Wpływ zabawy z grupą rówieśniczą na rozwój społeczny dziecka
W wieku wczesnoszkolnym przeważają formy aktywności wymagające kontaktów z rówieśnikami. Zgodnie z teorią Freuda okres życia dziecka od 7. do 12. roku życia to faza latencji, która charakteryzuje się rozluźnieniem więzi z rodzicami i powstaniem nowych związków z rówieśnikami (Sęk, 1998, s. 45). Grupa rówieśnicza pozwala dziecku na realizację charakterystycznej dla tego wieku
potrzeby - odizolowania się od dorosłych i przynależności do społeczności o podobnych preferencjach, zainteresowaniach. W wieku wczesnoszkolnym przynależność do grupy rówieśniczej ma dla dzieci szczególne znaczenie. „Uczeń odczuwa potrzebę życia w grupie, uczestniczenia w zbiorowej działalności (...). Dla chłopców jest to wiek koleżeństwa. Dziewczynki także odczuwają niezaspokojoną potrzebę posiadania `przyjaciółki' (...). Klasa stanowi żywy organizm społeczny” (Debesse, 1996, s. 69).
Badania przeprowadzone przez Lewera (por. Debesse, op.cit.) potwierdziły, iż cechami charakterystycznymi zabaw dziewcząt jest: bawienie się w małych grupach, wybieranie koleżanek w tym samym wieku, duże znaczenie intymności w zabawie i wyłączność na relacje przyjaźni. Z kolei chłopcy organizują się w większe grupy, które mogą się różnić pod względem wieku, chętnie podejmują rywalizację w zespole, przestrzegają złożonego zbioru reguł oraz podziału na role oraz bardzo cenią sobie umiejętność współpracy i przewodzenia. Dzieci w zabawie przyjmują wzór postępowania kobiecego i męskiego, naśladując dorosłe osoby tej samej płci spotykane w życiu codziennym a także fikcyjnym, na przykład bohaterów filmowych lub gier komputerowych, książek.
Według Maccoby'ego i Jacklina w wieku szkolnym ma miejsce tak zwana `samosocjalizacja' - „dzieci przyjmują wzory zachowań oraz angażują się w formy aktywności charakterystyczne dla ich własnej płci, ponieważ uświadamiają sobie, że tak się właśnie postępuje, będąc dziewczynką albo chłopcem” (Smith, 1997, s. 77 i nast.). Zjawisko to można dostrzec obserwując bawiące się dzieci. Możemy wyciągnąć z tego wniosek, iż płeć w pewnym stopniu determinuje zachowanie, które kształtuje się już do dorosłego życia. Z chwilą przekroczenia progu klasy zdecydowana większość uczniów odczuwa, że jest świadomym i pełnowartościowym członkiem zespołu klasowego a poprzez aktywne współuczestnictwo w działaniach odczuwa silną więź z rówieśnikami. Życie w szkole wraz z rówieśnikami jest związane z nowymi i złożonymi zjawiskami społecznymi, w których dziecko musi umieć się dostosować do nowych wymagań a zarazem ukierunkować swoje zachowanie na realizację zadań w formie indywidualnej i zespołowej, przy czym każda aktywność dziecka jest bacznie obserwowana i oceniana.
Dziecko w okresie trzeciego dzieciństwa staje się świadome, że należy do społeczności dziecięcej, jest to dla niego bardzo atrakcyjne i odczuwa bardzo dużą potrzebę przynależenia do tej społeczności rówieśników.
W tym czasie rówieśnicy wywierają na siebie bardzo duży wpływ, kontakty rówieśnicze są źródłem wzajemnej wiedzy i informacji, dają możliwość podejmowania nowych ról. Czas spędzony wspólnie z rówieśnikami ułatwia dziecku określenie własnego `Ja'. Dziecko spostrzega, analizuje i ocenia samego siebie z perspektywy relacji z bliskimi sobie osobami.
Wzorce i zachowania pojawiające się w trakcie nawiązywania kontaktów w grupach rówieśniczych podczas zabawy odgrywają szczególną rolę w uspołecznianiu dzieci, przygotowując je do różnych sfer współżycia w środowisku ludzkim.
Istotnym dla rozwoju etapem jest okres wczesnoszkolny, gdy dziecko staje się członkiem społeczności szkolnej, w której aby kształcić prawidłowe relacje musi przestrzegać systemu norm regulujących postępowanie uczniów. To okres mający bardzo duże znaczenie dla socjalizacji - wówczas rozwija się świadomość podziału zadań w grupie, która wspólnie działa (Sęk, op.cit., s. 61).
Według Marii Przetacznik - Gierowskiej (1993, s. 48) zabawa w grupie uczy zasad współżycia społecznego oraz postaw empatii i życzliwości. Dzieci, które potrafią przestrzegać „określonych norm zachowania się społecznego obowiązujących w grupie, będą się bez trudu stosować do nich” w dalszym życiu. W wychowaniu moralnym ucznia chodzi głównie o to, aby potrafił on zaproponować oraz zaakceptować reguły i normy postępowania. Proponowane przez niego zasady powinny być akceptowane przez współuczestników danej działalności. „Nawet jeśli dzieci bawią się w jakąś zabawę z obowiązującymi regułami, powinna to być dobra zabawa dla wszystkich” (Piszczek, 1997, s. 11), poprzez odpowiednią umiejętność współpracy.
Każdą zabawą wśród rówieśników, nawet najprostszą (w chowanego), kierują reguły i normy, do których dziecko dostosowuje się na początku mimowolnie a potem coraz bardziej świadomie a z czasem dzieci zaczynają modyfikować te zasady w celu ułatwienia lub urozmaicenia danej zabawy.
Według Piageta normy te są obrazem moralności opartej na wspólnym porozumieniu oraz współdziałaniu, dziecko w wieku około 10 lat wkracza w stadium relatywizmu moralnego, w którym zaczyna rozumieć, że reguły to pewne określone umowy stworzone przez ludzi, które służą naszemu bezpieczeństwu. Przestrzeganie tych reguł jest bardziej rozumiane jako współdziałanie, niż jako tylko przestrzeganie przepisów (por.: Debesse, op.cit., s. 86). To wiek, kiedy dziecko w swoim moralnym rozwoju nabywa umiejętność analizowania motywów postępowania innych ludzi. Dziecko musi sprostać wielu wymaganiom społeczeństwa, musi umieć dostosować do nich swoją aktywność poprzez akceptowanie pewnych norm i reguł.
Wraz z wiekiem wzrasta zainteresowanie dziecka zabawami zespołowymi. W wieku od około czterech lat ma miejsce uspołecznienie zabawy dziecka - zaczynają się wówczas pojawiać sporadyczne a potem coraz częstsze interakcje z rówieśnikami. Na początku są one dość sztywne ale szybko pojawia się współpraca.
W okresie wczesnoszkolnym „ (...) dzieci zaczynają doceniać psychologiczne aspekty przyjaźni”. Pojawiają się „wspólne zainteresowania, wzajemne zaufanie, wrażliwość na potrzeby drugiej osoby(...)” (Birch, Malim, op.cit., s. 30, 118). Birch i Malim przywołują obserwacje, które przeprowadziła Sylva, na ich podstawie wysunęła między innymi wniosek, iż „młodsze dzieci bawią się lepiej i dłużej w parach niż samotnie czy w większych grupach” (op.cit., s. 34).
W interakcjach z rówieśnikami podczas zabawy ma miejsce wiele procesów wpływających na socjalizację dziecka, zaliczamy do nich:
- pełnienie ról akceptowanych społecznie,
- rozwijanie właściwego stosunku do innych,
- uczenie się zachowań aprobowanych społecznie,
- uczenie się wzajemne swoich zachowań, wpływanie na nie i wywoływanie ich oraz przewidywanie,
- poznawanie własnych potrzeb,
- odkrywanie, jakie działania / zachowania sprawiają przyjemność a co jest przykre dla danych osób.
Już w wieku przedszkolnym obserwuje się u dziewczynek i chłopców zainteresowanie takimi rodzajami zabaw, które jak gdyby przygotowują je do pełnienia określonych ról w życiu dorosłym związanych z płcią.
W zabawach tematycznych dziewczynek częstym motywem jest opieka nad dzieckiem (lalką), a także różne czynności domowe (gotowanie, porządkowanie); bawią się w `dorosłe panie', przebierając się w ubrania i buty mamy, malując się, nosząc torebki. Z kolei chłopcy chętnie bawią się autami, kolejkami, lubią majsterkowanie, zabawy w wojnę, ubierają `strój szeryfa' lub `policjanta'(Przetacznikowa, Makiełło - Jarża, op.cit., s. 184).
Ważnym warunkiem prawidłowej zabawy dziecka w grupie jest umiejętność werbalnego i niewerbalnego porozumiewania się z towarzyszami zabawy. Wpływa to na prawidłowe relacje z rówieśnikami.
Relacje te powinny być otwarte, każdy uczestnik zabawy powinien mieć świadomość, że jest rozumiany a poprzez to akceptowany. Brak porozumienia w grupie rówieśniczej sprzyja zjawisku odtrącania.
Uczestnicy powinni umieć swobodnie wyrażać swoje myśli, poglądy, uczucia i przy tym aktywnie słuchać towarzyszy. Aby proces porozumiewania - komunikacji w grupie przebiegał prawidłowo, należy od najmłodszych lat dziecka dbać o kształtowanie w nim empatii. Empatia, jako umiejętność wczuwania się w położenie innych i rozumienia ich, otwartość - to cecha niewątpliwie wartościowa w kontaktach z rówieśnikami. Umożliwia ona nawiązanie szczególnych więzi z innymi dziećmi, opierając je na wzajemnej akceptacji, współpracy szacunku, tolerancji i zrozumieniu. Spędzanie wspólnego czasu z rówieśnikami w formie zabawy czy też innej aktywności /odpoczynek, nauka/ uczy empatii.
Podczas zabawy i pracy, w atmosferze wspólnego działania, wysiłku, starań, zaangażowania dziecko oducza się egocentryzmu i egoizmu, zaczyna liczyć się z opinią innych osób na temat swojej osoby i swojej aktywności, troszczy się o jakość wspólnie wykonywanej pracy, uczy się odpowiadać za własne i wspólne działania. Zabawa w grupie rozwija społeczne motywy działania dzieci, uspołecznia i dyscyplinuje je ( Przetacznik - Gierowska, op.cit., s. 44).
Brak współtowarzyszy w zabawie w wyniku odrzucenia jednostki przez grupę stanowi duże zagrożenie dla jej rozwoju społecznego. Bycie mało atrakcyjnym dla grupy i nieangażowanie do wspólnych zabaw mogą doprowadzić do obniżenia szans społecznego istnienia dziecka. Dłuższe trwanie poczucia odrzucenia i braku akceptacji może doprowadzić do rozwinięcia u dziecka bierności oraz niedostosowania społecznego (Stefańska - Klar, 2006, s. 150). Negatywny wpływ na rozwój społeczny może mieć frustracja i poczucie winy przeżywane w rywalizacji z rówieśnikami - przeżycia te w okresie trzeciego dzieciństwa zgodnie z teorią Eriksona prowadzić mogą do rozwoju „bierności społecznej” (Sęk, op.cit., s. 61). W okresie szkolnym popularne wśród dzieci są zabawy i gry sportowe, dające okazję do odczucia rywalizacji i współzawodnictwa, jednakże elementy te powinny być w zabawie umiejętnie dawkowane, tak, aby „zaspokoić potrzebę osiągnięć, unikając nadmiernego podniecania się dzieci lub wycofywania się z góry z rywalizacji, wówczas, gdy dziecko odczuwa głęboko porażkę i nie chce się na nią narazić” (Przetacznik - Gierowska, op.cit., s. 47). Określone zasady w pedagogice zabawy zalecają wręcz unikanie bezsensownej rywalizacji, konkurencji i przypadkowych zwycięstw, w których ktoś wygrywa a ktoś inny przegrywa - zabawa ma uczyć pełnej oraz otwartej współpracy, w której wzajemne poznanie siebie daje motywację do dalszej wspólnej aktywności.
Lew Wygotski, uważał, że wejście w relacje z rówieśnikami np. podczas zabawy, to podstawowy warunek rozwoju umiejętności społecznych. Określał te relacje mianem stymulatora rozwoju, który pozwala na ukształtowanie się tzw. strefy najbliższego rozwoju, będącej „różnicą między aktualnym poziomem rozwoju, określonym przez zdolność do samodzielnego rozwiązania danego problemu a poziomem najbliższego rozwoju, określonym przez możliwość rozwiązania problemu pod kierunkiem dorosłego lub z wspólnie z lepiej radzącym sobie rówieśnikiem. Typowe formy zabaw organizowanych wspólnie z innymi pozwalają tworzyć strefę dla wielu nowych umiejętności (Stefańska - Klar, 2006, s. 149).
Bibliografia:
1. Birch, A., Malim, T. (1998). Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości. Warszawa PWN.
2. Debesse, M. (1996). Etapy wychowania. Warszawa: Żak.
3. Piszczek, M. (1997). Terapia zabawą. Terapia przez sztukę. Warszawa: CMPPP MEN
4. Przetacznik - Gierowska, M. (1993). Świat dziecka. Aktywność - poznanie - środowisko. Skrypt z psychologii rozwojowej. Kraków: UJ.
5. Przetacznikowa, M., Makiełło - Jarża, G. (1977). Psychologia rozwojowa. Warszawa: WSiP.
6. Sęk, H. (1998). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa: PWN.
7. Smith, P.K. (1997). Rozwój społeczny W: P.E. Bryant, A.M. Dolman (red.). Psychologia rozwojowa (s. ). Poznań: Zysk i S-ka.
8. Stefańska - Klar, R. (2006). Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny W: B. Harwas - Napierała, J. Trempała (red.). Psychologia rozwoju człowieka (s. ). Warszawa: PWN.