Język kaszubski
Kaszëbsczi jãzëk |
|
Obszar |
|
Liczba mówiących |
50-200 tysięcy (brak dokładnych danych) |
- |
|
Status oficjalny |
|
Od 2005 roku w Polsce język regionalny, z możliwością wprowadzenia do urzędów jako język pomocniczy w województwie pomorskim |
|
Regulowany przez |
Rada Języka Kaszubskiego |
Język kaszubski (csb. kaszëbsczi jãzëk) - język z grupy zachodniosłowiańskiej języków słowiańskich, którym posługuje się w Polsce na co dzień ponad 50 tys. Kaszubów. Kaszubski jest jednym z języków pomorskich - o odrębnym języku można mówić już w wieku XIV. Za najstarsze druki kaszubskie uważane są Duchowne piesnie Dra Marcina Luthera i inszich naboznich męzow Szymona Krofeya z roku 1586, jak i z roku 1643 Michała Pontanusa Mały Catechism Niemiecko Wándalski abo Slowięski. Używana obecnie forma pisana języka kaszubskiego jest ewolucją zaproponowanej w 1879 roku przez Floriana Ceynowę w wydanej w 1879 roku w Poznaniu Zarés do Grammatikj Kašébsko-Słovjnskjè Mòvé. Badacz kaszubszczyzny Fryderyk Lorentz wyszczególnił w języku kaszubskim 47 głosek, które zapisujemy obecnie 34 literami, część z nich (ch, cz, dz, dż, rz, sz) poprzez połączenie liter, podobnie jak w języku polskim.
Użycie
Zasięg kaszubszczyzny od wielu lat nieustannie się zmniejsza (zobacz: Kaszuby).
Do niedawna panowało wśród językoznawców polskich szeroko rozpowszechnione przekonanie o tym, że język kaszubski stanowi dialekt języka polskiego.
W roku 2003 przydzielono językowi kaszubskiemu trzyliterowy międzynarodowy kod CSB według normy ISO 639-2.
Obecnie w Polsce istnieje kilkadziesiąt szkół, w których dzieci uczą się kaszubskiego. Od 2005 roku istnieje możliwość zdawania z niego egzaminu maturalnego. W języku kaszubskim wydawane są książki i czasopisma, emitowane są regionalne programy radiowe i telewizyjne.
Według ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, istnieje możliwość używania przed organami gminy, obok języka urzędowego, języka kaszubskiego jako języka pomocniczego - pierwsza dokonała tego położona w powiecie bytowskim gmina Parchowo.
Alfabet
Alfabet kaszubski zawiera następujące litery:
w tym nie występujące w języku polskim:
ã [an](tzw. a z blewiązką)
é [yj] ( tzw. e ze striszkã)
ë [e/a] (tzw. "szwa")
ò [łe] (tzw. labializacja)
ô [o/e](tzw. o z dakã)
ù [łu/łi].
Natomiast literę u czyta się jak u pochylone w kierunku i [u/i].
Dialekty
Wyróżnia się 4 zespoły dialektalne kaszubszczyzny, w ramach których występuje około 50 gwar.
Dialekt północny (powiat pucki i północna część wejherowskiego)
Dialekt środkowy (południowa część pow. wejherowskiego i powiat kartuski)
Dialekt południowo-wschodni (tereny na południe od Kościerzyny)
Dialekt południowo-zachodni (okolice Borzyszków, Brzeźna Szlacheckiego w pow. chojnickim i nieliczne wsie w pow. bytowskim).
Właściwości języka kaszubskiego
Częściowe utrzymanie formy TarT z prasłowiańskiego TărT,: np. csb: gard, parmiń, pl: gród, promień.
Zmiękczona spółgłoska przez ar,np. csb: cwiardi, czwiôrtk, pl: twardy, czwartek
Brak "ruchomego" e, np. csb: pòrénk, kùńc, pl: poranek, koniec
Brak zmiękczeń spółgłosek s,z,c,dz, np. csb: swiat, zëma, zemia, pl: świat, zima, ziemia
Częściowe utrzymanie formy TłoT w miejsce ogólnopolskiego TleT, np.: młoc, płoc, pl: mlec, plewić.
Òjcze nasz, jaczi jes w niebie,
niech sã swiãcy Twòje miono,
niech przińdze Twòje królestwò,
niech mdze Twòja wòlô
jakno w niebie tak téż na zemi.
Chleba najégò pòwszednégò dôj nóm dzysô
i òdpùscë nóm naje winë,
jak i më òdpùszcziwómë naszim winowajcóm.
A nie dopùscë na nas pòkùszeniô,
ale nas zbawi òde złégò. Amen
Zabytki piśmiennictwa kaszubskiego (pomorskiego)
1536 Kronika T. Kantzowa o wendyjskich ludach zwanych Wendami a między nimi Kaszuby. Chronik von Pommern in Hohdeutscher, hrsg. v. G. Gaebel, Stetin 1897.
1586 Duchowne piesnie D. Marcina Luthera y ynßich naboznich męzow. Zniemieckiego w Slawięsky ięzik wilozone Przes Szymana Krofea... w Gdainsku: przes Jacuba Rhode, Tetzner 1896: z tłumaczenia bytowskiego pastora S. Krofeja, Słowińca (?) rodem z Dąbia.
1643 Mały Catechism D. Marciná Lutherá Niemiecko-Wándalski ábo Slowięski to jestá z Niemieckiego języká w Słowięski wystáwiony na jáwnosc wydan..., w Gdaińsku przes Jerzego Rhetá, Gdańsk 1643. Pastor smołdziński M. Mostnika (Michał Pontanus), rodem ze Słupska.
Przysięgi słowińskie z Wierzchocina
3