia.Cechy te różnią się w zakresie powszechności występowania u poszczególnych egzemplarzy, dlatego każdy egzemplarz posiada je jedynie z pewnym prawdopodobieństwem.
Zawiera mniej i bardziej typowe właściwości obiektów, a co za tym idzie, mniej lub bardziej typowe egzemplarze (wróbel vs kura).
Smith, Shoben, Rips (1973, 1974) po badaniu w paradygmacie podejmowania decyzji semantycznych, wykazali, że podjęcie decyzji co do przynależności obiektu do danej kategorii zależy od jego typowości.
Cechy definicyjne - tworzą rdzeń pojęcia, posiadają je wszystkie desygnaty pojęcia
Cechy charakterystyczne - reprezentatywne cechy egzemplarzy pojęcia, wskazują na typowość obiektu, im jest ich więcej, tym bardziej typowy egzemplarz
Porównanie całościowe - I etap kategoryzacji - obejmuje wszystkie cechy kategoryzowanego obiektu oraz pojęcia, jeśli egzemplarz jest typowy - zostaje zaliczony do kategorii.
Porównanie szczegółowe - II etap kategoryzacji - dotyczy cech definicyjnych nadrzędnej kategorii, polega na ustaleniu proporcji posiadanych przez obiekt cech definicyjnych do cech mu brakujących. Wymaga czasu, ale pozwala na zaliczenie do danej kategorii nawet bardzo nietypowych egzemplarzy.
Przestrzeń semantyczna reprezentacji pojęciowej - pojedyncze desygnaty pojęcia można wpisać w układ dwóch podstawowych wymiarów.
Krytyka:
Zestaw cech prawdopodobnych niekoniecznie tworzy spójną kategorię pojęciową. Dwie bliskie kategorie mogą mieć ten sam zestaw cech definicyjnych, a różnić się cechami charakterystycznymi.
Nie można zdefiniować przez zestaw cech o dużym stopniu typowości - brak symetrii w zakresie cech kategorii i cech egzemplarzy. (egz - poj/ poj-egz)
Teorie prototypów (Rosch, 1973)
Pionowy i poziomy wymiar reprezentacji pojęciowej
Wymiar pionowy (dot. Stopnia ogólności pojęcia) ma wg Rosch trzy poziomy:
poziom nadrzędny - pojęcia odzwierciedlane przez niewielką liczbę cech. Kategorie ogólne charakteryzują się dużą inkluzywnością.
Poziom podstawowy - najpowszechniej używany, pojęcia z tego poziomu są wymieniane przez nas spontanicznie. Zawiera większą liczbę cech charakteryzujących pojęcie. Egzemplarze tego poziomu są najszybciej identyfikowane.
Poziom podrzędny - pojęcia specyficzne, szczegółowe, o dużej liczbie charakteryzujących je cech. Trudniej je zidentyfikować, ale łatwiejsze w opamiętywaniu metodą rozpoznawania.
Wymiar poziomy dotyczy desygnatów pojęcia znajdującego się na poziomie wyższym. Desygnaty te różnią się typowością. Najbardziej typowy, reprezentatywny egzemplarzy to prototyp.
Koncepcja prototypów zakłada, że pojęcia nabywane są w procesie doświadczania egzemplarzy. Najefektywniej nabywa się pojęcie, jeśli zaczyna się od prototypu (wymiar poziomy) kategorii pojęciowej z poziomu podstawowego (wymiar pionowy).
- Prototyp jako „czysty” lub „najlepszy” desygnat.
Problemy z klasyfikacją na skali typowości. Prototypy wspólne dla badanych z tej samej populacji, ale mogą się różnić kulturowo (wróbel vs drozd), jak również płciowo (spódnica vs spodnie).
Prototyp może być:
Najbardziej typowym egzemplarzem, najbardziej podobnym do pozostałych desygnatów kategorii i najmniej podobnym do desygnatów innych kategorii - podobieństwo rodzinne (Rosch)
Egzemplarzem o średniej arytmetycznej właściwości wszystkich desygnatów kategorii (Posner i Keele). Percepcyjne doświadczenie prototypu nie byłoby konieczne do uformowania się pojęcia. (Co z pojęciami naturalnymi? Taki prototyp może być obiektem nieistniejącym w rzeczywistości)
Modalną spotykanych egzemplarzy (Neumann) lub modalną właściwości wszystkich spotkanych desygnatów. [Poglądy Neumanna, ale i Posnera i Keele nie dają się pogodzić z przekonaniem o względnej trwałości prototypu].
Hampton - pojęcie polimorficzne - pojęcia definiowane przez pewną liczbę cech charakterystycznych, nieprzysługujących żadnemu z desygnatów w stopniu koniecznym i wystarczającym. Protopyme pojęcia polimorficznego ma być desygnat o największej liczbie cech charakterystycznych.
Teorie prototypów znajdują zastosowanie w badaniu pojęć konkretnych. Bardziej abstrakcyjne kategorie pojęciowe wydają się nie mieć prototypów. (Ale: badania Hamptona na temat pojęć abstrakcyjnych - emocje mogą być reprezentowane w formie prototypów przy niższym poziomie reprezentacji).
Podsumowując:
- prototyp jest konkretnym egzemplarzem (niekoniecznie rzeczywistym)
- proces kategoryzacji polega na określaniu stopnia podobieństwa (dystansu semantycznego) między kategoryzowanym obiektem a prototypem (ma to odzwierciedlenie w różnicach w rankingach typowości)
- pojęcia nabywane są na podstawowym poziomie hierarchii poprzez doświadczanie egzemplarzy typowych
Teorie egzemplarzy ( Medin i Schaffer 1978)
Reprezentacja pojęciowa składa się z odrębnych opisów egzemplarzy danego pojęcia.
Mogą nimi być odzwierciedlenia pojedynczych przedstawicieli kategorii (wśród nich egzemplarz prototypowy) jak i podzbiory wchodzące w zakres danego pojęcia.
Przykład: reprezentacja pojęciowa psa: a) mój pies (prototyp), b) wilczur sąsiada i jamniczka sąsiadki (egzemplarze ważne ze względów indywidualnych), c) pozostałe napotkane psy.
- Jeśli napotkany obiekt jest podobny do opisu któregoś ważnego egzemplarza, wówczas zostaje zakwalifikowany do danej kategorii i sam staje się punktem odniesienia dla następnych porównywanych obiektów.
Reed (1971) twierdzi, że taki proces jest zbyt czasochłonny, w związku z czym kategoryzacja ma się odbywać poprzez ocenę podobieństwa obiektu z pierwszym napotkanym desygnatem pojęcia. Stąd niezwykle ważne mają być pierwsze doświadczenia z egzemplarzami danego pojęcia (chihuahua).
Krytyka:
Nie wiadomo, do jakiego stopnia brak podobieństwa pośród kategoryzowanych egzemplarzy jest tolerowany przez kategorię nadrzędną. Konsekwencją mogą być problemy z kategoryzacją.
Taki proces kategoryzacji nie sprawdziłby się w naukach ścisłych, teoria egzemplarzy odnosi się raczej do pojęć konkretnych i naturalnych.
W jaki sposób umysł przechowuje wiedzę o podzbiorze (np. psów myśliwskich) w postaci jednego egzemplarza?
Po co przechowywać wszystkie opisy doświadczanych desygnatów, skoro punktem odniesienia miałby być jedynie pierwszy napotkany egzemplarz?
Podsumowując:
Teoria egzemplarzy przedstawia najmniej ekonomiczną formę trwałego reprezentowania obiektów rzeczywistych w umyśle.
W podejściu eklektycznym przyjmuje się, że teorie klasyczne odnoszą się do pojęć matrycowych i abstrakcyjnych, natomiast teorie wzorców, szczególnie prototypów raczej do pojęć naturalnych i konkretnych.
WSKAZANE :) - Tabela 3.3 na stronie 126 w podręczniku
O RELACJACH MIĘDZY POJĘCIAMI
Reprezentacje pojęciowe wiążą relacje opisane w modelu sieci semantycznej (Collins, Quillan, 1969). Przechowywane są na trwałe w pamięci w postaci zhierarchizowanej sieci, składającej się z punktów węzłowych i łączących te punkty relacji. W poszczególnych węzłach znajdują się reprezentacje pojęciowe.
Właściwości charakteryzujące pojęcia przypisane są reprezentacjom pojęciowym na możliwie najwyższym poziomie hierarchii ogólności.
Relacja semantyczna dwóch reprezentacji pojęciowych wyraża się sumą wszystkich połączeń między ich desygnatami desygnatami właściwościami. Im więcej połączeń, tym bliżej związane ze sobą pojęcia.
Połączenia te, to ścieżki sieci, zróżnicowane pod względem wagi. Im silniejszy związek między pojęciami, tym łatwiej aktywują się one nawzajem.
Typowi przedstawiciele pojęć oraz ich typowe właściwości związane są silniejszymi relacjami semantycznymi - sieć pojęciowa nie jest symetryczna.
Relacje semantyczne mogą być dwojakiego rodzaju:
- połączenia pozytywne (kura jest to ptak)
- ścieżki zaprzeczające (kot nie jest to pies)
Teoria schematów (Rumelhart, 1980).
Schematy są dobrze zintegrowanymi fragmentami sieci semantycznej. Jest w nich zakodowany sens typowej sytuacji, do której schemat się odnosi, jak i znaczenie typowej formy zachowania, która powinna zostać wygenerowana w reakcji na typową sytuację.
Schematy różnią się pod względem poziomów ogólności, od pojedynczych reprezentacji pojęciowych do rozbudowanych ideologii.
Hierarchiczna struktura schematów: schematy o szerokim zakresie zastosowania zawierają mniej ogólne struktury. Zawierają także część rdzenną (reprezentacje wspólne wszystkim sytuacjom z tego zakresu) oraz część elastyczną (pozwalającą na zastosowanie schematu w konkretnej sytuacji bodźcowej, różnej od typowej.
Generowanie brakujących elementów systemu reprezentacji pojęciowych jest również możliwe w ramach schematów.
Podobieństwo do gry (scenariusz-aktorzy), teorii (naiwne przekonania), programów komputerowych.
Mogą ulegać modyfikacji na drodze uczenia się.
Nabywanie i modyfikacja schematów (transformacja, abstrahowanie, indukcja)
- nabywanie wiedzy przez przyrost informacji (istniejące schematy rozwijane na skutek nowych sytuacji)
- dostrajanie schematu do nowej sytuacji poprzez stopniową modyfikację subprocedur
- całkowita restrukturalizacja (relacje rozbite i utworzone nowe na drodze abstrahowania i indukcji)
Wg tej teorii, zadaniem sieci semantycznych jest umożliwienie człowiekowi szybkiej i adekwatnej reakcji na zmienne warunki bodźcowe na podstawie ukształtowanej wcześniej wiedzy o świecie.
Teoria ram (Minsky, 1975)
Dwa poziomy ram:
- wyższy - stałe elementy struktury sieciowej, niezależne od możliwego zakresu stosowalności ramy
- niższy - zawiera „okienka”, które są zapełniane przez elastyczne zmienne w zakresie różnych wymiarów
Możliwości nietypowej transformacji w zakresie ramy wykorzystują niektóre techniki twórczego myślenia.
Istotne informacje w obrębie każdej ramy:
W jaki sposób ramę stosować?
Jaka jest sekwencja zdarzeń?
Co zrobić, kiedy oczekiwania odnośnie sekwencji nie potwierdzają się?
Informacje te powinny być punktem wyjścia dla modyfikacji ramy.
Rama jako struktura bardziej zależna od kontekstu sytuacji, a przez to znacznie bardziej zróżnicowana - istotny aspekt społeczny
Teoria planów, scen i tematów (Schank, 1982)
Jak to się dzieje, że nawet będąc po raz pierwszy w jakiejś sytuacji (np. napadu na bank), potrafimy jakoś zinterpretować dane i zrozumieć cele i czynności innych ludzi uczestniczących w zdarzeniu? Czy rzeczywiście musimy nabywać taką wiedzę na drodze doświadczenia?
Plany - schematy zawierające wiedzę na temat abstrakcyjnych lub potencjalnych celów działania człowieka
MOP-y (Memory Organization Packets) - zbiory podobnych fragmentów różnych schematów (np. możliwych form powitania) rozpoczynających reguły interakcje społeczne
Odnoszą się do pojedynczych rodzajów podobnych do siebie scen, które mogą wystąpić w ramach wielu różnych schematów, iż których poszczególne scenariusze tych struktur poznawczych mogą być budowane.
TOP-y (Thematic Organisation Points) - zbiory ogólnych tematów czy też motywów, których złożone scenariusze mogą dotyczyć.
PODSUMOWUJĄĆ:
- W koncepcji schematów wiedza deklaratywna staje się podstawą dla wiedzy proceduralnej.
- W pozostałych koncepcjach bardziej znacząca wydaje się być wiedza proceduralna, a różnorodnośc bądź stereotypowość generowanych zachowań staje się podstawą do do formułowania wniosków odnośnie do możliwych struktur reprezentacji świata
2