Symbole i obrazy 35

odkrytym krainom kultury. Na gruzach dawnego systemu Romantyzm zaczął budować nowy świat obrazów, głosząc prymat indywidualnej wy­obraźni. Jak ten proces przebiegał, opisane jest i analizowane na wybra­nych przykładach w rozdziałach niniejszej książki zgrupowanych w części przedostatniej zatytułowanej Romantyzm⁷⁶.

Sztuka wieku XIX kontynuowała i rozwijała realistyczne przedstawie­nie człowieka i natury, a także przejmowała i adaptowała wypróbowane już, a nawet zużyte schematy renesansowych i barokowych alegorii. Wprowadziła niemało nowych tematów, po części wywiedzionych z tra­dycji, po części z obserwacji rzeczywistości — jak temat kuźni, czy omó­wione w niniejszym tomie motywy cmentarza, grobowca w pejzażu i po­grzebu ", Nie powstał już jednak żaden nowy system ikonografii, tylko „otwarty" zbiór motywów i tematów. Natomiast alegoryczny i symbo­liczny sposób ujmowania treści żywy był przez cały wiek XIX, szczególnie w sztuce nurtów historyzujących i akademickich, a później w sztuce sym­bolizmu i modernizmu (wyraźny na przykład w malarstwie van Gogha)⁷⁸.

Metody historycznej analizy pozwalają w dużej mierze na wyjaśnienie mechanizmów „życia obrazów", ich wielowiekowego „trwania" w wy­obraźni pokoleń artystów, procesów upodabniania się i rozpadu, zmiany funkcji, przy, mniej lub bardziej wiernym, zachowaniu formalnego układu obrazu. Wydaje się — obserwację taką sformułowałem już dwadzieścia lat temu⁷⁹ — że w świecie obrazów obowiązuje swoista ekonomia: nowe rozwiązanie, zgodnie z działaniem ikonograficznej „grawitacji", upodabnia się do obrazu już istniejącego; doniosły, od dawna znany obraz przyciąga niejako pokrewny, nowy. Sprzyja to ustalaniu się repertuaru obrazów o intensywnym ładunku treściowym i emocjonalnym, ekspresyjnym, które niegdyś proponowałem nazwać „tematami ramowymi"⁸⁰, dziś wo­lałbym może mówić o „ramowych obrazach". Sądzę też, że ich trwałość

⁷⁰ Patrz niżej, s. 346 - 459.

⁷⁷ Por. M. Poprzęcka, Kuźnia. Mit, alegoria, symbol, Warszawa 1972 i przedruko­
wane niżej studium o motywach śmierci w sztuce XVIII i XIX r., por. s. 434 - 454..

⁷⁸ Por. w niniejszym tomie, s. 455 - 459.

⁷⁹ J. Białostocki, Tradycje i przekształcenia ikonograficzne, w tegoż, Teoria
i twórczość, Poznań 1961, s. 137 -159, szczeg. s. 151.

⁸⁰ J. Białostocki, Badania ikonograficzne nad Rembrandtem, „Sztuka i krytyka",
1957 (nr 2), s. 146 - 173, przedruk w zmienionej wersji w niniejszym tomie, s. 277 - 307.
W niedawno wydanej książce D. de Chapeaurouge'a (Wandel und Konstanz in der
Bedeutung entlehnter Motive, Wiesbaden 1974) pojęcie „tematu ramowego" zostało

---