Motywy Apokalipsy w literaturze i sztuce
WSTĘP:
Samo słowo apokalipsa pochodzi z języka greckiego (apokalypsis) i znaczy „odsłonięcie” czy też „objawienie”. Mianem tym określa się rodzaj utworu mówiącego o końcu świata oraz wydarzeniach jego poprzedzających.
Apokalipsy powstawały w literaturze od dawna, a pierwszą znaną na skalę masową była biblijna Apokalipsa św. Jana. Popularność tematu Apokalipsy trwa do czasów dzisiejszych i nie słabnie. Ludzie od zawsze zastanawiali się nad swoim losem, przeznaczeniem. Dlatego też, z jednej strony Apokalipsa wzbudzała ciekawość, a z drugiej lęk, bo jej przedstawienia czasami były naprawdę bardzo groźne - obrazy ludzi strącanych do piekła, rozpaczających, walki o dusze ludzkie między aniołem a szatanem. Do tego dochodziły jeszcze przeraźliwe wizje płonącej i rozstępującej się ziemi, wylewających się oceanów, ciemności i wszechobecnych gromów. To wszystko silnie działało na wyobraźnię człowieka, a przede wszystkim mogło być czynnikiem, który skłoniłby go do zmiany swojego zachowania. Człowiek obawiał się sądu ostatecznego i chciał uniknąć najgorszego.
W swojej prezentacji będę chciała pokazać kilka dzieł przedstawiających Apokalipsę, różne wizje twórców tych dzieł, skutki zbliżającej się zagłady świata w poszczególnych dziełach oraz zachowania ludzkie wobec nadchodzącej katastrofy.
ARGUMENTACJA:
1. Swoją prezentację rozpocznę od Apokalipsy św. Jana, która stanowi ostatnią biblijną księgę. Treścią tej księgi jest proroctwo dane Janowi przez Boga. Jest to tekst typowo profetyczny (prorocki). Apostoł spisuje wizję Boga zasiadającego na tronie. U stóp Stwórcy znajduje się 24 Starców, 4 Istoty żyjące oraz Baranek, który otwiera księgę zapieczętowaną na siedem pieczęci a otwarcie każdej z nich wiązało się z określonymi działaniami na ziemi. Po otwarciu siedmiu pieczęci mamy do czynienia z kolejną wizją, czyli siedmioma trąbami. W momentach ich wybrzmienia na świecie dzieją się niespodziewane rzeczy. Na ziemię zstępuje szarańcza, pojawia się Niewiasta, która rodzi Syna, w niebie dochodzi do walki między aniołami i Smokiem oraz Michałem i jego aniołami. Na świecie zapanowują rządy Bestii, ukazuje się orszak Baranka. Bardzo ważną rolę w apokaliptycznej wizji końca świata odgrywają aniołowie. Aniołowie symbolizują tu siedem gwiazd, które łączą się z siedmioma zborami w Azji. Każdy z nich otrzymuje pewne poselstwo: ma dostarczyć to, co Jan spisał do jednego z siedmiu Kościołów w Azji. W piątym rozdziale Apokalipsy Jan opisuje swoje wyobrażenia aniołów. Widział on anioła, który wołał mocnym głosem i pytał, kto otworzy pieczęcie, zabezpieczające księgę. Wizerunki aniołów są często bardzo skomplikowane, są oni wyposażeni w dodatkowe atrybuty, np. trąby, kadzielnicę, do której mają nabrać ognia. Pokazane są jako istoty mające moc sprawczą.-----
W Apokalipsie zostały zaprezentowane straszne zjawiska. Dźwięk anielskich trąb powoduje, że gwiazdy spadają z nieba, księżyc zaciemnia się, w morzu zdychają zwierzęta. Słychać wrzaski, huki, dziwne dźwięki. Apokalipsa bardzo obrazowo pokazuje to, co się stanie w momencie sądu ostatecznego. Takie obrazy wywołują w człowieku nastrój lęku, grozy.
Apokalipsa kończy się ostatecznym zwycięstwem dobra nad Szatanem. Powstaje Nowe Jeruzalem dla Sprawiedliwych.
Warto zauważyć, że w objawieniu św. Jana powtarzają się pewne symbole, jak na przykład cyfra siedem, trąba, pieczęć, grzmoty, gwiazdy - one wszystkie mają tworzyć odpowiedni nastrój i urealniać proroctwa i wizje, o których wspomina Jan.
Tak skrótowo ujęta treść Apokalipsy nie oddaje jednak złożoności i tajemniczości tego tekstu.
2. Dla wielu twórców apokalipsa Św. Jana stała się źródłem artystycznej inspiracji, jak na przykład dla Albrechta Durera, którego wizja Apokalipsy przedstawiona na drzeworycie pt. Czterej Jeźdźcy Apokalipsy, jest odzwierciedleniem fragmentu objawienia świętego Jana.
Na obrazie przedstawiono czterech jeźdźców na koniach zabijających ludzi, którzy giną od ich broni oraz od kopyt rozpędzonych koni. Pierwszy jeździec to Chrystus. Na Jego głowie widnieje korona, a w ręku trzyma łuk. Jest to symbol ostatecznego zwycięstwa Ewangelii, ale także Bożego sądu nad światem. Drugi jeździec posiada ogromny miecz - symbol wojny, która obejmie i pochłonie wielu ludzi na całym świecie. Jego siła zatem na destrukcji. Trzeci jeździec oznacza głód. Atrybutem tego jeźdźca jest waga, która symbolizuje sprawiedliwość, ponieważ przy jej pomocy będzie odważane duchowe pożywienie. Czwarty jeździec wygląda trochę inaczej od pozostałych. Zbudowany jest z samego szkieletu i skóry. Jego koń w przeciwieństwie do trzech pięknych, lśniących, wspaniale zbudowanych z długimi grzywami zwierząt, jest zaniedbany, ma skromną grzywę i jest bardzo wychudzony. Jego bronią jest długi, ostry trójząb. Postać ta symbolizuje powszechną i wszechobecną śmierć. W dolnym, lewym narożniku dostrzegamy człowieka pożeranego przez dzikie zwierzę. Ta scena pokazuje, że również zwierzęta mszczą się na ludziach. Nad całą sceną mordu widnieje poświata, a nad głowami katów leci anioł. Zdaje się on czuwać nad wszystkim. Twarze zabijanych wydają się prosić o ocalenie, lecz nie robi to najmniejszego wrażenia na jeźdźcach Apokalipsy. Według obrazu Durera nikt nie przeżyje, wszyscy zostaną unicestwieni, czy to od miecza, czy od głodu, czy zabici przez dzikie zwierzęta.
3. Oprócz Chrześcijańskiej wizji apokalipsy, zawartej w Piśmie Świętym, także w innych wierzeniach występuje motyw zagłady oraz końca świata. Przykład tego możemy znaleźć w wierzeniach skandynawskich gdzie takowe wydarzenie nosi nazwę Ragnarok (przeznaczenie bogów - ragna - panujący, bogowie; rok - los, przeznaczenie).
Ragnarok w wyobrażeniach mitologicznych ma być wielką walką pomiędzy bogami a połączonymi siłami: gigantów z południa (prowadzonych przez Surta), gigantów z północy pod wodzą Thyrma oraz wszystkich potworów Lokiego.
Podobnie jak Sąd Ostateczny ukazany w Apokalipsie św. Jana tak i Ragnarok będzie poprzedzony pewnymi wydarzeniami:
1. Śmierć Baldura (boga piękna oraz światłości).
2. Narodziny trójki dzieci Lokiego (boga zniszczenia oraz śmierci).
3. Niezwykle surowa zima, podczas której zamarznie cały Midgard. Ludzie pogrążą się w wojnach, grabieży i przemocy. Przeżyje tylko jeden mężczyzna i jedna kobieta, którzy skryją się w gałęziach drzewa świata (Yggdrasil).
O nastaniu Ragnaroku ma świadczyć nastanie ciemności, wywołane przez połknięcie słońca przez wilka Skolla. Sam Loki zerwie kajdany by stanąć na czele swoich sił i walczyć z Asami. Bohaterowie z Walhalli ramię w ramię z bogami ruszą na pola Vigrid, gdzie rozegra się ostateczna bitwa. Skutkiem Ragnaroku będzie śmierć starych bogów, świat przez nich stworzony przestanie istnieć i nastanie nowy porządek.
Ludy skandynawskie wierzyły, że po spaleniu Asgardu ocean podniesie się do takiego poziomu, że pod jego falami zginie drzewo świata, Yggdrasil, a z jego głębi wynurzy się nowy, zielony świat - Gimlea, nowy Asgard. Kobieta i mężczyzna, skryci w gałęziach drzewa Yggdrasil, dadzą początek nowej rasie ludzi, zwierząt i bogów. Nowy świat rządzony przez zmartwychwstałego boga Baldura ma być pełen radości i spokoju bez wojen przemocy i sporów. Wszyscy mają żyć w harmonii, spokoju i w zgodzie.
4. Apokalipsa jest tematem dosyć popularnym we współczesnej twórczości. Przykładem tego może być powieść Nevila Shute pod tytułem Ostatni Brzeg. Autor stworzył ją jako ostrzeżenie przed następstwami konfliktu atomowego. Zawiera ona przerażającą wizję pozornie normalnego, lecz naznaczonego piętnem śmierci świata, mającego odejść w niebyt wskutek promieniowania nadciągającego z martwej już półkuli północnej. Pośród bohaterów, którzy próbują żyć w miarę normalnie pomimo rozpadającego się na ich oczach świata można wyróżnić IV typy zachowań:
Jednym z typów są ludzie, którzy w miarę możliwości próbują realizować swoje dawne ambicje i pragnienia, nawet jeżeli może ich to narazić na niebezpieczeństwo. Do tych ludzi zalicza się John Osbourne - fizyk, który bierze udział w wyścigach samochodowych, pomimo tego, że jest początkującym kierowcą. Uważa on, że jeżeli i tak ma zginąć, to przynajmniej zginie robiąc coś, co od zawsze chciał zrobić, jednak nigdy nie miał na to odwagi.
II typem są ludzie, którzy kurczowo trzymają się przeszłości. Głównym przykładem jest Dwight Towers - dowódca ocalałego amerykańskiego okrętu podwodnego. Człowiek ten ciągle myśli o swojej rodzinie, o powrocie do domu do nich, mimo, że dawno już zginęli oni na północy. Jednak on, mimo świadomości o ich śmierci, nie chce dopuścić do siebie tego faktu. Świadczy o tym jego zachowanie oraz fakt, że w ostatnich chwilach kupuje dzieciom i żonie prezenty.
III typ, to ludzie, którzy spożywają codziennie alkohol, aby zapomnieć o zbliżającym się, nieuchronnym niebezpieczeństwie. Jednym z nich jest wuj Johna Osbourne'a.
IV typ - ludzie, którzy próbują wieść normalne, zwyczajne życie, np. Mary Holmes, która mimo wiedzy o zbliżającym sie promieniowaniu, nie wierzy do końca w jego zasięg i skutki. Planuje prace kilka lat do przodu, wyobraża sobie jak będzie wyglądać życie jej rodziny za jakiś czas.
Niektórzy ludzie, w miarę postępowania promieniowania dojrzewają, ich zachowanie ulega zmianie. Przykładem osoby, która uległa przemianie, może być Moira Davidson, która na początku powieści, przedstawiona była jako kobieta, która przez codzienne spożywanie alkoholu próbuje zapomnieć o zbliżającej sie zagładzie, jednak po pewnym czasie pod wpływem kapitana Dwighta Towersa zmienia swoje nastawienie, zapisuje się na kurs stenografii (sposób szybkiego pisania za pomocą umownych znaków i skrótów służący do dosłownego zapisywania tekstów mówionych). Chce, póki czas, zrobić coś istotnego ze swoim życiem.___
5. O tym, że temat apokalipsy jest tematem bardzo chwytliwym wiedział również Alfonso Cuaron, reżyser filmu Ludzkie dzieci. Film opowiada historię zbliżającego się końca świata, spowodowanego utratą przez ludzkość zdolności do reprodukcji.
W filmie przedstawiony jest świat w którym od 18 lat nie urodziło się żadne ludzkie dziecko. Jest to świat wyniszczony. Rząd dokonuje zamachów na własnych obywateli, emigranci zamykani są w obozach śmierci. Ludzie, którzy jeszcze nie umarli żyją w marazmie (zastój, bezwład, przekonanie o niemożności zrobienia czegokolwiek), utraciwszy wszelką nadzieję i sens istnienia. Świat pogrąża się w coraz większym chaosie, panuje anarchia. W tym zdegradowanym świecie pojawia się iskierka nadziei - jedna kobieta, imigrantka, zachodzi w ciąże.
Przygotowałam kilka kadrów z filmu, na których ukazane są bardzo wymowne symbole zawarte w produkcji.
1) Na przykład sceny, gdy bohaterowie wjeżdżają do obozu uchodźców, gdzie z głośników słychać piosenkę (The Libertines - Arbeit macht frei), której tytuł to hasło, które widniało nad bramami obozów koncentracyjnych w czasie drugiej wojny światowej - Arbeit macht frei. Widzimy tutaj ludzi pozamykanych w klatkach pilnowanych przez strażników, którzy są gotowi zabić ich bez żadnego poczucia winy.
2) Kolejnym symbolicznym ujęciem jest ujęcie w którym płacząca matka trzyma na kolanach swojego zabitego syna (kadr niemal identyczny jak zdjęcie, które pokazywały gazety relacjonujące wydarzenia wojenne).
Film bardzo dobrze przedstawia naturę ludzką oraz to, czego potrafi dokonać człowiek, który pragnie przetrwać. Ukazana jest desperacja ludzka, ludzie są w stanie oddać własne życie za życie dziecka, ponieważ wiedza ze jego życie jest ważniejsze od wszystkiego innego.
6. WNIOSKI:
Jak więc widać niezależnie od czasów czy też miejsca wyobrażenia apokaliptyczne towarzyszyły i towarzyszą człowiekowi. Artyści tworzyli i nadal tworzą dzieła inspirowane kresem dziejów.
W opisach Apokalipsy pojawia się bogata symbolika, która nie zawsze do końca jest zrozumiała. W jej opisach powtarzają się też pewne elementy, jak na przykład: jeźdźcy apokalipsy, Bestia, aniołowie, Baranek. Literatura i sztuka wykorzystuje motyw apokalipsy w całości bądź posiłkuje się tylko jej określonymi motywami.
Mam nadzieję, że przytoczone przeze mnie różne formy odwołań do motywu Apokalipsy, chociaż w pewnym stopniu dowiodły, iż dzięki różnym rodzajom sztuki oraz różnym wizjom twórców, w różnoraki sposób można zinterpretować i przedstawić zbliżającą się zagładę świata i ukazać zachowania, które towarzyszą ludziom opanowanym strachem przed śmiercią.