Katarzyna Mazur

na podstawie: D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978.

Zmiany semantyczne wyrazów

I. Wprowadzenie

1. Na zawartość informacyjną znaku składają się trzy elementy:

1. odnośność przedmiotowo - logiczna => zdolność znaku do uobecniania w świadomości odbiorców wypowiedzi konkretnych przedmiotów i całych ich klas;

2. walor emocjonalno - stylistyczny => zdolność wyrazu do informowania o stanie uczuciowym nadawcy ( w charakterze skonwencjonalizowanym)

3. wartość systemowa => miejsce w opozycjach leksykalnych, np. synonimicznych, antonimicznych, etc.

2. Zmiana znaczeniowa to przeobrażenie chociaż jednego z komponentów zawartości informacyjnej znaku. Wyróżnia się więc zmiany:

1. odnośności pojęciowej nazwy

• zwężenie ( specjalizacja) znaczenia

• rozszerzenie (generalizacja) znaczenia

• przeniesienie znaczenia

• społecznego odczucia ich wartości

• relacji systemowych

II. Zmiany odnośności pojęciowej nazwy

1. Zwężenie (specjalizacja) znaczenia jest to zmniejszenie grupy desygnatów, do której odnosi się dany wyraz, innymi słowy ograniczenie liczby przedmiotów, czynności, pojęć, do których wyraz odnosi się jako nazwa. Zwykle jego dawne znaczenie wzbogaca się o jakąś dodatkową cechę. (np. niepodległość <niezależność ogólnie>, dzisiaj < niezależność polityczna, państwowa>; zatem do niezależność + polityczność)

Przykłady:

rękojeść < część przedmiotu specjalnie stworzona do jego trzymania, uchwyt>

• < nazwa uchwytu broni białej>

rycina < do XVI w. nazwa rzeźby w ogóle - to, co jest ryte>

• < dzieło sztuki reprodukowane z rzeźbionej płyty, odbity obrazek>

• wyraz pospolity staje się nazwą własną

Ukraina < dawniej: tereny pograniczne, kraj na granicy>

• zwężenia mogą mieć charakter:

• całkowity => dawne, szerokie znaczenie wyrazu zupełnie się zaciera

• niecałkowity => szersze i węższe znaczenie wyrazu występują obocznie, np. mogiła(XIX w) <nagrobek usypany z ziemi> oraz synonimicznie w starym znaczeniu jako <wzgórek, pagórek, wzniesienie>

trawić <rozkładać pokarm>, ale i w znaczeni dawnym, szerszym <niszczyć, dewastować> np. ogień strawił całą wieś

• podział zwężeń

• radykalne - znaczenie zawęża się od wielu różnorodnych desygnatów - do jednego, np. ciążą < dawniej: wszystko co jest obciążeniem od kamienia do przygniatania kapusty po podatek; następnie objęło znaczeniem również stan błogosławiony kobiety, aż w końcu ograniczyło się tylko do tego>

• umiarkowane - zakres desygnatów ogranicza się nieznacznie, pozostaje znaczeniowe podobieństwo, np. robotnik < dawniej, ten, co wykonuje jakąś robotę, dziś najemnik, ten, kto pracuje fizycznie za pieniądze>

• przyczyny

• zewnętrzne

• zmiany w dziedzinie życia i obyczajowości

• pojawienie się nowego desygnatu i konieczność nadania mu nazwy (np. powieść <dawniej: mówienie, opowiadanie>

• tabu i tendencje eufemistyczne np. spółkować <dawniej współdziałać> określano tak akt seksualny i się zatarło prawdziwe znaczenie a przetrwało eufemistyczne

• wewnętrzne

• zatarcie wyrazistości słowotwórczej

• substantywizacja przymiotników

2. Poszerzenie (generalizacja) znaczenia - odwrotność procesu zwężania znaczenia. Jest to uogólnianie i uabstrakcyjnianie treści wyrazu. Następuje zubożenie o jakąś cechę znaczeniową. Jedna z cech semantycznych składających się na znaczenie wyrazu i ograniczająca zasięg jego realnego stosowania ulega zatarciu - automatycznie zwiększa się liczba przedmiotów, które kwalifikują się jednoznacznie na desygnaty tej nazwy, np. strawa <uczta pogrzebowa>, pojawia się jednak słowo stypa, która przejmuje to znaczenia i strawa poszerza znaczenie <pokarm>

• generalizacja może być

• częściowa - obocznie występuje znaczenie węższe i szersze. Są to długotrwałe procesy przejściowe

• całkowita - znaczenia o węższym znaczeniu zostają wyparte, np. tło <podłoże> dawniej również posadzka;

• mechanizm generalizacji - nazwa grupy desygnatów najbardziej charakterystycznych dla większej klasy przedmiotów zostaje zastosowana jako nazwa całej tej grupy, np. pieniądz <dawniej: drobna moneta> dziś ogólnie środek płatniczy.

• przyczyny:

• zewnętrzne

• rozwój zdolności poznawczych człowieka ( myślenie abstrakcyjne, uogólnianie)

• wewnętrzne

• zatarcie wyrazistości budowy słowotwórczej, np. strzelać <dawniej miotać strzały>, dziś głównie miotać pociski

• wymiana nazw między gwarami środowiskowymi z językiem ogólnym, np. zbić z tropu - przeszło z gwary myśliwskiej

3. Przeniesienie zmian - są to przeobrażenia, które polegają na całkowitej zmianie sfery realnego funkcjonowania wyrazu; wyraz ten staje się nazwą zupełnie innych realiów, mających z pierwotnymi desygnatami tylko nieliczne, często drugorzędne cechy wspólne. Nie zmienia się ZAKRES znaczeniowy nazwy (jak w zwężenie i rozszerzeniu), ale jej TREŚĆ.

• typy przeniesień:

• przez podobieństwo (metafora) - zasada kojarzenia zjawisk na podstawie ich różnorodnych cech pokrewnych, np. guziczek <dawniej: mała narośl na ciele ludzkim: „Maść z soli, z miodu, a z oliwą rozpędza guziczki”> dopiero wtórnie stał się nazwą zapięcia o podobnym kształcie; księżyc< dawniej: syn księdza, czyli władcy>- analogia przeniesiona do ciał niebieskich - słońce jest władcą nieba, a w nocy świeci jego syn - księżyc ; piszczel <dawniej: piszczałka, instrument> - znaczenie metaforyczne początkowo szerokie - przedmioty o wydłużonym kształcie, wydrążone w środku, w końcu przylgnęło do kości.

• przez styczność (metonimia) - przeniesienie znaczenia, nie na zasadzie podobieństwa, ale wspólnego występowania dwóch desygnatów, lub mających ze sobą jakiś związek, np. pieczywo <dawniej czynność wypiekania> znaczenie przeniosło się na rezultat czynności, czyli chleb, bułki, etc.; paragon < nazwisko właściciela fabryki produkującej bloczki kasowe>; podwika <oznaczała chustę, kwef> wtórnie stała się nazwą noszącej ją kobiety;

• zmiana dominanty (centrum) znaczenia - w tej kategorii są wszystkie przeniesienia, których powstania nie można jednoznacznie przypisać, ani do metonimii, ani metafory;

• funkcje przeniesień i jednocześnie ich przyczyny:

• uzupełniają nominatywne środki języka

• indywidualne zabiegi stylistyczne

III. Degradacja (pogorszenie) i melioracja (polepszenie) znaczenia wyrazów

- czyli zmiany społecznego odczucia ich wartości emocjonalnej bądź stylistycznej.

Zmiany tego typu polegają na określonym przewartościowaniu wyrazów, na ich awansie (melioracja) do sfery słownictwa starannego, wywołujące dodatnie reakcje, bądź na degradacji (pogorszenia) ich nacechowania emocjonalnego, bądź stylistyczne, np. dupa <dawniej wyraz neutralny oznaczający wydrążenie, dziupla> (degradacja); kumać się <dawniej obsceniczny wyraz oznaczający współżycie erotyczne; dziś wyraz potoczny oznaczający nawiązanie kontaktu> (melioracja)

• zmiany wartościowania wyrazów odbywają się na różnych gruntach. Możemy wymienić trzy typy:

• „czysta” zmiana wartości emocjonalnej lub stylistycznej - nie zmienia się sens, zmienia się nacechowanie - np. gadać <rozmawiać, mówić> dziś potocznie, dawniej w słownictwie oficjalnym.

• zmiany wartości logicznej - zmienia się wartość desygnatu, zmiana barwy uczuciowej jest tego następstwem, np. kałuża <dawniej staw gospodarczy>

• zmiany mieszane - niewielka modyfikacja treści powoduje jej wyraźne pogorszenie/polepszenie, np. grat <dawniej mebel> była to ustna pożyczka z niemieckiego, używano tego słowa w mowie potocznej, co sprzyjało frazeologizacji zestawienia stary grat - w końcu grat nawet w izolacji zaczął oznaczać coś starego, zniszczonego.

• przyczyny :

• celowe modyfikacje (nadawanie czemuś wtórnej, metaforycznej nazwy)

• żarty, ironia

• eufemizmy (użycie wtórne, maskujące staje się w końcu treścią wyrazu), np. kutas <jeszcze w XIX wieku frędzel, przywieszka>

• przeobrażenia opinii społecznej

• zatarcie związków etymologicznych, np. kobieta (od kob <chlew>) utraciła negatywne zabarwienia w XVIII wieku; rzewny (dziś słowo podniosłe, poetyzm, bo wyszło z użycia słowo rzwieć - co oznaczało ryczeć

Meliaracja i degradacja pozwalają poznać społeczny system poglądów i przekonań dawnych epok.

koniec

1

---