Zasolenie- ogólna wagowa zawartość w wodzie rozpuszczonych soli mineralnych, wyrażona w procentach lub promilach.

Wzrost zasolenia wiąże się ze wzrostem temperatury i intensywności parowania oraz dostarczaniem bardziej słonej wody przez prądy morskie. Spadek zasolenia wynika z ochłodzenia i spadku intensywności parowania, obfitszego dopływu słodkich wód z lądów, okresowego wzrostu wielkości opadów atmosferycznych, topnienia lodów i przynoszenia mniej słonej wody przez prądy morskie.

• najbardziej zasolone są akwe­ny oceaniczne leżące w strefie inwersji pasatowej, morza śródlądowe w strefie zwrotnikowej i podzwrotnikowej (Morze Czerwone, wschodnie akweny Morza Śródziemnego i Zatoka Perska);

• naj­mniej zasolone -wody Oceanu Arktycznego i wody przybrzeżne Antarktydy; morza śródlądo­we w średnich szerokościach geograficznych (Morze Bał­tyckie, Zatoka Hudsona).

Temperatura powierzchniowych wód oceanicznych zależy głównie od szerokości geograficznej oraz układu ciepłych (np. północnopacyficzny, zatokowy, północnoatlantycki, północnorównikowy) i zimnych (np. Dryf Wiatrów Zachodnich, zachodnioaustralijski, antarktyczny Prąd okołobiegunowy) prądów morskich.

Morze jest częścią oceanu, mniej lub bardziej odizolowaną od jego otwartych przestrzeni wodnych przez półwyspy lub wyspy, rzadziej przez podwodne grzbiety i progi skalne.

W ogólnej liczbie przeważają morza przybrzeżne, położone na peryfe­riach basenów oceanicznych, oraz śródlądowe.

Ze względu na stopień odizolowania od basenów oceanicznych wy­różnia się morza otwarte (Morze Arabskie, Morze Norweskie) i półzamknięte (Morze Karaibskie, Morze Śródziemne). Odrębną grupę stanowią morza zamknięte (Morze Kaspijskie, Jezioro Aralskie), pozbawione kontaktu z oceanem

Zatoką część morza wcinająca się w ląd. Zatokami nazywane są niektóre morza (Zatoka Bengal­ska, Zatoka Hudsona, Zatoka Mek­sykańska), zaś morzami - zatoki morskie (Morze Liguryjskie, Morze Adriatyckie).

Cieśniną nazywa się przewężenie powierzchni oceanu (morza) pomię­dzy lądami, łączące dwa rozleglej sze jego akweny (cieśniny: Bosfor, Gibraltarska, La Manche Malakka, Torresa, Beringa

Falowanie polega na wahadłowych ruchach cząsteczek wody w płaszczyz­nach pionowych, po kołowych lub eliptycznych orbitach wokół punktu ich równowagi. Wkraczając do płytszej części zbiornika wodnego, fale de­formują się. Ich wysokość i stromość rośnie, a długość maleje, gdy przybijają do brze­gu - załamują się. Jest to związane z rosnącym tarciem wody o dno, w którego rezultacie dolne części fal są spowal­niane bardziej niż górne. W pewnym momencie różnica ich prędkości jest na tyle duża, że górna warstwa wody odrywa się od dolnej i z wielką siłą uderza w brzeg (strefę powstawa­nia spienionych grzyw i rozbryzgów wodnych nazywa się strefą kipieli). Rezultatem przebudowy fal na płyciznach przybrzeżnych są fale przyboju.

Przybój - załamywanie się fal na płyciznach, w którego wyniku górna warstwa wody płynie do brzegu, zaś dolna-od brzegu.

Pływy okresowe ruchy wód oceanicznych związane z siłami przyciągania Księżyca i Słońca oraz z siłą odśrodkową związaną z obrotem ukła­du Ziemia-Księżyc wokół wspólnego środka masy , przy uwzględnieniu ruchu obrotowego Ziemi i postępującego w tym samym kierunku ruchu obiego­wego Księżyca, kulminacja przypływów na każdym południku następuje z dużą regularnością co 12 godzin i 27 minut (czyli w momentach góro­wania i dołowania Księżyca)

Prądy morskie są to postępowe ruchy części wód oceanicznych na znaczną odległość. Ze względu na przyczyny powstawania powierzchniowe prądy morskie dzieli się na:

• wiatrowe, związane z tarciem powietrza o powierzchnię wody oraz z parciem wiatru na grzbiety fal;

• gęstościowe, wynikające z różnic gęstości wody w poszczególnych akwenach

• spływowe, powstające w wyniku dopływu dużych ilości wód rzecz­nych

• kompensacyjne, wynikające z naruszania równowagi hydrostatycznej oceanu przez różne siły, w szczególności przez wiatry stałe

Prądy morskie dzieli się na ciepłe, zimne i obojętne. Ze względu na czas trwania, charakter i siłę, prądy morskie dzieli się na stałe i okresowe. Prądy stałe mają w długich okresach stabilny kieru­nek i podobną średnią prędkość (np. Prąd Południoworównikowy, Prąd Zatokowy, Prąd Wiatrów Zachodnich). Natomiast prądy okresowe cha­rakteryzują się dużą zmiennością dynamiki i kierunków przepływu wody w poszczególnych porach roku (np. Prąd Somalijski, Prąd Gwinejski).

Wody podziemne powstają głównie na skutek przesiąkania wód opado­wych przez warstwy przepuszczalne, szczeliny uskoków tektonicznych i okna hydrogeologiczne. Są więc najczęściej wodami infiltracyjnymi (Infiltracja przesią­kanie wody i przenikanie powie­trza w głąb skorupy ziemskiej), natomiast rzadziej kondensacyjnymi (wody podziemne powstające w wyniku skraplania pary wodnej). Najmniejszą część ich ogólnej objętości stanowią wody reliktowe, zamknięte w przeszłości geologicznej w głębi Ziemi pomiędzy nieprzepuszczalnymi warstwami skał. Na każdym terenie na określonej głębokości zalegają skały nieprze­puszczalne, stanowiące spąg* wód podziemnych. Powyżej niego, do okre­ślonej wysokości, wszystkie pory i szczeliny w skałach są wypełnione wolną wodą*. Jest to strefa saturacji* - nasycenia wolną wodą. Ponad nią, aż do powierzchni terenu, rozciąga się strefa aeracji - napowietrzenia, którą współtworzą drobiny skalne, woda i powietrze. W strefie aeracji znajdują się różne rodzaje wody - para wodna, woda krystalizacyjna wcho­dząca w skład związków chemicznych, woda higroskopowa oraz woda kapilarna

Wody reliktowe - wody szczątko­we, pozostałe po dawnych proce­sach geologicznych, zalegające w głębi Ziemi pomiędzy warstwa­mi nieprzepuszczalnymi, a więc trwale odizolowane od jej po­wierzchni i w związku z tym nie-biorące udziału w obiegu wody w przyrodzie

Spąg -dolna po­wierzchnia graniczna warstwy skalnej.

Wolna woda)-woda, która swo­bodnie przenika warstwę wodo­nośną pod wpływem siły ciężko­ści, czyli uczestniczy w obiegu wody w przyrodzie..

Saturacja -całkowite wypełnie­nie wszystkich przestworów i szczelin międzyskalnych wolną wodą.

W zależności od budowy geologicznej podłoża i warunków klimatycznych strefa aeracji może sięgać nawet do 100 m w głąb albo nie wystę­pować w ogóle. Jej miąższość jest zatem zmienna - więk­sza w czasie suszy, mniejsza po obfitych opadach atmos­ferycznych, kiedy w wyniku przesiąkania wolnej wody szybko podnosi się zwierciadło wód podziem­nych (zwiększa się miąższość strefy saturacji).

Zwierciadło wód podziemnych - granica stref aeracji (napowietrzenia) i saturacji (nasycenia).

• Swobodne - pozostające pod ciśnieniem atmosferycznym, co oznacza, że nad zwierciadłem wody w tej samej warstwie przepuszczalnej występuje przestrzeń bez wody umożliwiająca jego podnoszenie się.

• Napięte - pozostające pod ciśnieniem wyższym od atmosferycznego. Jego położenie jest wymuszone przez wyżej leżące utwory nieprzepuszczalne, które uniemożliwiają wzrost poziomu zwierciadła wody. Występuje na granicy warstwy wodonośnej i warstwy nieprzepuszczalnej.

Wody zaskórne wystę­pują na niewielkich głębokościach, zwykle w zagłębie­niach terenu oraz w dolinach rzecznych i na brzegach jezior. W wielu miejscach utrzymują się tylko okreso­wo, po obfitych opadach atmosferycznych. są słabo przefiltrowane oraz podlegają dobowym wahaniom tempera­tury i szybkiemu parowaniu.

Poniżej strefy aeracji występują wody gruntowe, zasilane głównie przez przesiąkające wody opadowe i powierzchniowe. Na większych głębokościach wody grunto­we są dobrze przefiltrowane i podlegają tylko rocznym wahaniom temperatury. Przez większą część roku (poza zimą) obficie zasilają rzeki i jeziora.

Pod pokrywami skał trudno przepuszczalnych lub nieprzepuszczalnych zalegają wody wgłębne. Tworzą się one głównie w wyniku przesiąkania wód opadowych w wychod­niach warstw wodonoś­nych oraz przenikania wody przez szczeliny uskoków tektonicznych. Wody wgłębne nie podlegają wahaniom temperatury na powierzchni, są silnie zmineralizowane i niekiedy podgrzane ciepłem płynącym z wnętrza Ziemi.

Mają zazwyczaj napięte zwierciadło, którego kształt musi dostosować się do stropu warstwy wodonośnej. Z tego wynika, że znajdują się zwykle pod ciśnieniem hydrostatycznym które jest tym wyższe, im niżej w stosunku do zwierciadła wód podziem­nych w strefie zasilania leży nieprzepuszczalny strop warstwy wodonośnej. Jeżeli jest na tyle wysokie, że poziom piezometryczny wód naporowych leży powyżej poziomu terenu, to po wydrążeniu studni w utworach nieprze­puszczalnych leżących nad warstwą wodonośną woda wydostanie się samo­czynnie na jego powierzchnię (efekt artezyjski), jeżeli jest zbyt niskie (po­ziom piezometryczny leży poniżej poziomu terenu), woda podniesie się odpo­wiednio powyżej stropu warstwy wodonośnej, ale nie osiągnie jego powierzch­ni (efekt subartezyjski).

Poziom piezometryczny - poziom stupa wody naporowej w otworze stu­dziennym, równoważącego ci­śnienie hydrostatyczne wdanym miejscu. Obniża się wraz ze zbli­żaniem się do strefy drenażu wód podziemnych, czyli ich wypływu na powierzchnię terenu.

Wody szczelinowe wypełniają szczeliny w skałach krystalicznych i osadowych powstałe w wyniku ruchów tektonicznych w skorupie ziemskiej, erupcji wulkanicz­nych czy ruchów masowych na stokach. Szczeliny te są odosobnione albo tworzą sieci o różnej wielkości i gęstości.

Wody krasowe są niekiedy uznawane za specyficzny rodzaj wód szczeli­nowych. Pogląd ten jest tylko częściowo uzasadniony. Różnią się one bo­wiem od wód szczelinowych wielkością zajmowanych próżni podziemnych, właściwościami chemicznymi, sposobem oddziaływania na otaczającą litosferę i cha­rakterem wypływu na powierzchnię. Wody podziemne są mniej lub bardziej zmineralizowane. Migrując w skorupie ziemskiej, napotykają bowiem utwory geologiczne o różnym skła­dzie mineralnym.

Wody mineralne występują najczęściej na obszarach starych góro­tworów i wyżyn, których budowa geologiczna jest bardzo zróżnicowana (np. Masyw Centralny, Sudety, Wyżyna Kielecka) oraz na obrzeżach mło­dych górotworów i na obszarach czynnego wulkanizmu. Zawierają różne sole i gazy, w związku z czym mają specyficzne właściwości smakowe, a często także lecznicze.

Źródło jest naturalnym i skoncentrowanym wypływem wody podziem­nej na powierzchnię skorupy ziemskiej pod wpływem siły ciężkości lub ciśnienia hydrostatycznego. W zależności od charakteru sił wymuszają­cych ten wypływ źródła dzieli się na: zstępujące (grawitacyjne), wstępują­ce (artezyjskie) i lewarowe

Źródła występują wszędzie tam, gdzie warstwa wodonośna lub zwierciadło wód podziemnych wychodzi na powierzchnię terenu. dzieli się je na:

• źródła warstwowe, powstające w miejscach erozyjnego przecięcia warstwy wodonośnej lub tam, gdzie podścielające tę warstwę utwory nieprzepuszczalne wycho­dzą na powierzchnię skorupy ziem­skiej, np. na stokach gór i wyżyn, terasach rzecznych oraz w kory­tach rzek i misach jezior

• źródła szczelinowe, wyprowadzające na powierzchnię terenu wody szczelinowe; są to źródła zstępujące lub wstępujące o zmiennej wydajności - największej po intensywnych opadach atmosferycz­nych

• źródła uskokowe czyli wypływy wód warstwowych na powierzchnię terenu za pośrednictwem szczelin uskoków tektonicznych; ich wydajność jest dość stabilna, często wyprowadzają wody podgrzane i zmineralizowane

• źródła krasowe, wyprowadzające na powierzchnię terenu wody kra­sowe; mogą być źródłami zstępującymi, wstępującymi lub lewaro­wymi; są zazwyczaj bardzo wydajne - najwydajniejsze, z których biorą początek rzeki, nazywa się wywierzyskami

Strumienie płyną na obszarach równinnych. Są zasilane przez mła­ki, wysięki i mało wydajne źródła. Potoki biorą swój początek w wydaj­nych źródłach, zazwyczaj w górach i na obszarach krasowych. Charakteryzują się znacznym spadkiem i burzliwym prądem

Rzeki są naturalnymi ciekami wody, spływającej pod wpły­wem grawitacji stale lub okresowo korytami albo łożyskami wy­żłobionymi przez własną erozję, odprowadzającymi ze swego dorzecza wody opadowe, powierzchniowe i podziemne. W Pol­sce za rzekę uważa się ciek wodny mający swoją nazwę oraz zlew­nię większą od 100 km².

Długość rzeki mierzy się wzdłuż linii jej nurtu, poczynając od ujścia i kończąc na źródle. W charakterystyce metrycznej ważne jest także określenie rozwinięcia rzeki, czyli relacji jej długości do mierzonej w linii prostej odległości między ujściem i źródłem

Rzeki stale płyną­ce występują tam, gdzie opady atmosferyczne w ciągu roku hydrologicznego przewyższają parowanie. Są zasilane spływem powierzchniowym oraz wo­dami retencjonowanymi pod ziemią tudzież w lodowcach, jeziorach i bag­nach. Rzeki okresowe są zasilane głównie opadami atmosferycznymi i spły­wem powierzchniowym. Płyną każdego roku w porze wilgotnej (np. Coopers Creek w Australii) i zanikają w porze suchej, kiedy parowanie przewyższa dopływy wody. W odróżnieniu od nich rzeki epizodyczne pojawiają się bardzo nieregularnie, odprowadzając wody opadowe przez kilka godzin lub dni. Można je spotkać na najsuchszych pustyniach, gdzie opady at-: sferyczne występują sporadycznie, czasem tylko raz na kilka lat

Ogól cieków wodnych na danym obszarze nazywa się siecią rzeczną. Drążą ją cieki różnego rzędu, od strumyków, strumieni i potoków, przez dopływy rzek głównych, aż po same rzeki główne.

Układ sieci rzecznej charakteryzuje - zwykle w granicach dorzeczy poszczególnych rzek. Zasadniczo może on być symetryczny (Loara) albo asymetryczny

Rzeka główna - rzeka wpa­dająca do oceanu, morza lub je­ziora, a więc niebędąca dopły­wem innej rzeki. W podziale hy­drograficznym jakiegoś obszaru rzeki główne uznaje się za cieki wód powierzchniowych I rzędu, ich dopływy - za rzeki II rzędu, dopływy tych dopływów - za rze­ki III rzędu itd.

Asymetryczny układ sieci rzecznej - przewaga jednej czę­ści systemu rzecznego (prawej lub lewej w stosunku do rzeki głównej nad drugą, wyrażająca się większą długością (wydajno­ścią) cieków wodnych z jednej strony rzeki głównej lub przewa­gą powierzchni prawej (lewej) części odwadnianego obszaru (czyli asymetrią dorzecza).

Sieć rzeczną ukształtowaną w obrębie dorzecza rzeki głównej na­zywa się systemem rzecznym. Każdy system rzeczny ma swoisty ustrój wodny, czyli przebieg zasilania, przepływy i sta­ny wody oraz zlodzenia w ciągu roku hydrologicznego. Wy­różnia się rzeki o ustroju prostym (deszczowym, śnieżnym, lodowcowym) i rzeki o ustroju złożonym (deszczowo-śnieżnym, deszczowo-śnieżno-lo-dowcowym, gruntowo-deszczowo-śnieżnym

Wezbranie-podniesienie się poziomu wody w rzece powyżej stanu normalnego w wyniku wzmożone­go zasilania (wezbrania opado­we, roztopowe) lub tamowania odpływu wody (wezbrania zato-rowo-lodowe, sztormowe, przy­pływowe). Silne wezbranie, w którego następstwie rzeka wystę­puje ze swego łożyska, nazywa­my powodzią.

Stan wody - poziom wody w zbiorniku wodnym (rzece, jezio­rze, morzu) mierzony przy pomo­cy zainstalowanego na brzegu na stałe wodowskazu, czyli odpo­wiednio wyskalowanej listwy mierniczej Za normal­ny uznaje się stan wody, miesz­czący się w strefie stanów śred­nich, wyznaczonej na podstawie wieloletnich obserwacji i pomia­rów stanów wyższych i niższych. Powyżej stanów normalnych wy­stępuje strefa stanów wysokich, poniżej - strefa stanów niskich.

Niżówka - trwający co naj­mniej kilkanaście dni stan wody w rzece - niższy od dolnej grani­cy stanów średnich.

Jezioro - jest to zagłębienie terenu wypełnione wodą i jej odpływ do morza lub do centrum obszaru bezodpływowego został czasowo zatrzymany. najwięcej na obszarach polodowcowych, w górach i dolinach rzecznych; najmniej w strefach podzwrotnikowej i zwrotnikowej

• Kosmiczne- powstały w wyniku uderzenia meteorytu np. jezioro Pinguakut (Kanada)

• Wulkaniczne- występują w kraterach wygasłych wulkanów np. jezioro Averno (k. Neapolu)

• Tektoniczne- występują w obniżeniach tektonicznych i rowach tektonicznych np. jezioro Bajkał

• Polodowcowe- jeziora występujące na terenach dawnych lodowców. Ponadto dzielą się one na jeziora rynnowe, morenowe, wytopiskowe, sandrowe, cyrkowe np. Morskie Oko, Czarny Staw, jezioro Mamry

• Krasowe np. jezioro Ochrydzkie

• Deltowe np. jezioro Gorgowa (delta Dunaju)

• Przybrzeżne np. jezioro Łebsko

• Reliktowe np. Morze Kaspijskie

Bagna- są to tereny, na których przypowierzchniowa warstwa gruntu jest długotrwale nasycona wodą. Powstają w miejscach, gdzie odpływ wód opadowych lub gruntowych jest utrudniony w związku z zaleganiem skał słabo przepuszczalnych oraz tworzą się w wyniku zarastania jezior.

Granica wiecznego śniegu- jest to powierzchnia, powyżej której więcej śniegu spada w ciągu roku niż się topi. Jej wysokość zależy od: szerokości geograficznej, orografii terenu, klimatu i ekspozycji stoków.

Pole firnowe- rozległe zagłębienia terenu lub płaskowyże powyżej granicy wiecznego śniegu, gdzie opady śnieżne i osady atmosferyczne mogą nawarstwiać się przez wiele lat

Firn- rodzaj pokrywy śnieżnej składającej się z kryształków lodu w wyniku przekrystalizowania śniegu

Lob lądolodu- wysunięta część czoła lądolodu

Regelacja- przymarzanie lodowca do podłoża (w wyniku spadku ciśnienia mas lodowo-śnieżnych) hamujące jego przemieszczanie albo topnienie lodu w jednej z warstw (pod wpływem wzrostu ciśnienia).

Fieldy- rozległe płaskowyże w Górach Skandynawskich (powstały w wyniku wietrzenia mrozowego i erozji lodowcowej).

Cyrk lodowcowy- półkoliste lub owalne zagłębienie powstałe powyżej granicy wiecznego śniegu w wyniku erozyjnej działalności lodowca górskiego.

Jęzor lodowcowy- wydłużona, dolna część lodowca, gdzie przeważa proces ablacji, także niewielki, wąski występ czoła lodowca lub lądolodu. Jęzor lodowcowy zazwyczaj jest zakończony rzeką lodowcową.

Ablacja lodowca- topnienie lodu lodowcowego poniżej granicy wiecznego śniegu w wyniku insolacji, napływu ciepłych mas powietrza, opadów deszczu i pobierania ciepła z podłoża.

1. Lodowce kontynentalne

• Lądolody- wielkie czasze lodowe zakrywające całkowicie powierzchni ę jakiegoś obszaru np. lądolód Antarktydy i Grenlandii

• Kopuły i czapy lodowe- całkowicie pokrywają mniejsze obszary ich grubość dochodzi do kilkuset metrów np. wyspy Arktyki, część Islandii

• Pola lodowe- stosunkowo małe czapy lodowe pokrywające małe obszary, często tworzą się na płaskich szczytach Występują w Norwegi, Islandii i Patogoni.

• Lodowce szelfowe- powstają w wyniku wchodzenia lądolodu do morza szelfowego.Występują u wybrzeży Antarktydy np. lodowce Rossa czy Amery.

2. Lodowce górskie

• Kraterowe- ukształtowane w kraterach wygasłych lub drzemiących wulkanów np. Orizaba w Meksyku

• Gwieździste- powstają na szczytach gór

• Cyrkowe- złożone tylko z pola firnowego (typ pirenejski)

• Wiszące- powstają w niewielkich niszach na stromych zboczach

• Proste- składające się z jęzora lodowcowego (typ alpejski)

• Złożone- powstają z połączenia wielu jęzorów wypływających z jednego lub kilku pól firnowych (typ himalajski)

Wieczna zmarzlina- obejmuje rozległe obszary w wysokich i średnich szerokościach geograficznych, na których panuje bardzo mroźny klimat kontynentalny. Na większych głębokościach jest rezultatem utrzymywania się ujemnych temperatur

Podział hydrograficzny kontynentów.

Zlewnia- podstawowa jednostka powierzchniowa systemu hydrograficznego; obszar wyznaczony przez działy wodne, z którego wody odpływają do określonego odbiornika bądź do jakiejś jego części.

Dorzecze- zlewnia całej rzeki.

Dział wodny- linia rozgraniczająca zlewnie lub dorzecza.

Przyrzecze- część dorzecza, obszar odwadniany bezpośrednio przez rzekę główną

Zlewisko- tworzą go dorzecza wszystkich rzek głównych wpadających do danego morza czy oceanu.

Obszar bezodpływowy- teren, z którego powierzchniowe wody nie odpływają do morza, co najwyżej do jeziora (bagna) bezodpływowego

Nadwyżki wody:

• Góry Skandynawskie

• Kotlina Kongo

• Amazonia

• Obszary występowania monsunów

• Obszary równikowe, na których występują deszcze zenitalne

• Obszary młodo glacjalne

• Skandynawia

• Pomorze

• Mazury

• Litwa

Deficyt wody

Północna i Południowa Afryka

• Australia

• Pustynie

• Tereny zwrotnikowe

Bilans wodny

P= E + H + ΔR

P- opady atmosferyczne w zlewni

E- parowanie wody ze zlewni

H- odpływ wody ze zlewni

ΔR- zmiany w retencji wody (różnica ilości na początku i końcu okresu bilansowego

---