FLEKSJA
1. Rola systemu fleksyjnego.
Podsystem fleksyjny jest podsystemem systemu morfologicznego i systemu składniowego (syntaktycznego) w systemie językowym. Jest to nauka o formach odmiany wyrazów. Zajmuje się tworzeniem (opisywaniem) różnych form fleksyjnych tego samego wyrazu, które będą pełniły odpowiednie funkcje w zdaniu. Kiedyś nazywana odmiennią.
2. Wyraz tekstowy.
Konkretny odcinek tekstu (ciąg głosek lub liter). W kodzie pisanym - wyraz ortograficzny; w kodzie mówionym - wyraz foniczny.
3. Funkcje morfemów gramatycznych.
- f. słowotwórcza (np. kaszka; morfem -k-)
~ służy do budowania morfemów leks. Wtórnych (buduje wyrazy pochodne)
~ ten morfem mają tylko leks. podzielne słowotwórczo (np. DOMEK, KASZKA)
- f. syntaktyczna (składniowa; np. kasza; morfem -a [i inne końcówki fleksyjne]).
~ wyznacza całemu leksemowi funkcję w zdaniu.
~ ten morfem mają tylko leks. odmienne (np. DOM, KASZA)
Morfemy gramatyczne o funkcji słowotwórczej tworzą nowe formacje słowotwórcze, a o funkcji syntaktycznej - wyznaczają funkcje w zdaniu.
4. Kategoria klasyfikacyjna (pojęcie i przykłady).
Kategoria klasyfikacyjna wyznacza klasę, do jakiej należy leksem; przypisuje poszczególne leksemy do poszczególnych klas. Dla rzeczownika taką kategorią jest rodzaj, a dla czasownika aspekt.
5. Kategoria fleksyjna (pojęcie i przykłady).
Kategoria fleksyjna danej części mowy to podział zbioru jej form wyrazowych na klasy (wartości):
rzeczownik - przypadek, liczba
przymiotnik - przypadek, liczba, rodzaj
liczebnik - przypadek, rodzaj
czasownik - czas, tryb, osoba, strona, (liczba), rodzaj, aspekt
6. Wyjaśnij zjawisko supletywizmu na przykładzie fleksji zaimków osobowych.
M. ty
D. ciebie/cię
C. tobie/ci
B. ciebie/cię
N. tobą
Msc. tobie
Supletywizm polega na uzupełnianiu się form niepokrewnych w paradygmacie zaimka (np. w celowniku są formy „tobie” i „ci”). Dłuższa forma (akcentowana) może występować na początku zdania (np. Tobie dam ten zeszyt.). Krótsza forma (nieakcentowana) nie może występować na początku zdania (np. Dam ci ten zeszyt.).
7. Budowa fleksyjna wybranego liczebnika zbiorowego.
dwa → dwoje
temat fleksyjny → dwoj|e ← końcówka fleksyjna
temat fl. poszerzony o -g- → dwojg|a ← końcówka fleksyjna
8. Leksemy odmienne i nieodmienne.
l. odmienny - taki, któremu odpowiada wieloelementowa klasa wyrazów tekstowych.
l. nieodmienny - taki, któremu odpowiada jednoelementowa klasa wyrazów tekstowych.
9. Typy morfemów leksykalnych.
a) pierwotne - niepodzielne (jak szaf- w wyrazie „szafa”)
b) wtórne - podzielne, w których możemy odnaleźć morfem leksykalny pierwotny (jak szaf- w „szafka”) lub wtórny (jak szafecz- w „szafeczka”) oraz morfem gramatyczny o funkcji słowotwórczej (jak -k- w „szafeczka”).
10. Formy liczby dualnej w paradygmatach rzeczowników oko, ucho, ręka.
W języku staropolskim, obok form l. Poj. I mn. Używano także form l. Podwójnej (na osnaczenie dwóch przedmiotów), np. dwie skrzydle (dwa skrzydła), dwie lecie (dwa lata), dwie słońcy (dwa słońca). Rzeczowniki nij. Z tematami twardymi miały w l. Podwójnej końc. -e, rzeczowniki miękkotematowe: -i (po spółgłoskach stwardniałych: -y).
M., B., W. ocz-y usz-y
D., Msc. ucz-u usz-u (dziś Msc.: oczach, uszach)
C., N. ocz-yma usz-yma (dziś C.: oczom, uszom)
Dzisiejsza odmiana wyrazów „oczy” i „uszy” jest więc mieszana: obok dawnych form liczby podwójnej używamy form nowych.
M., B., W. ręce
D., Msc. ręku (dziś D.: rąk, Msc. rękach)
C., N. rękama, potem: rękoma (dziś C.: rękom)
W narzędniku l. mnogiej oczyma i oczami; uszyma i uszami; rękoma i rękami.
11. Wskazywanie allomorfów.
np. idę ← temat: id-
idziesz ← temat: idź -
id- i idź- to allomorfy
12. Ustalanie morfonemów.
Morfonem - najmniejsza jednostka formy morfemu, reprezentowana w poszczególnych wariantach tego morfemu przez alternujące ze sobą głoski. Dwie głoski będące członami oboczności morfologicznej.
13. Rzeczowniki pluralia tantum a nieodmienne przez liczbę (przykłady).
Pluralia tantum to rzeczowniki o paradygmatach defektywnych ze względu na liczbę, np. pomyje, ścieki (zwykle nazwy nieczystości).
Rzeczowniki nieodmienne przez liczbę to takie, których formy l. poj. i mn. są identyczne, np. drzwi, spodnie, skrzypce, sanie.
14. Zaklasyfikuj podany rzeczownik jako defektywny - imieniny.
imieniny - pluralia tantum, defektywne ze względu na liczbę.
15. Pojęcie leksemu.
Leksem to pojęcie abstrakcyjne nazywające wyraz „językowy” realizowany w wyrazach tekstowych.
1. Przedmiot słowotwórstwa. Rola podsystemu słowotwórczego w systemie języka.
Słowotwórstwo to dział gramatyki zajmujący się formami językowymi wyrażającymi relacje leksykalne (między elementami różnych form).
Między niektórymi wyrazami (wieloma) zachodzą związki wyrazowe powiązane z różnicami formalnymi. Te związki tworzą podsystem słowotwórczy języka, a pewne prawidłowości w budowie wyrazów wchodzących w takie związki pozwalają nam tworzyć nowe wyrazy. Słowotwórstwo można określić jako opis budowy derywatów (wyrazów pochodnych). Słowotwórstwo dzieli się na synchroniczne (współczesne) i diachroniczne (historyczne).
2. Pojęcie i przykład formantoidu.
Formantoid to cząstka, która przypomina formant, ale nie spełnia jego roli.
np. górnik|ϕ ← wyraz niepodzielny słow. Nie ma tu tematu słowa „góra” ani formantu -nik (jak w wyrazie robotnik). -nik- jest więc formantoidem.
3. Przykłady leksemów podzielnych słowotwórczo diachronicznie a niepodzielnych synchronicznie.
but|ϕ ← podział fleksyjny (rzeczown. mają tylko taki) z synchronicznego punktu widzenia
diachronicznie rdzeniem wyrazów „but”, „obuty”, „obuć”, „wzuć”, „zzuć” jest u. Ob- znaczy tyle, co „otaczać”.
4. Kryteria klasyfikacji leksemów na części mowy.
a) kryt. semantyczne (bierze pod uwagę znaczenia),
b) kryt. morfologiczne (bierze pod uwagę budowę),
c) kryt. syntaktyczne (składniowe).
5. Klasy funkcjonalne leksemów odmiennych.
Klasy funkcjonalne leksemów to tzw. części mowy.
1. predykatywy - leksemy o podstawowej funkcji głównego semantycznie członu zdania. Są nimi: czasowniki, niektóre rzeczowniki, przymiotniki w formie krótkiej, niektóre przysłówki.
2. rzeczowniki - leksemy, które tworzą grupę imienną (ponieważ „zdrowy Janek” to wciąż „Janek”). Do tej grupy należą też zaimki rzeczowne oraz liczebniki typu tysiąc, milion etc.
3. przymiotniki - leksemy, które są członami zależnymi od grupy imiennej (w grupie „zdrowy Janek” „zdrowy” jest zależne od „Janek”; zmiana przypadka rzeczownika spowoduje też zmianę formy przymiotnika.
4. liczebnik - liczebniki główne i zbiorowe, a także zaimki liczebne.
6. Klasyfikacja leksemów oparta na pojęciu konotacji.
Konotacja - zdolność pewnych leksemów do otwierania miejsc dla innych leksemów. Np. użycie przymiotnika jest niepełne - trzeba go uzupełnić rzeczownikiem, a przysłówek - czasownikiem. Rzeczownik w mianowniku nie ma właściwości konotacyjnych.
Leksemy dzielą się na:
a) prymarne (są konotowane, nie konotują)
- rzeczowniki
b) sekundarne (konotują leksemy prymarne, są konotowane)
- czasowniki
- przymiotniki
c) tercjalne (konotują leksemy sekundarne, nie są konotowane, mogą konotować same siebie)
- przysłówki
7. Pojęcie i przykłady derywacji wzajemnej.
księga ↔ książka
diachronicznie: wyraz książ|ka został utworzony od wyrazu księg|a.
synchronicznie: wyraz księg|a pochodzi od wyrazu książk|a.
8. Rozróżnianie złożeń i zrostów.
Złożenie - wyraz, który powstał poprzez połączenie co najmniej dwóch rdzeni bądź ich derywatów oraz łączącego je interfiksu, np. cudz-o-ziemiec, list-o-nosz.
Zrost - wyraz powstały przez połączenie elementów struktury skladniowej w jedną całość, stanowiącą także pojedynczy wyraz fonologiczny, czyli posiadającą tylko jeden akcent główny, np. w niebo + wzięty = wniebowzięty, wielka + noc = wielkanoc.
9. Typy skrótowców.
Sposób odczytywania skrótu decyduje o typie skrótowca:
a) literowce, np. pékáés (wymawianie liter),
b) głoskowce, np. MEN (wymawianie głosek),
c) skrótowce mieszane, np. cepelia (CPlia),
d) sylabowce (grupowce), np. PaFaWag (Państwowa Fabryka Wagonów).
10. Funkcje formantów.
a) f. semantyczna - wyraz pochodny różni się znaczeniem od podstawowego
- f. modyfikacyjna - znaczenie wyrazu pochodnego ogólnie jest to samo, ale zostało zmodyfikowane. Nie zmienia się część mowy, derywat jest wzbogacony o jakąś cechę (np. np. dom - domek).
- f. mutacyjna - zmiana znaczenia przy zachowaniu związku z wyrazem podstawowym. Część mowy się nie zmienia (np. wiatr - wiatrak).
b) f. strukturalna - nie zmienia się znaczenie, część mowy ani funkcja w zdaniu, a jedynie struktura wyrazu podstawowego (np. strona - stronica).
c) f. syntaktyczna - nie zmienia się znaczenie wyrazu (pochodny znaczy to samo, co podstawowy). Zmienia się jednak część mowy, co doprowadza do zmiany funkcji w zdaniu.
np. śpiewanie, chodzenie, mówienie; śpiew, chód, mowa (z konektywem ujemnym).
d) f. semantyczno-syntaktyczna - następuje zmiana części mowy (mutacja semantyczna oraz zmiana funkcji w zdaniu; np. pisarz, śmiałek ← pisze, śmiały).
11. Budowa słowotwórcza wybranego liczebnika zbiorowego.
temat słowotw. Motywowany tematem liczebn. głównego (pięć-) → p'jęć|oro ← sufiks
12. Jak zbudowane są leksemy podzielne słowotwórczo?
Leksemy podzielne słowotwórczo zawierają w swej budowie morfem gramatyczny o funkcji słowotwórczej.
13. Typy formantów.
a) formanty typowe (afiksalne) - zawierają w sobie afiksy słowotwórcze.
- prefiks (przedrostek) - występuje przed tematem sł., np. prze|miły
- sufiks (przyrostek) - występuje po temacie sł., np. dom|ek
- interfiks (wrostek) - występuje pomiędzy dwiema podstawami sł., w złożeniach, np. list|o|nosz
- postfiks - formant dodawany po całym wyrazie podstawowym. Najczęściej zaimek nieosobowy, np. mówi się
b) formanty nietypowe (nieafiksalne)
- f. paradygmatyczny - występuje, gdy utworzenie wyrazu następuje przez zastąpienie paradygmatu (wzoru odmiany), np. woźn|y ↔ woźn|a (zmiana paradygmatu rodzajowego).
- f. alternacyjny - jeżeli różnicą jest tylko alternacja, to formantem jest właśnie ona. np. kaśa ↔ kaxa (alternacja ś:x)
- f. prozodyczny - występuje w pewnym typie formacji słowotwórczych, które nazywamy zrostami, np. v'jélka nóc - v'jelkánoc. Zrost ma 1 akcent. Zmiana akcentu » powstanie zrostu.
14. Fleksyjna metoda rozpoznawania aspektu czasownika.
dk - ma imiesłów uprzedni
ndk - im. czynny i współczesny
15. Budowa słowotwórcza i typy imiesłowów.
temat cz. teraźn. poszerzony o j → czytaj|ąc ← przyr. im. współczesnego
forma cz. przesz. czasownika dk → poczeka|wszy ← przyr. im. uprzedniego
temat cz. teraźn. poszerzony o j → czytaj |ąc| y ← końc. rodz.-przyp.
przyr. im. czynn.
temat cz. przeszł. → czyta |n| y ← końc. rodz.-przyp.
przyr, im. biern.
16. Doroszewski
Typy formacji rzeczownikowej ze względu na podstawę:
a) formacje odczasownikowe
> rzeczowniki pochodne
b) formacje odprzymiotnikowe
Typy formacji rzeczownikowej ze względu na funkcję składniową formantu:
a) formacje podmiotowe - śpiewak → ktoś śpiewa; funkcja podmiotowa, -ak czyli ktoś
śmiałek → śmiały; funkcja podmiotowa; ktoś kto jest śmiały
b) formacje orzeczeniowe - formant pełni taką samą funkcję, jak orzeczenie w zdaniu.
śpiewać → śpiewanie - wykonywanie czynności 'śpiewu'
śmiały → śmiałość; - ość ma funkcję orzeczeniową (ktoś jest śmiały)
dopełnienie: - anie, - enie, -cie
formanty produktywne - tworzą nowe wyrazy
włóczyć → włóczęga; -ęga to formant nieproduktywny
17. Budowa słowotwórcza wskazanego przymiotnika z stopniu wyższym - bliższy.
bliższy ← bliski
alternacja spółgłoskowa jakościowa - s:ż
konektyw ujemny -k- (gdy temat przymiotnika kończy się na dwie spółgłoski i drugą jest k, to w temacie przymiotnika w stopniu wyższym nie występuje).
-sz|y ← formant (-y to końcówka fleksyjna)
18. Jakie formacje tworzą ten sam typ słowotwórczy?
Ten sam typ słowotwórczy tworzą formacje o tej samej wartości kategorialnej utworzone za pomocą tego samego formantu.
mal|arz , piek|arz , mur|arz ← ten sam formant (-arz) i ta sama wartość kategorialna (wykonawca czynności)
19. Jakie formacje tworzą tę samą kategorię słowotwórczą?
Do tej samej kategorii należą formacje o wspólnym, uogólnionym znaczeniu (np. nazwy wykonawców czynności). Mogą mieć różne formanty, czyli należeć do różnych typów słowotwórczych, np. mal|arz, piek|arz - ta sama formacja i typ sł.; mal|arz, kierow|ca - ta sama formacja, różne typy.