UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE- CHARAKTERYSTYKA DZIECKA UPOŚLEDZONEGO UMYSŁOWO W STOPNIU LEKKIM
Termin ,, upośledzenie umysłowe” używany jest często zamiennie z pojęciami ,, niedorozwój umysłowy” lub ,, oligofrenia”. Jedną z pierwszych prób określenia upośledzenia umysłowego była definicja Kraepelina ( 1915 ). Terminem oligofrenia określił grupę złożoną pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian morfologicznych anomalii rozwojowych, która posiada wspólną podstawę patogenetyczną- totalne opóźnienie rozwoju psychicznego
( Wczesany, 1998 ). Do 1968 roku brak było jednolitej terminologii, stałych kryteriów pozwalających w miarę precyzyjnie ustalić, jakie osoby i dlaczego można uznać za upośledzone umysłowo, a jeżeli już, to jak dalece i w jakim stopniu są one upośledzone.
W roku 1968 Światowa Organizacja Zdrowia ustaliła klasyfikację stopni rozwoju i niedorozwoju umysłowego opartą na tzw. odchyleniach standardowych. Klasyfikacja ta wprowadza cztery poziomy upośledzenia umysłowego: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki. Stopień umiarkowany
i znaczny określa się również jednym wspólnym terminem- upośledzenie głębsze. Dla poszczególnych stopni upośledzenia ustalono wskaźniki liczbowe określające iloraz inteligencji: dla lekkiego 52-67, umiarkowanego 36-51, znacznego 20-35, głębokiego 0-19 ( Wyczesany, 19998).
Powszechnie cytowaną w świecie definicją upośledzenia umysłowego jest definicja Amerykańskiego Stowarzyszenia Na Rzecz Osób Ograniczonych Umysłowo. ,, Upośledzenie umysłowe to znaczące obniżenie ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą deficyty w dziedzinie zachowań adaptacyjnych i które występuje w okresie rozwojowym”
( B. Kosmowska ). O obniżeniu ogólnego funkcjonowania umysłowego możemy mówić wtedy, jeżeli wynik badania testem inteligencji będzie przynajmniej o dwa odchylenia standardowe niższy od średniego wyniku w tym teście. Termin ,, zachowanie adaptacyjne” oznacza taki sposób zachowań społecznych i taki poziom funkcjonowania, jakie są spodziewane u osoby w tym samym wieku i w podobnej grupie kulturowej. Okres rozwojowy to okres
od urodzenia do 18 roku życia ( Kosmowska, 1999).
W Polsce funkcjonuje też równolegle definicja upośledzenia umysłowego
w brzmieniu: ,, Upośledzenie umysłowe jest to stan charakteryzujący się istotnie niższym od przeciętnego ogólnym poziomem funkcjonowania intelektualnego, współwystępującym z istotnym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących zdolności przystosowawczych: porozumienia się, samoobsługi, trybu życia domowego, uspołecznienia, korzystania z dóbr społeczno- kulturowych, kierowania sobą, troski o zdrowie
i bezpieczeństwo, umiejętności szkolnych oraz sposobu organizowania czasu wolnego i pracy. Istotnie niższy oznacza niższy o dwa odchylenia
( standardowe) niż przeciętny poziom.
Jednoznaczna, szczegółowa charakterystyka dzieci upośledzonych umysłowo zakwalifikowanych do danego stopnia upośledzenia jest bardzo trudna, ponieważ każda jednostka jest odmiennie ukształtowana w wyniku jej tylko właściwych uszkodzeń układu nerwowego. Ogólnie jednak można stwierdzić,
że niedorozwój umysłowy ujawnia się w czynnościach orientacyjno- poznawczych, intelektualnych, motorycznych oraz w całej osobowości. U dzieci tych występują nieprawidłowości i zaburzenia o różnych wymiarach
i zróżnicowanym nasileniu w zakresie percepcji wzrokowej, słuchowej, koordynacji wzrokowo- słuchowej, słuchowo- ruchowej, pod względem rozwoju mowy, w ogólnym rozwoju motorycznym. Są wśród nich dzieci zahamowane, lękliwe, nieśmiałe ale również żywe, niespokojne, nadruchliwe. Jedne są bardzo samodzielne w zakresie samoobsługi, inne wymagają ogromnej pomocy ze strony opiekunów. Dzieci upośledzone umysłowo, tak jak wszystkie inne, mają określone potrzeby psychiczne, do których zalicza się potrzeby pierwotne- związane z potrzebami samozachowawczymi, oraz potrzeby wyższe: społeczne i poznawcze (Polkowska, 1998)
Ustalenie, czy dziecko jest upośledzone umysłowo, w jakiej szkole powinno się uczyć należy do poradni psychologiczno- pedagogicznych znajdujących się w rejonie zamieszkania dziecka. Tam dziecko powinno być objęte badaniami:
ogólnym badaniem lekarskim i specjalistycznym,
badaniem psychologicznym, dotyczącym rozwoju intelektualnego, motoryki, funkcjonowania analizatorów,
dojrzałości społecznej i niektórych cech osobowości,
badaniami pedagogicznymi, określającymi poziom wiadomości
i umiejętności oraz trudności w procesie uczenia się,
badaniami socjalnymi, ustalającymi aktualną sytuację rodzinną, status rodziny oraz jej wpływ na rozwój dziecka.
Po zebraniu danych z przeprowadzanych badań opracowywane są opinie
i wnioski, których zatwierdzenie następuje podczas zebrania tzw. zespołu orzekającego ( dyrektor poradni+ lekarz+ psycholog +pedagog) co jest prawną podstawą do napisania Orzeczenia. W Orzeczeniu powinny być informacje dotyczące:
rozwoju i stopnia odchylenia od normy,
wskazówki co do formy dalszego kształcenia dziecka ( rodzaj szkoły),
zalecenia co do metod i sposobów pracy z dzieckiem ( Kosmowska, 1999).
Rozpoznanie upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia stwarza często poważne trudności. Wynikają one m.in. z podobnych objawów zachowania się dziecka zaniedbanego i upośledzonego umysłowo, ponieważ często warunki środowiskowe, z których dziecko pochodzi mogą wpłynąć niekorzystnie na jego rozwój ogólny.
W populacji upośledzonych umysłowo najliczniejszą grupę stanowią upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim- ok. 75%. Iloraz inteligencji dzieci lekko upośledzonych w skali Wechslera waha się od 69 do 55, tym samym grupa znajduje się w przedziale 2,01 do 3,00 odchyleń standardowych. Wśród przyczyn wywołujących lekkie upośledzenie umysłowe należy wymienić czynniki: działające w okresie życia płodowego, związane z nieprawidłowym przebiegiem porodu, działające po urodzeniu ( choroby, urazy, zatrucia), a także czynniki kulturowe i społeczne. Często brak jest uchwytnych przyczyn upośledzenia.
Pod względem wyglądu zewnętrznego i rozwoju fizycznego jednostki upośledzone w stopniu lekkim na ogół nie różnią się od swoich rówieśników. Przy wnikliwej obserwacji można zauważyć jednak pewne anomalie fizyczne, które występują częściej, niż u jednostek normalnych np. zez, zajęcza warga. Częściej też stwierdza się u nich uszkodzenia zmysłu wzroku i słuchu, kalectwo narządów ruchu i zaburzenia motoryki (Borzyszkowska, 1985).
Rozwój dziecka upośledzonego umysłowo przebiega przy zaburzonym funkcjonowaniu układu nerwowego. Dzieci lekko upośledzone różnią się od swoich zdrowych rówieśników upośledzeniem różnych rodzajów percepcji:
mają gorszą pamięć logiczną, bezpośrednią i trwałą,
uwaga dowolna, jej trwałość i podzielność jest mniejsza.
Prawie 90% dzieci w klasach pierwszych szkół specjalnych ma niewłaściwą artykulację. Występują dyslalie i agramatyzmy. Zasób słów dziecka
z upośledzeniem w stopniu lekkim jest ubogi, dotyczy to zwłaszcza mowy czynnej.
Osoby upośledzone w stopniu lekkim charakteryzują się przede wszystkim upośledzonym myśleniem. Jego rozwój jest spowolniały i zatrzymuje się
w stadium tzw. operacji konkretno- obrazowych. Abstrahowanie i uogólnianie są im niedostępne, dlatego nie rozumieją pojęć abstrakcyjnych i na poziomie uogólnionym. Najlepiej radzą sobie z wnioskowaniem w codziennych, prostych sytuacjach życiowych, a dobre wyniki uzyskują w rozumowaniu na materiale konkretnym.
Dziecko upośledzone spostrzega niedokładnie, często jest więc w sytuacjach przerastających możliwości rozumienia. Czuje się wtedy zagrożone, reaguje patologiczną reakcją emocjonalną, dlatego często można obserwować reakcję dziecka niewspółmierną w stosunku do bodźca, który je wywołał. Analizując zaburzenia zachowania się dziecka upośledzonego w stopniu lekkim można wyodrębnić dwie grupy:
Eretyczne, niestabilne, niezrównoważone, z przewagą pobudzania.
Są to dzieci nadmiernie ruchliwe, skłonne do afektowanych wybuchów, z równoczesnymi trudnościami w koncentracji uwagi
i oznakami nadmiernego zmęczenia.
Apatyczne, z przewagą hamowania, ze zwolnionym tempem reakcji,
biernością, nieśmiałością i płaczliwością.
Niekiedy wymienia się istnienie trzeciego typu- zmiennego, gdzie nadmierna pobudliwość występuje naprzemiennie ze stanami apatii i bierności (Wyczesany, 1998).
Dziecko upośledzone umysłowo w stopniu lekkim cechuje zwolnione tempo pracy, brak samodzielności, pomysłowości i przemyślanego planu działania, wymagają nadzoru, gdyż z chwilą występowania trudności załamują się i mogą łatwo pozostawić pracę nieskończoną. Wymagają też specjalnych bodźców do pracy w formie pochwały, zachęty, nagrody ale także rozkazu.
Dorosłe osoby lekko upośledzone osiągają intelektualny poziom dziecka dwunastoletniego, zaś w zakresie dojrzałości społecznej 17- letniej osoby o normalnym rozwoju intelektualnym. Dzieci o tym samym ilorazie inteligencji, w podobnym wieku i ilorazie dojrzałości społecznej, cechują się dużą różnorodnością w zakresie funkcjonowania poszczególnych zdolności
i umiejętności. Różnice te mogą dotyczyć zakresu percepcji wzrokowej, słuchowej, kinestetycznej, wszystkich rodzajów i zakresów pamięci, uwagi, mowy czynnej i biernej, zdolności manualnych, matematycznych, rozwoju motorycznego i reakcji emocjonalnych.
LITERATURA:
B. Kosmowska: Dzisiaj się bawimy. Rewalidacja indywidualna prowadzona metodą dobrego startu, Warszawa, WSiP, 1999.
J. Wyczesany: Oligofrenopedagogika, Kraków, Oficyna Wydawnicza
,, Impuls”, 1998.
3. H. Borzyszkowska: Oligofrenopedagogika, Warszawa, PWN, 1985.
4