Marzena Fijałkowska
Nauczyciel klas I - III
Publiczna Szkoła Podstawowa
w Bodzanowie
AKTYWIZUJĄCE METODY NAUCZANIA
Jesteśmy świadkami i uczestnikami reform dokonujących się w polskiej szkole. Nie ma już
w niej miejsca na pełnienie przez nauczyciela tradycyjnej roli, która gwarantowała mu centralną
i dominującą pozycję w procesie nauczania, tzn. przekazywania wiedzy i kontrolowania uczniów.
Wszyscy musimy jednak zdać sobie sprawę z faktu, że nauczyciel musi zmienić swoje myślenie na temat roli, jaką pełni. Szkoła przecież już dawno przestała być jedynym miejscem uczenia się, a nauczyciel ekspertem w danej dziedzinie wiedzy. Nie musi więc wiedzieć wszystkiego. Jego zadaniem jest wyposażenie uczniów w podstawowe umiejętności radzenia sobie ze zmieniającą się rzeczywistością.
Z pozycji osoby będącej głównym źródłem wiedzy i kontrolerem, powinien zająć pozycję organizatora procesu uczenia się i animatora działań grupy.
W szkole przyjaznej dla ucznia nauczyciel jest osobą wspierającą aktywność edukacyjną uczniów. Jeżeli tak, to występuje on:
• w roli osoby organizującej proces uczenia się, rozpoznającej i badającej potrzeby,
oczekiwania, zainteresowania i możliwości swoich uczniów;
• w roli osoby integrującej wewnętrzne racje (potrzeby) uczniów z wymaganiami programu, który ma prawo wybrać lub którego sam może być autorem;
• w roli osoby kreującej warunki do uczenia się, poszukiwania, odkrywania, myślenia, komunikowania, a także działania i współpracy w grupie;
• w roli osoby uczestniczącej w wymianie emocjonalnej, która zachodzi między nim
a grupą lub zespołem klasowym;
• w roli opiekuna, przy pomocy którego uczniowie mogą uczyć się aktywnie i samodzielnie. Jednak zbyt daleko idąca pomoc nauczyciela skierowana jest w rzeczywistości przeciw uczącemu się, ogranicza jego inwencję twórczą i wiarę we własne możliwości, a w konsekwencji uczy bezradności i braku samodzielności.
Pełnienie wyżej wymienionych ról ułatwi nauczycielowi stosowanie metod aktywizujących. Ich zaletą jest to, że pozwalają one maksymalnie aktywizować uczniów w procesie edukacji, bo tylko własna aktywność ucznia jest gwarantem skuteczności uczenia się. Stosowanie ich sprzyja też równoległemu realizowaniu celów edukacyjnych i zaspokajaniu potrzeb uczniów, co jest następnym czynnikiem aktywizującym. Walorem jest również fakt nabywania przez uczniów umiejętności współdziałania w grupach, co szczególnie jest przydatne w życiu dorosłego człowieka.
Można przytoczyć wiele definicji aktywności. Według W. Okonia aktywność jest właściwością indywidualną jednostki, polegającą na większej niż u innych częstości i intensywności jakiegoś rodzaju działań. Uważa on, że szczególną cechą aktywności ludzkiej jest jej udział w zmienianiu otoczenia przyrodniczego i społeczno-kulturalnego, stosownie do ludzkich potrzeb, celów i ideałów (W. Okoń: Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984).
Aktywność człowieka ma określony kierunek wyznaczony przez cel, któremu podporządkowany zostaje jej przebieg. Im bardziej cel jest atrakcyjny i ciekawy, tym większą wywołuje motywację i zainteresowanie uczniów. Zatem podstawową czynnością, jaką nauczyciel powinien wykonać, jest uświadomienie uczniom celu ich działań wraz z umotywowaniem potrzeby jego osiągnięcia.
Uczeń będzie aktywny, gdy:
cel jest dla niego bliski i wyraźny (ma poczucie sensu tego, co robi);
uwzględnia się jego potrzeby i zainteresowania (zadania uznaje za własne);
ma poczucie bezpieczeństwa (prawo do błędu, otrzyma konieczne wsparcie i informację zwrotną);
działaniom towarzyszą odczucia i emocje;
bierze udział w planowaniu i podejmowaniu decyzji (coś od niego zależy);
odczuwa satysfakcję (lubi to robić);
ma poczucie własnej wartości (ja to potrafię);
dostrzega się jego wkład pracy, a nie tylko efekt (nauczyciel i grupa dostrzegają jego wysiłek i doceniają go);
kiedy ma możliwość zrealizowania własnych pomysłów.
Każda metoda może być realizowana jako aktywizująca, bądź nie. Wszystko zależy od zachowania nauczyciela, który może określone reakcje wyzwolić lub zablokować. Głównym zadaniem metod aktywizujących jest stawianie ucznia w takiej sytuacji, aby odczuwał potrzebę podejmowania działań, jakich od niego oczekujemy. Umożliwienie uczniom uczenia się poprzez działanie powoduje, że zapamiętują oni około 90% tego, co robią. Dzieje się tak, ponieważ w czasie wykonywania czynności angażują całych siebie, a więc: umysł, wolę, emocje i zmysły (wzrok, słuch, dotyk, smak, zapach).
W nauczaniu można stosować wiele różnorodnych metod aktywizujących pracę uczniów. Należą do nich m.in.: wykład, praca z tekstem, burza mózgów, mapa mentalna (pojęciowa), piramida priorytetów, metoda przypadków, projektów, "za i przeciw", linia czasu, dyskusja dydaktyczna, meta plan, symulacje, drama, grupy zadaniowe, stacje zadaniowe, gry planszowe. Omówię niektóre z nich.
Najprostszą metodą aktywizującą jest burza mózgów (zw. również giełdą pomysłów, metodą Osborna, techniką twórczego myślenia). Polega ona na zgromadzeniu w krótkim czasie dużej ilości pomysłów na rozwiązanie jakiegoś problemu. Możemy zastosować ją jako rozgrzewkę umysłową, dla ustalenia zakresu posiadanej wiedzy, utrwalenia zdobytej wcześniej wiedzy, czy też znalezienia najlepszego rozwiązania jakiegoś problemu. Zastosowanie na lekcjach burzy mózgów pozwala na włączenie wszystkich uczniów do pracy, szybkie zgromadzenie dużej ilości pomysłów lub faktów, naukę zwięzłego, precyzyjnego wyrażania myśli, sprawdzenie posiadanej wiedzy, doskonalenie techniki pisania (w kl. I-II). Burza mózgów jest często pierwszym etapem innych metod aktywizujących.
Mapa pojęciowa to metoda wizualnego przedstawienia problemu z wykorzystaniem schematów, rysunków, obrazków, zdjęć, haseł, zwrotów, symboli itp. Celem stosowania tej metody jest usystematyzowanie świeżo zdobytej wiedzy lub wizualizacja posiadanych wiadomości. W trakcie pracy tą metodą uczniowie doskonalą umiejętności techniczne (czytanie, pisanie, rysowanie) oraz umiejętności umysłowe (planowanie, klasyfikowanie, uogólnianie). Punktem startowym może być dowolny problem, np. Jak możemy pomóc mamie?, Jak powinniśmy dbać o swoje zdrowie?, Okoliczności odzyskania przez Polskę niepodległości itp. Praca z mapa pojęciową jest nie tylko atrakcyjna, ale przynosi wiele korzyści: uczy samodzielnego dochodzenia do wiedzy, posługiwania się poznanymi pojęciami, uważnego słuchania, oceny i samooceny, współpracy z zespołem.
Innym rodzajem metod wizualnego przedstawienia problemu jest linia czasu. Różni się ona od poprzedniej tym, że ukazuje następstwa czasowe. Polega na zaznaczeniu wydarzeń w ujęciu chronologicznym np. na dużym arkuszu papieru. Dobrze jest dodać krótkie opisy tych wydarzeń lub też zdjęcia z podpisami, względnie zaprezentować je w innej krótkiej formie. Dzieci często mają problemy ze zrozumieniem pojęcia czasu, zwłaszcza dłuższego niż ich życie. Dla wielu czterdzieści lat temu, dwa wieki czy tysiąc lat temu to za każdym razem bardzo dawno. Linię czasu można zastosować niemal do wszystkich przedmiotów, np. na języku polskim można wykorzystać ją do zaprezentowania kolejności wydarzeń w czytance czy lekturze. Można też zaznaczyć lata wydarzeń lub wiek bohatera. Na historii - zadaniem uczniów może być ustalenie właściwych dat i rozmieszczenie ich na linii czasu lub podanie przez nauczyciela dat wydarzeń, a ich zadaniem będzie ustalenie i opis wydarzeń, jakie miały wtedy miejsce. Na plastyce może to być przegląd stylów w architekturze itp. Największym walorem tej metody jest ukazanie w atrakcyjny sposób efektu poszukiwań i wysiłków ucznia, co daje mu poczucie satysfakcji i rozbudza wewnętrzną motywację do działań.
Do grupy metod aktywizujących należy również dyskusja dydaktyczna. Jest to zorganizowana wymiana myśli i poglądów na określony temat. Pomaga ona kształtować poglądy na dany temat, pobudza i rozwija myślenie, uczy oceny poglądów innych ludzi. Kształci umiejętność formułowania myśli i ich wypowiadania oraz uczy krytycznego spojrzenia na własne poglądy i zmusza do ich weryfikowania. W przebiegu dyskusji wyróżniamy trzy etapy: wprowadzenie (sformułowanie problemu), dyskusja właściwa (rozwiązanie problemu) i podsumowanie wyników dyskusji. Tego rodzaju ćwiczenia dają wszystkim możliwość zabierania głosu oraz uważnego słuchania innych.
"Za i przeciw" to metoda analizowania jakiejś sprawy z różnych punktów widzenia.
Zadaniem uczniów jest zgromadzić argumenty za i przeciw na określony temat. Można klasę podzielić na dwie grupy, a sprecyzowane argumenty zapisać np. na plakacie. Odmiana tej metody zwana "plusy i minusy" może służyć do rozpatrywania pozytywów i negatywów problemu w celu podjęcia trafnej decyzji. Ma to nauczyć i przyzwyczaić do analizowania faktów przed podjęciem decyzji. Metoda ta ma również inną nazwę - "mocne i słabe strony". Doskonale nadaje się do nauki planowania własnego rozwoju, jak i podniesieniu poczucia własnej wartości, zwłaszcza uczniów słabych. Stosowanie tej metody powoduje emocjonalne zaangażowanie się uczniów w debatę, co wzmacnia ich aktywność. Uczy stosowania jasnych, precyzyjnych argumentów, ułatwia zapamiętywanie faktów oraz daje okazję do kształtowania się poglądów i przekonań.
Metoda projektów polega na wykonywaniu przez uczniów zadań obejmujących większą partię materiału poprzez samodzielne poszukiwania, pod dyskretną opieką nauczyciela. Charakteryzuje się tym, że ma określone cele, terminy realizacji, osoby odpowiedzialne za realizację, kryteria itp. Rezultaty pracy prezentowane są publicznie (na forum klasy lub szkoły), a projekt jest zadaniem trwającym kilka dni, a nawet tygodni. Projekty typu: "Zabytki naszej miejscowości", "Historia mojego miasta", "Ciekawe okazy przyrody naszej okolicy" czy wiele innych z powodzeniem mogą być przygotowane nawet przez uczniów klas młodszych. Realizacja projektów może dać im wiele radości, a przy tym wyćwiczy wiele umiejętności. Warto pamiętać o tym, że podczas pracy tą metodą dzieci będą się uczyć szukać wiedzy w różnych źródłach, przeprowadzania rozmów i wywiadów, opracowywania zgromadzonych materiałów, współdziałania w grupie oraz odpowiedzialności. Poza tym doskonalą umiejętność czytania, pisania, rysowania planów i szkiców.
Symulacje to naśladowanie (udawanie) rzeczywistości, ćwiczenie najbardziej efektywnych zachowań w bezpiecznych warunkach. Mogą one obejmować proste umiejętności jak: rozmowa telefoniczna, nadawanie paczki na poczcie, nakrywanie do stołu, ale też mogą uczyć też bardziej skomplikowanych umiejętności. Spontaniczne zabawy w sklep, lekarza czy w dom to nic innego, jak naśladowanie rzeczywistości, czyli symulacja. Wpływają one na kształtowanie się systemu wartości, rozwijają umiejętności społeczne i poznawcze.
Drama natomiast polega na wczuwaniu się w role, na improwizacji angażującej ruch i gest, mowę, myśli i uczucia. Dostarcza bezpośredniego doświadczenia, przekraczającego zakres zwykłej informacji, wzbogacającego wyobraźnię i poruszającego emocje i umysł. Umożliwia ona przeżycie określonych problemów, poszukiwanie własnych rozwiązań i dokonywanie wyborów. Uczy rozumienia siebie i innych. Drama różni się od inscenizacji tym, że nie ma w niej podziału na aktorów i widzów. Najważniejsze jest wczucie się w rolę, granie siebie. Uczniowie koncentrują się na określonej sytuacji, nie zaś na sposobie gry. Zaletą dramy jest rozwijanie myślenia i wyobraźni oraz doskonalenie wypowiedzi uczniów. Pozwala zrozumieć przeżycia i zachowania innych ludzi, postaci literackich. Ćwiczy koncentrację i spontaniczność, rozwija język ciała i uczy rozumienia go, ułatwia zapamiętywanie odgrywanych faktów.
Grupy zadaniowe to metoda pracy w małych 3 - 4 osobowych grypach, przy czym przedmiotem dyskusji może być to samo zagadnienie dla wszystkich grup lub oddzielny problem, stanowiący jeden element jakiejś całości. Pracę w grupach zadaniowych można stosować na wszystkich przedmiotach nauczania. Jej wartość dydaktyczną upatruje się w samodzielnym zdobywaniu wiedzy, uczeniu się od siebie nawzajem, doskonalenia umiejętności czytania ze zrozumieniem, redagowania notatek, wyciągania wniosków, rozwiązywania zadań matematycznych itp.
Stacje zadaniowe polegają na podejmowaniu przez uczniów zaproponowanych przez nauczyciela zadań z różnych dziedzin aktywności, tematycznie podporządkowanych realizowanemu blokowi. Aby zastosować tę metodę należy odpowiednio przygotować salę lekcyjną: stoły ustawić tak, aby było tyle stanowisk, ile jest rodzajów zadań. Na każdym stanowisku uczniowie mają przygotowane na piśmie zadania do wykonania oraz kryteria zaliczania ich wykonania. Stacje zadaniowe, podobnie jak inne metody aktywizujące, przynoszą wiele korzyści - uczą samodzielności i odpowiedzialności, wdrażają do samooceny poprzez decydowanie o wyborze stopnia trudności zadania i porównywanie wykonanego zadania z kryterium, doskonalą czytanie ze zrozumieniem oraz dają poczucie, że mogą o czymś decydować.
Przytoczone metody aktywizujące opisałam w oparciu o literaturę załączoną w sporządzonym przeze mnie zestawieniu bibliograficznym.
Bibliografia:
Arends R.J.: Uczymy się nauczać. - Warszawa: WSiP, 1995
Bowkett S.: Wyobraź sobie, że ...: ćwiczenia rozwijające twórcze myślenie uczniów. - Warszawa: vVSiP,2000
Chałas K.: W poszukiwaniu strategii edukacyjnych zreformowanej szkoły: metoda projektów i jej egzemplifikacja w praktyce. - Warszawa: "Nowa Era", 2000
Dziedzic A., Gudro M.: Drama w szkole podstawowej. - Kielce: Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, 1998
Inspiracje, pomysły: książka pomocnicza dla twórczego nauczyciela Alicja Bacowska i in., Wrocław: "Siedmioróg", 1998
10. Kosyra-Cieślak T.: Lekcje czytania świata z wykorzystaniem aktywizujących metod nauczania. - Kielce: Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, 2000
Kowalik-Olubińska M., Świętek W.: Uczymy inaczej: nauczanie zintegrowane w klasach niższych: poradnik dydaktyczny dla nauczyciela. - Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 1998
Kozak W.: Mapa mentalna czyli twórcza technika notowana. - Kielce: Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, 1999
Krzyżewska J.: Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej. Cz.1. - Suwałki: "
AU OMEGA", 1998
Łuczak B.: Nauczanie integralne w klasach 1 - 111 z wykorzystaniem technik Freineta. Poznań: Oficyna Wydawnicza G&P, 2000
Michalski J.: Z notatnika metodyka. - Warszawa: Wydawnictwa CODN, 2000
Olszewska B.: Metoda dobrego startu jako system ćwiczeń aktywizujących dojrzałość szkolną dzieci sześcioletnich. - Łódź: "Wiking", 2001
Pankowska K.: Edukacja przez dramę. - Warszawa: WSiP, 1997
Rau K., Ziętkiewicz E.: Jak aktywizować uczniów: burza mózgów i inne techniki w edukacji. - Poznań: Oficyna Wydawnicza G&P, 2000
Taraszkiewicz M.: Jak uczyć lepiej: czyli refleksyjny praktyk w działaniu. Warszawa: Wydawnictwa CODN, 2000
Uczyć inaczej pod red. Grzegorza Lutomskiego, Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora, 1994
Way B.: Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży. - Warszawa: WSiP, 1997
Wójcik E.: Metody aktywizujące w pedagogice grup. - Kraków: "Rubikon", 2000