6. Funkcjonowanie rynku w dobie kapitalizmu: wolnokonkurencyjnego, monopolistycznego, kierowanego przez państwo.
System kapitalistyczny ukształtował się w zachodniej Europie i w Stanach Zjednoczonych w wyniku rewolucyjnych przemian społecznych na przełomie XVIII i XIX w. Jego podstawą były:
prywatna własność środków produkcji (ziemi, bogactw mineralnych, zakładów produkcyjnych, banków)
wolność osobista i równość ludzi wobec prawa
wolność działań gospodarczych i wolna konkurencja między jednostkami gospodarczymi.
Polityczne podstawy starego feudalnego porządku zburzyła rewolucja francuska, a podstawy prawne nowego systemu stworzył Napoleon I. Na początku system ów rozprzestrzeniał się w Europie (wraz z armią Napoleona), a następnie objął również kontynent amerykański.
Najważniejszym aktem prawnym był Kodeks Cywilny z 1804r.:
traktował on własność jako niepodważalne dobro i prawo
sankcjonował wolność zawierania umów i nadawał im moc prawną
uznawał weksle i inne papiery wartościowe
sankcjonował pożyczanie pieniędzy na procent
uporządkował formy organizacji przedsiębiorstw w postaci spółek akcyjnych, wyróżniono w nim 3 rodzaje takich spółek:
jawną - uczestnicy jej indywidualnie i zbiorowo ponoszą odpowiedzialność za długi przedsiębiorstwa
komandytową - składa się ona z 2 grup członków: jedna odpowiada osobiście, nieograniczenie i solidarnie za jej zobowiązania, druga zaś tylko do wysokości wniesionego wkładu (sumy komandytowej)
z ograniczoną odpowiedzialnością - wspólnicy wnoszą do niej określony majątek (kapitał zakładowy) i za zobowiązania spółki odpowiadają tylko do wysokości swego wkładu.
Forma spółek upowszechniła się w Stanach Zjednoczonych od lat 40-tych XIX wieku. Inne kraje były dość niechętne wobec spółek. Na kontynencie była powszechna spółka komandytowa, która nie wymagała rządowej licencji. Dopiero w 1867 r. We Francji pozwolono na swobodne rejestrowanie spółek. Za Francją poszły i inne kraje oprócz Rosji i Turcji.
Spółki akcyjne stały się prawną formą organizacji wytwórczości opartą na kapitale zakładowym składającym się z akcji. (początkowo imiennych potem nabrały charakter papierów wartościowych i stały się przedmiotem obrotu na rynkach pieniężnych). Działalność spółek akcyjnych znajdowała odzwierciedlenie na giełdach, które notowały kursy akcji i innych papierów wartościowych. Akcjonariusze stawali się współwłaścicielami przedsiębiorstwa za co przysługiwał im udział w zyskach (dywidendy). Kurs akcji ustalano w zależności od wysokości dywidendy w stosunku do bankowej stopy procentowej. Przewagę uzyskiwały przedsiębiorstwa dające wyższe zyski.
Kapitalizm monopolistyczny.
Kryzys gospodarczy 1873 r. Rozpoczął procesy łączenia się kapitałów i przedsiębiorstw. Odbywało się to przez tworzenie spółek akcyjnych bądź przez wchłanianie przedsiębiorstw mniejszych i słabszych przez większe i silniejsze. Skutkiem tych procesów było zastępowanie wolnej konkurencji wielu podmiotów gospodarczych przez monopole, czyli zrzeszenia przedsiębiorstw. Celem ich było osiągnięcie większych zysków lub obrona przed ich spadkiem, przez ustalanie cen monopolowych, które nie musiały się kształtować zgodnie z wymogami praw rynkowych. Wyeliminowanie kosztownej konkurencji między zrzeszeniami osiągano przez porozumienia miedzy nimi. Mogły to być porozumienia nieformalne lub sformalizowane w postaci utworzenia określonej postaci korporacji. Wyróżnia się kilka rodzajów takich porozumień: kartel, syndykat, koncern i holding.
Kartelizacja rozwijała się szybko w Niemczech; w USA i Wielkiej Brytanii popularne były trusty. Największe monopole rozwinęły się w USA m.in.: Standard Oil Company, General Electric Company, United Steel Corporation, American Tabacco Company, a w Niemczech: Badische Anilin und Soda Fabrik (BASF), Allgemeine Elekrizitätswerke (AEG), koncern zbrojeniowy Kruppa.
Monopole zapewniały sobie wysokie zyski przez politykę cen, co ujemnie odbijało się na nabywcach towarów i niszczyło drobnych wytwórców. Pozytywnymi stronami monopolizacji była racjonalizacja produkcji i obrotu towarowego (produkcja masowa i normalizacja). Monopole nie wyeliminowały całkiem konkurencji. Porozumienia między największymi koncernami dzieliły świat na rynki zbytu. Formy i zakres działania porozumień międzynarodowych były identyczne jak krajowych (ceny, rynki zbytu, rozmiary produkcji).
Kapitalizm kierowany.
Ostrość i przewlekłość kryzysu zniweczyły przekonanie o automatycznej regulacji procesów gospodarczych w kapitalizmie. Wzrastające siły lewicy zagrażały stabilności społecznej wielu państw. W Związku Radzieckim, w latach kryzysu gospodarki kapitalistycznej, prowadzono przyspieszoną industrializację, a jej sukcesy zdawały się potwierdzać przewagę centralnego planowania nad wolną konkurencją w kapitalizmie. Powstawało przekonanie, że państwo powinno porzucić przypisaną mu przez liberałów rolę „nocnego stróża” i ingerować w sprawy gospodarcze.
Teoria Keynesa. Wydana w 2936 r. Praca Keynesa „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” określała zasady tzw. Regulowanego kapitalizmu, które pozwalałyby wyjść z kryzysu, uniknąć w przyszłości przesileń kryzysowych w gospodarce i budować społeczeństwo dobrobytu. Za główną przyczynę kryzysu Keynes uznał słaby popyt na dobra konsumpcyjne i dlatego zalecał świadome działanie państwa, które prowadziłyby do wzmożenia tego popytu i tym samym „nakręcania koniunktury”.
Środki „nakręcania koniunktury”. W warunkach gospodarki kapitalistycznej objętej kryzysem proponowano dwa rodzaje takich środków:
pośrednie
bezpośrednie
Środki pośrednie obejmowały:
kontrolowanie zwiększania ilości pieniądza w obiegu (kontrolowaną inflację)
progresywne opodatkowanie wysokich dochodów
zwiększenie świadczeń socjalnych (m.in. na bezrobotnych)
obniżenie stopy procentowej od oszczędności
Wszystkie wymienione działania miały prowadzić do zwiększenia poziomu inwestycji i wzrostu popytu konsumpcyjnego, ograniczyłyby natomiast tendencje do oszczędzania i lokowania pieniędzy w papierach wartościowych.
Środki bezpośrednie polegać miały na organizowaniu robót publicznych. Roboty te nie powinny jednak prowadzić do zwiększania podaży tych dóbr i usług, których ilość jest już wystarczająca, powinny natomiast, przez wzrost zatrudnienia i napływ „nowych” pieniędzy na rynek, uruchamiać popyt. Państwa podejmowały też bezpośrednią działalność gospodarczą we własnych przedsiębiorstwach i tworzyły swój sektor własności (tzw. Etatyzm). W różnych krajach działania te miały różnorodny charakter, uzależniony od stopnia recesji, ogólnej siły państwa, ustroju i celów politycznych warstw rządzących.