Wykład 1
22 lutego 2010 r.
Jakie rodzaje dokumentów są gromadzone w bibliotekach?
Różnorodność ta została podzielona według różnych typologii. Ogólnie przyjęty podział znajduje się w polskiej normie PN-92/N-01127 Bibliotekarstwo i bibliografia. Typologia dokumentów. Terminologia. (Dokumenty piśmiennicze, ikonograficzne, kartograficzne, patentowe, normalizacyjne, dźwiękowe, filmowe, druki muzyczne).
1977r. - Kongres Bibliografów w Paryżu - podział na dokumenty trzech stopni:
1º wydawnictwa zwarte, ciągłe, druki urzędowe
2º druki muzyczne, dokumenty kartograficzne, patentowe, prace awansowe (niepublikowane), referaty na konferencje naukowe, sprawozdania
3º artykuły, dokumenty dźwiękowe, ikonograficzne, wydawnictwa techniczno-handlowe (np. cenniki, foldery), filmy, wydawnictwa brajlowskie, mikroformy, przeźrocza, inne dokumenty audiowizualne, elektroniczne.
W ten sposób kongres zwrócił uwagę na priorytety w narodowej rejestracji bibliograficznej. Określił program minimum. Absolutnie koniecznie musiały być rejestrowane dokumenty pierwszego stopnia.
1998r. - II Międzynarodowy Kongres Bibliografów w Kopenhadze - typologia nie może być bezwzględnie stosowana ze względu na zmiany warunków publikacji, nauki; musi ulec weryfikacji. Każdy kraj sam decyduje, które dokumenty mają być katalogowane w jakiej kolejności: książki, dokumenty rządowe, materiały konferencyjne, wydawnictwa ciągłe, podręczniki, kartografia, druki muzyczne, broszury (dokumenty życia społecznego), dysertacje (prace awansowe), eksteriorika, dokumenty dźwiękowe, mikroformy, filmy, dokumenty ikonograficzne, artykuły, pliki komputerowe, książki elektroniczne, inne dokumenty elektroniczne, wewnętrzne dokumenty rządowe, czasopisma elektroniczne.
Biblioteki są skarbnicami zbiorów różnego typu. Dominujące są dokumenty piśmiennicze.
Piśmiennictwo - ogół wypowiedzi językowych utworzonych w piśmie spełniających określone funkcje w rozmaitych sferach życia społecznego, służących poznaniu i wiedzy, kształtowania postaw ludzkich, rozpowszechnianiu informacji, celom praktycznego porozumiewania się, zaspokajania potrzeb estetycznych odbiorców.
Podział dokumentów piśmienniczych ze względu na samoistność:
1º wydawnictwa, np. książka, czasopisma
2º utwory, np. artykuł w czasopiśmie
3º fragmenty, np. część tekstu
4º dokument samoistny pod względem wydawniczym nieposiadający samoistności piśmienniczej, np. 1 tom całości („Lalka”).
Podział dokumentów piśmienniczych ze względu na formę/rodzaj piśmiennictwa: podręczniki, monografie, słowniki.
Podział dokumentów piśmienniczych ze względu na rodzaj i gatunek literacki: komedia, dramat itd.
Podział dokumentów piśmienniczych ze względu formy rodzajowej tekstu: książka a album, materiał konferencyjny.
Podział dokumentów piśmienniczych ze względu na treść.
Reprezentacje właściwości treści i formy:
układanie w przejrzysty sposób w zależności od miejsca,
sporządzanie katalogów,
opracowanie bibliografii i innych rejestrów.
Przykład biblioteki z wolnym dostępem:
brak katalogów, tylko opis regałów, nalepki na książkach z sygnaturami, symbolem półki = skrócona forma podająca informację o treści książki - samo ulokowanie w danym dziale świadczy o dokonaniu analizy treściowej,
hasło rzeczowe wykorzysta osoba będąc bezpośrednio w bibliotece,
charakterystyka rzeczowa w tej postaci wejdzie do katalogu rzeczowego.
Książka w wolnym dostępie - charakterystyka rzeczowa.
Książka w katalogu - rekord bibliograficzny - jego fragmentem jest charakterystyka rzeczowa (pola 600 w systemie MARC21) - musi ona zastąpić użytkownikowi fizyczny kontakt \ książką; stanowi reprezentację treści dokumentu.
Reprezentacjami dokumentów są:
umowne zapisy zawierające dane identyfikujące dokument,
umowne zapisy o zawartości dokumentów np. charakterystyki rzeczowe.
Analiza i adnotacja
Adnotacja - zwięzła charakterystyka dokumentu dotycząca jego treści lub cech pozatreściowych (np. w którym roku został dokumentowi napisany, jaką pozycję zajmuje autor). Najczęściej stosowane adnotacje:
wyjaśniające - stosowane, gdy tytuł dokumentu niejednoznacznie lub niedostatecznie określają treść i charakter dokumentu,
zawartościowe - podają pełny bądź częściowy spis treści dokumentu,
księgoznawcze - dotyczą cech wydawniczych, piśmienniczych lub innych cech formalnych dokumentu, a także jego historii, przeznaczenia czytelniczego,
zalecające - zawierają elementy zachęty lub ułatwiające tę lekturę.
Analiza dokumentacyjna (abstrakt) - zwięzłą informacja o treści dokumentu, najczęściej stosowane analizy:
wskazujące - tematyka dokumentu i główne tezy autora,
omawiające - szczegółowa problematyka dokumentu, najważniejsze dane faktograficzne, zastosowane metody, tok rozumowania autora, wnioski,
deskryptorowe - zbudowane z deskryptorów,
autorskie (streszczenie dokumentacyjne) - buduje je sam autor.
Wykład 2
1 marca 2010r.
Podstawa opisu i pomocnicza podstawa opisu
w teorii Adama Łysakowskiego. Pojęcie przedmiotu i ujęcia.
/Dodatkowa literatura: Adam Stopa, O treści książek. Opracowanie rzeczowe piśmiennictwa, 2002/
Treść dokumentu reprezentują hasła rzeczowe.
Hasła rzeczowe oraz analizy dokumentacyjne są tworzone na podstawie analizy treści dokumentu przez bibliotekarza. Owocne przeprowadzenie analizy treści dokumentu zależy od umiejętności wczytania się w treść i określania, jakie części/elementy treści dokumentu są najbardziej znaczące ze względu na zawartość dokumentu oraz ze względu na potrzeby informacyjne biblioteki i jej użytkowników. Dokumenty analizuje się jednocześnie pod wieloma względami. Praca nad książką jest subiektywna; jej efekty są zależne od indywidualnego wyboru specjalisty. Istnieją ogólne wskazania ułatwiające analizę treści dokumentu; zawdzięczamy je Adamowi Łysakowskiemu. Adam Łysakowski, twórca i teoretyk opracowania rzeczowego wyodrębnił podstawę opisu i pomocniczą podstawę opisu.
Podstawa opisu - właściwy tekst jednostki katalogowej.
Pomocnicza podstawa opisu - tytuł i załączniki do tekstu (przedmowa, posłowie, dedykacja, spis rzeczy, indeksy, streszczenie oraz wiadomości o dziele zaczerpnięte spoza niego).
W oparciu o analizę podstawy opisu i pomocniczą podstawę opisu powziąć można spostrzeżenia o treści dokumentu i jego przeznaczeniu.
Pomocnicza podstawa opisu
Praca z książką rozpoczyna się w chwili jej otrzymania; szata zewnętrzna i format są znakami treści i znakami przeznaczenia książki, np. książka o dużej objętości albo zamknięta w twardej, eleganckiej oprawie, klasyczna czcionka może sugerować, że ten dokument to praca naukowa, np. encyklopedia. Innym przykładem jest książka w formacie kwadratu - możemy się domyślać albumu bądź książki dla dzieci; książki w kształcie zabawek - dla dzieci; wydania kieszonkowe - utwory literackie; przewaga wysokości nad szerokością - poradnik turystyczny; broszura - doraźny charakter. Na podstawie szaty zewnętrznej książki możemy zaczerpnąć informacji o jej znaczeniu czytelniczym.
Tytulatura jako czynnik pomocny; tytuł nazywa dzieło, jest jego wizytówką. Tytuł może być metaforyczny, przenośny, niejasny, konkretny, powiadający (np. „Logika dla studentów kierunków humanistycznych. Zadania i przykłady”, encyklopedie, słowniki). „Wybór pism”, „Opowiadania”, „Bajki i legendy” - tytuły nie określają zawartości dzieła, dopiero w połączeniu z nazwiskiem autora. Tytuły formułowane mogą być w sposób aluzyjny, np. „Moja zupa”, „Wiara i wina” (pamiętniki), „Dzieci wszechświata”, „Ostatni wykład”. Tytuł ze specjalistyczną terminologią, np. „Podręcznik UKD” - wnioskowanie tylko po tytule byłoby błędne. Tytuł często wprowadza w błąd: „Dzieje świecy” Faraday - książka popularno-naukowa - wykład w chemii, „Mózg i płeć” Boy-Żeleński - nie ma nic wspólnego z seksuologią, o literaturze, „Ryby śpiewają…” A. Fiedler - podróż po Amazonii.
Osoba przeprowadza analizę dokumentu na potrzeby charakterystyki cech treściowych powinna umieć się wyzwolić spod sugestii tytułu.
Podtytuł - niekiedy przy niedokładnym tytule, więcej objaśnień na temat zawartości książki np. „Analiza statystyczno-poznawcza”.
Nazwisko autora - specjalisty w danej dziedziny (H. Markiewicz - „Pozytywizm”, A. Łysakowski - „Katalogowanie”).
Nazwa serii wydawniczej - np. seria Foka (od SBP) - dotyczy zagadnień komputerowego opracowania zbiorów.
Nazwa wydawnictwa: Zarówno tytuł i inne elementy pozwalają na wstępne/próbne rozpoznanie treści, które musi być potwierdzone, rozwinięte i uzupełnione w świetle podstawowego tekstu. Niezależnie od wskazówek, które można czerpać z analizy pomocniczej podstawy opisu to tekst wyraża treść, jaką chciał zapisać i przekazać autor. Obowiązuje więc wymóg bardzo uważnego zapoznania się z tekstem.
Adam Łysakowski sformułował kilka pytań organizujących proces zapoznania się z treścią dokumentu:
Co jest przedmiotem głównym jednostki katalogowej?
Czy dzieło ma jeden przedmiot główny czy więcej równorzędnych podmiotów?
Czy przedmiot przedstawiony jest w całości czy też uwydatniona jest pewna własność przedmiotu?
Jakie jest ujęcie przedmiotu w danym dziele?
Jaka jest forma tekstu?
/2 podstawowe dzieła Adama Łysakowskiego:
Katalog przedmiotowy. Teoria (1928r.)
Katalog przedmiotowy. Teoria (1946r.)/
Pojęcie przedmiotu i ujęcia
Przedmiot - rzecz postrzegana zmysłami jako odrębny element rzeczywistości, wytwór pracy ludzkiej; temat, treść, wątek czegoś; to, co lub ten kto skupia na sobie czyjąś uwagę. Podlega czyjemuś działaniu, stanowi cel czyichś uczuć.
Przedmiot dokumentu - rzecz przez autora opisana.
3 grupy przedmiotów (podział Adama Łysakowskiego):
Dziedziny życia kulturalnego i gospodarczego, a więc poszczególne nauki i dyscypliny (bibliotekoznawstwo → informacja naukowa), dziedziny sztuki i religii, umiejętności techniczne, gałęzie życia organizacyjnego, np. stowarzyszenia, rodzaje przemysłu, handlu, rzemiosła, zawody itp.
Przedmioty realne i idealne - konkretne całości, usamodzielnienie części (np. silnik), oderwane cechy własności, przedmioty fizyczne i psychiczne, osoby i rzeczy, zjawiska i dyspozycje, czynności i stany, jakości i stosunki, fakty i zagadnienia, przedmioty należące do minionej rzeczywistości jaki i dopiero projektowane.
Rodzaje piśmiennicze bądź wydawnicze, gatunki tekstów, utworów, dzieł, wydawnictw, książek, druku.
Co może być przedmiotem dokumentu?
zdarzenia i wydarzenia historyczne; traktaty, układy, bitwy, wojny, zbrodnie masowe (np. II wojna światowa, I wojna światowa, bitwa pod Monte Cassino, zbrodnia katyńska),
osoby, również fikcyjne, postaci mitologiczne, literackie,
dzieła autorskie i anonimowe oraz ich części, np. Biblia, „W pustyni i w puszczy”,
osoby prawne, instytucje i organizacje, imprezy artystyczne i naukowe,
jednostki geograficzne i fizjologiczne, np. Kraków, Pacyfik, Wisła; kategorie osób: dzieci, lekarze, menele,
grupy etniczne i narodowościowe: Polacy, Indianie,
dziedziny wiedzy, nauki, sztuki, działalności praktycznej, życia społecznego i ich przedmioty, np. książka, architekci, muzyka,
kierunki, style, prądy naukowe i artystyczne, ideologie, teorie, prawa, np. buddyzm, teoria gier,
obiekty fizyczne, przedmioty, ich rodzaje, gatunki i odmiany, np. bakterie, gruźlica,
działania, procesy i czynności, np. leczenie, zamach stanu,
jednostki abstrakcyjne, zjawiska, stany, relacje, okoliczności: cierpienie, niedożywienie,
etap z życia określonej osoby, wątek wybrany dotyczący osoby, jej cechy: dzieci w malarstwie, humor u Henryka Sienkiewicza,
jeden z obszarów dziedziny nauki i sztuki, jego rozwój: biologia po II wojnie światowej,
zjawisko w całości, zjawisko w określonej sytuacji: Sukiennice w Krakowie,
instytucja - fragment jej działalności - np. współpraca.
Wykład 4
15 marca 2010 r.
Wybór przedmiotu i wykładnia pojęciowo-wyrazowa
Adam Łysakowski sformułował swoją teorię na piśmie, zawarł ją na kartach Katalog przedmiotowy. Teoria, ale również stosował w praktyce. Pod kierunkiem Adama Łysakowskiego katalogi przedmiotowe sporządzane według jego pomysłu próbowano wprowadzić w kilku bibliotekach: Bibliotece Uniwersyteckiej w Wilnie od 1925r., w Bibliotece Synodu Ewangelicko-Reformowanego w Wilnie od 1927r., w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (1929-1930 Adam Łysakowski był związany z tą biblioteką), Biblioteka N w Warszawie 1944r. Adam Łysakowski wprowadził pewne nowe wyrażenia na potrzeby opracowania rzeczowego zbiorów w bibliotekach, np. przedmiot, podstawa opisu, pomocnicza podstawa opisu, rodzaje przedmiotu, ale również: katalog przedmiotowy, jednostka katalogowa, temat, nagłówek przedmiotowy.
Katalog przedmiotowy - jeden z rodzajów katalogu rzeczowego, ma za podstawę opisu przedmiotowego tekst dzieła; powstaje na podstawie analizy tekstu dzieła. Katalog przedmiotowy to spis zgromadzonych w bibliotece dzieł ułożony abecadłowo według tematów wyszczególnionych na podstawie ich tekstu.
Jednostka katalogowa - nie może nią być artykuł z czasopismu - ich odrębne podawanie jest rzeczą bibliografii a nie katalogu; czyli dzieło, to całość samoistna pod względem piśmienniczym oraz wydawniczym (np. wyd. zwarte, ciągłe, zbiorowe). W katalogu jednostka katalogowa otrzymuje nagłówek przedmiotowy.
Nagłówek przedmiotowy to temat z określnikami.
Temat to naczelne pojęcie opisowe katalogu przedmiotowego, nazywa przedmiot główny. Temat to wyraz naczelny katalogu przedmiotowego, który umieszcza się na początku nagłówka przedmiotowego, o ile sam go nie stanowi (dziś nagłówek przedmiotowy - hasło przedmiotowe).
Określnik - wyrażenie używane przez Adama Łysakowskiego, ale niezdefiniowane - inaczej: wtórne współczynniki opisu - nagłówek przedmiotowy może być zbudowany z samego tematu, bądź z tematu i wtórnych współczynników opisu.
Adam Łysakowski uważał, że praca nad katalogiem przedmiotowym rozdziela się na 2 etapy:
Pierwszy etap to analiza dokumentu, której celem jest ustalenie, wybór przedmiotu, jego ujęcia, własności przedmiotu, drugi etap, po wyborze głównej cechy dzieła, to etap szukania wykładni dla przedmiotu i jego właściwości, czyli pojęciowe i wyrazowe ukształtowanie wykładników. W toku wyboru tej wykładni, pierwszorzędne zagadnienia stają się tematami, drugorzędne stają się określnikami, niektóre wyrażenia ustalone podczas analizy cech dokumentu się pomija, a niektóre otrzymają status odsyłaczy.
Jakiego rodzaju tematy występowały w katalogu przedmiotowym Adama Łysakowskiego (typologia tematów - 3 typy tematów):
tematy przedmiotowe - nazwy osób, rzeczy, zjawisk, właściwości psychicznych, nazwy przedmiotów fizycznych itp.:
Wśród tematów przedmiotowych wyodrębnił tematy jednostkowe:
tematy przedmiotowe jednostkowe osobowe - nazwy własne, np. „Wyspiański Stanisław”, „Stefan Batory”, „Zawisza Czarny”, „Zeus”, nazwy rodzin i rodów, np. „Jagiellonowie”, „Czartoryscy”;
tematy przedmiotowe jednostkowe geograficzne - nazwy większych terytoriów, np. części świata, np. „Europa”, „Skandynawia”, nazwy państw, np. „Białoruś”, „Czechosłowacja”, „Mezopotamia”;
tematy przedmiotowe jednostkowe topograficzne - nazwy mniejszych jednostek przestrzennych, np. „Kraków”, nazwy oceanów, zatok, jezior, rzek, pasm górskich, np. „Morskie oko”, nazwy jednostek astronomicznych: większe gwiazdy, planety, np. „Mars”).
Tematy przedmiotowe rzeczowe - są stosunkowo nieliczne według Adama Łysakowskiego, np. nazwy instytucji i organizacji - „Biblioteka Narodowa”, tytuły dzieł anonimowych - „Kazania świętokrzyskie”, nazwy wydarzeń historycznych - „Wojna światowa 1914-1918; światowa”;
tematy klasowe - mogą być nazwy dziedzin wiedzy, nazwy praktycznej działalności, nazwy poszczególnych nauk, dziedzin działalności artystycznej, praktycznej, np. „Bibliotekarstwo”, „Czytelnictwo”, „Hafciarstwo”
tematy formalne - mogą być nazwy gatunków literackich, nazwy druków, typów dzieł itp., np. „Encyklopedia”, „Aforyzmy”, „Mapy” itp.
Przy wyrażaniu tematów obowiązują następujące zasady:
aby nazwa była poprawna pod względem językowym, aby była to nazwa o jasnym, klarownym znaczeniu,
przedmioty, które nie mają prawidłowej nazwy polskiej, choć są przedmiotem głównym jednostki katalogowej, sprowadza się do innego tematu,
aby przy formułowaniu tematów przestrzegać/posługiwać się analogią, gdy miałyby nazwy oznaczać podobne rzeczy, np. „Filozofia materialistyczna” - tematem - materializm; „Filozofia idealistyczna” - tematem - idealizm, używanie w roli tematów nazw krótszych, wyrażenie stanowiące temat miało mieć formę jednego wyrazu, najlepiej rzeczownika - w mianowniku l.p.,
nie powinny być używane wyrażenia „mgliste” - ogólnikowe, np. „sprawa”, „kwestia”, „cele”, „idee”
Adam Łysakowski uważał, że katalog przedmiotowy będzie budowany przy wykorzystaniu środków językowych języka Naturalnego - uważał, że w roli tematów należy dopuścić używanie wyrazów wieloznacznych, ale ich znaczenia można rozróżniać, np. za pomocą liczby (gramatycznej), np. „Staw, anatomia”, „Stawy, gospodarka”; dopuszczał tematy z dopowiedzeniem. Był zwolennikiem używania języka polskiego w tematach i formy skróconej.
Określniki - występują po temacie, używa się ich wtedy w nagłówku przedmiotowym, gdy temat dzieła nie jest omówiony w całości, lecz w ograniczonym zakresie, w charakterystycznym ujęciu, w pewnej określonej formie. Określniki w obrębie tematu tworzą grupy zagadnień, Adam Łysakowski rozróżnił 2 rodzaje określników:
określniki szczegółowe,
określniki ogólne - wspólne dla wszystkich rodzajów tematów, wyrażenia, które mogą być użyte po wszystkich rodzajach tematów. Wskazują ujęcie przedmiotu, formę dzieła, mogą ulokować przedmiot, o którym mowa w dokumencie w miejscu, czasie. W roli takiego określnika ogólnego może być użyte wyrażenie „Gramatyka. Język francuski” (określnik - gramatyka) Wyrażenia uściślające. W grupie określników ogólnych można wyodrębnić podgrupę określników klasowych, np. organizacja, handel, prawo. Do grupy określników ogólnych należą określniki formalne, np. „Polska - kartografia”, „Polska - encyklopedia” (określnik ogólny: kartografia, encyklopedia). Do grupy określników ogólnych należą również określniki lokalizujące: geograficzne i chronologiczne (temat klasowy: malarstwo, Polska - określnik geograficzny, w XIX w. - określnik chronologiczny)
Określniki szczegółowe jednostkowe - nazwy własne przy tematach jednostkowych, np. „Biblia - List do Koryntian”, przy tematach osobowych, np. „Balladyna” Juliusza Słowackiego; mogą występować przy tematach topograficznych, np. „Stary rynek w Krakowie” (części miasta), wg metodyki AŁ „Instytut bibliograficzny Biblioteki Narodowej” (temat: Biblioteka Narodowa, określnik: Instytut Bibliograficzny), przy tematach instytucjach, jako ich oddziałach.
Wśród określników szczegółowych Adam Łysakowski wprowadził grupę określników gatunkowych - łączą się one z tematem składniowo, występując jako rzeczownik w formie dopełniacza, określniki gatunkowe stanowią razem z tematem stałe gatunki przedmiotu, gałęzie dziedziny, odmiany formy piśmienniczej, np. „Koń arabski, dywan perski”.
Określniki językowe - nazwy poszczególnych języków i grup językowych stawiane zawsze po polsku jako przymiotnik, np. „Bibliografia polska - literatura francuska” (określniki językowe, zrośnięte ze sobą)
8