2. Zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej.
Analizator wzrokowy jest neurofizjologiczny podłożem spostrzegania wzrokowego.
W jego skład wchodzą:
- receptor - czyli czapki i pręciki w siatkówce oka; stąd wychodzą włókna nerwowe, które
twirzą nerw wzrokowy i jako droga dośrodkowa kończą się w polu projekcyjnym korowego
ośrodka wzrokowego (pola pierwszorzędowe),
- nerwowa część analizatora, w której dokonuje się nie tylko odzwierciedlenia prostych
bodźców lecz także analiza i synteza bodźców wzrokowych, co stanowi podstawę tworzenia
się spostrzeżeń wzrokowych: spostrzeganie przedmiotów, ich zapamiętywanie i
rozpoznawanie- pole drugorzędowe kojarzeniowe.
Dzięki pracy pól trzeciorzędowych dochodzi do współpracy analizatora wzrokowego i
kinestetyczno-ruchowego, czego efektem jest koordynacja wzrokowo-ruchowa, spostrzeganie
stosunków przestrzennych.
Spostrzeganie wzrokowe uzależnione jest od prawidłowego funkcjonowania całego
analizatora wzrokowego i jego współdziałania z innymi analizatorami. Doskonali się ono
wraz z wiekiem. Percepcja wzrokowa rozwija się pod wpływem doświadczeń zdobywanych
w środowisku i uczenia się.
Źródła zaburzeń percepcji wzrokowej i wzrokowo -przestrzennej są następujące:
Nieprawidłowa budowa gałki ocznej powoduje wady wzroku, które zaburzają ostrość
widzenia i są przyczyną szybkiego męczenia, bólu głowy itp. Ruchy obu Galek
ocznych powinny być ze sobą ściśle skoordynowane, dlatego nieprawidłowe
funkcjonowanie analizatora kinestetyczno-ruchowego może być także przyczyną
trudności w czytaniu, głównie pod postacią słabej techniki czytania i wolnego tempa
czytania.
Wadliwa budowa gałki ocznej, w następstwie której dziecko może cierpieć na wady
wzroku, jak: krótkowzroczność, dalekowzroczność, astygmatyzm, zez - może też być
przyczyną zakłóceń spostrzeżeń wzrokowych. W tym przypadku konieczna jest
interwencja lekarza okulisty. Znacznie ważniejszą przyczyną trudności w uczeniu się
jest zaburzenie spostrzegania wzrokowego na skutek uszkodzenia ośrodka
wzrokowego w korze mózgowej.
Uszkodzenie pola projekcyjnego powoduje ubytki w polu widzenia, a całkowite
zniszczenie - ślepotę słowną centralną.
Uszkodzenie pól drugorzędnych powoduje różne postacie zaburzeń spostrzegania i
rozpoznawania konkretnych lub narysowanych przedmiotów. Człowiek rozpoznaje,
spostrzega elementy, ale nie potrafi ich scalać i rozpoznawać jako całości, nie potrafi
więc określić, jaki widzi przedmiot, nie umie odróżnić czy np. okulary, czy rower
(agnozja wzrokowa).
Uszkodzenie pól trzeciorzędowych powoduje zaburzenia spostrzegania i działania
w przestrzeni. Człowiek spostrzega przedmiot, lecz nie potrafi ocenić ich ułożenia, nie
potrafi odczytać godziny na zegarze.
Wynikiem poważnego uszkodzenia ośrodka wzrokowego (pól drugoi
trzeciorzędowych) jest całkowita niemożność czytania wskutek niezdolności
rozpoznawania liter i jednoczesnego spostrzegania całego wyrazu (aleksja).
W praktyce spotykamy się bardzo rzadko z tak ciężkimi przypadkami zaburzeń.
Mikrouszkodzenia spostrzegania obserwowane u dzieci łączą się przede wszystkim
z dysfunkcją korowego ośrodka wzrokowego, jego pól drugo- i trzeciorzędowych.
Zaburzenia w spostrzeganiu wzrokowym ujawniają się:
a) trudnościami w wyodrębnianiu części w złożonej całości oraz scalaniu poszczególnych
części całości;
b) trudnościami w dostrzeganiu różnic między przedmiotami, obrazkami i układami
przestrzennymi podobnymi;
c) trudnościami w odwzorowaniu graficznym i przestrzennym złożonych struktur, przede
wszystkim o charakterze abstrakcyjnym (kształty geometryczne, znali graficzne);
d) trudnościami w rozumieniu, wnioskowaniu na materiale obrazkowym.
W wieku przedszkolnym, kiedy dziecko porusza się w świecie dużych kształtów,
zaburzenie tego analizatora nie daje tak wyraźnie o sobie znać. Dopiero gdy rozpoczyna
naukę szkolną i spotyka się z literami oraz cyframi, zaburzenia analizatora wzrokowego
silnie dają o sobie znać.
Zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej powodują trudności w uczeniu
się/opanowaniu umiejętności szkolnych, tj.:
wypowiadanie się - w związku z trudnością identyfikacji przedmiotów na obrazkach
- opis obrazka jest ubogi, dziecko zauważa małą liczbę szczegółów.
rysowanie - rysunki są przeważnie „ubogie", dziecko ma kłopoty
z odwzorowywaniem prostych figur geometrycznych (koło, kwadrat, trójkąt, romb).
czytanie - dziecko myli litery o podobnym kształcie (a-o, m-n, l-t-ł, b-d, g-p, n-u,
m-w, itp.), występuje opuszczanie: liter, sylab, wyrazów, wierszy, przekręcanie
końcówek wyrazów, „zgadywanie", gubienie się w tekście. Tempo czytania jest
wolne, szybko następuje zmęczenie i niechęć do czytania. Czytanie jest też
nierytmiczne, długo utrzymuje się technika literowania. Koncentracja na technicznej
stronie czytania, utrudnia rozumienie treści.
pisanie - trudności z zapamiętaniem kształtu liter, mylenie liter o podobnym
kształcie, pomijanie drobnych elementów graficznych liter (kropek, ogonków,
kresek), opuszczanie liter lub cząstek wyrazów. Pomimo znajomości zasad i reguł
ortograficznych liczne błędy ortograficzne (dziecko ma trudności z zapamiętaniem
obrazu graficznego słów, nie może poprawić błędów, bo ich nie dostrzega - ten sam
wyraz w tekście zapisuje w różny sposób).
inne trudności w przedmiotach szkolnych:
- geografia - kłopoty w posługiwaniu się mapą;
- geometria, arytmetyka - np.: błędne przepisywanie słupków;
- języki obce - trudności z opanowaniem nowych znaków graficznych.
Mówiąc o zaburzeniach analizatora wzrokowego (percepcji wzrokowej) nie mamy
więc na myśli wad wzroku, lecz zaburzenia niektórych funkcji kory mózgowej. Rozwój
analizy i syntezy wzrokowej stanowi podstawę wzrokowego spostrzegania i ma ogromne
znaczenie w zapamiętywaniu i odwzorowywaniu. Fragmentarycznym zaburzeniom
w ośrodku wzrokowym towarzyszy osłabiona percepcja obrazów wzrokowych oraz
nieadekwatne do rzeczywistości postrzeganie kształtów. Zaburzenie to ma szczególne
znaczenie u dzieci rozpoczynających naukę czytania i pisania, której podstawą jest
właściwe postrzeganie znaków graficznych. Złe ich odzwierciedlanie i błędne utrwalanie
sprawiają, ze dziecko nieprawidłowo je odczytuje i odwzorowuje. Wykazując wybiórcze
zaburzenia funkcji wzrokowego spostrzegania, rozumiejąc znaczenie liter i cyfr jako
symbolu - nie potrafi prawidłowo posługiwać się literą i cyfrą jako znakiem graficznym.
Trudności mogą dotyczyć (Sobolewska 1989):
różnicowania znaków graficznych i prawidłowego ich utrwalania,
wzrokowego zapamiętywania obrazów graficznych wyrazów,
orientacji w kierunkowym aspekcie pisma i jego prawidłowym rozmieszczaniu
Tak więc, u dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową zauważa się następujące
s y m p t o m y:
mylenie liter o podobnych optycznie kształtach (np. a-o, m-n, l-t, e-c, h-k, C-G),
mylenie liter różniących się położeniem w stosunku do osi poziomej i pionowej
(np. n-u, p-g, b-d, w-m),
mieszanie struktur graficznych, gdy różnice między nimi są małe (np. dom -
dam),
przestawianie liter, sylab, wyrazów,
opuszczanie drobnych znaków graficznych i interpunkcyjnych,
zapominanie niektórych dużych liter (szczególnie L, Ł, W, F),
niewłaściwe rozplanowanie graficzne wyrazów w stosunku do stronicy zeszytu -
nieodpowiedni wybór linijek,
mylenie kierunku zapisu (pismo zwierciadlane, pisanie od strony prawej
ku lewej,)
błędy ortograficzne (gorsza pamięć wzrokowa wpływa na trudności
w zapamiętywaniu obrazu graficznego), wolne tempo czytania spowodowane
zbyt długim koncentrowaniem się na rozpoznawaniu kształtów liter lub wyrazów
podobnych
W późniejszych latach nauki dzieci z fragmentarycznymi zaburzeniami w ośrodku
wzrokowym mają trudności w nauce geografii, geometrii i języków obcych (trudności
w orientacji przestrzennej, pojęcia i definicje są przyswajane werbalnie w oderwaniu od
obrazów wzrokowych).