Związki literatury i malarstwa

Inspiracja - Natchnienie, zapał twór­czy, poddawanie myśli, wywieranie wpływu, sugestia; inspirować - pobu­dzać twórczo; o inspiracji malarstwem można mówić wówczas, gdy jest ono twórczo wykorzystane w literaturze.

„Bogurod/ica" - Temat Deisis (gr. - modlitwa, błaganie) pochodzący z ok. VI-VII w. z Bizancjum, przedstawiają­cy władcę (sędziego) w asyście Matki i Protektora w pozach wstawienniczych. Około X w. motyw ten dotarł do Europy. U nas - malowidło ścienne w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą (ok. 1160 r.). W „Bogurodzicy" prośba o dostatnie, ale i pobożne życie na ziemi i zbawienie wieczne, skierowana do Boga za pośred­nictwem Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela.

,_;Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - Bardzo popularny w śred­niowiecznej Europie motyw danse ma-cabre. Mamy tu do czynienia z wzajem­nym przenikaniem się tematu w literatu­rze (moraliety) oraz ikonografii (malars­two ścienne we Francji i Niemczech oraz cykl drzeworytów H. Holbeina pt. „Bilder des Todes"). Temat sprowadza się do obrazu korowodu ludzi różnych stanów prowadzonych przez śmierć (Wielkiego Tancerza), co alegorycznie podkreślało nieuchronność śmierci i ró­wność wszystkich wobec niej.

P. Yerlaine „Sztuka poetycka" - Wy­raźne inspiracje malarstwem impresjo­nistycznym, którego główne cechy to: indywidualizacja odbieranych wrażeń, wrażliwość na grę światła i barwy, technika operowania plamami, brak wy­raźnych konturów przedmiotów, próba uchwycenia (zatrzymania) wrażeń ulot­nych, takich jak: zapach, dźwięk, kolor (w zależności od oświetlenia) oraz pró­ba nazwania (utrwalenia) odczuć od­bierającego te doznania artysty. W wier­szu Yerlaina impresjonistyczne elemen­ty to: oczy za woalu zasianą, dzień od żaru południa drżący. Obrazy te składa­ją się w utworze na tzw.: przymgloną piosenką. Obok nich występują ulotne, chwilowe doznania: puszysty powiew poranku oraz woń mięty i tymianku.

K. Przerwa-Tetmajer „Melodia mgieł nocnych" - Główny wysiłek twórczy skupia się na wydobyciu zwiewności i ulotności unoszącej się nad Czarnym Stawem Gąsienicowym mgły, która przybiera różne kształty. Impresjonizm polega też na uchwyceniu chwilowego doznania, wynikającego z obserwacji obrazu, na który składa się gra barw, dźwięków i niewyraźnych konturów przedmiotów.

K. Przerwa-Tetmajer - „Widok ze Swinicy do Doliny Wierchcichej"

- Elementy impresjonistyczne to: migo­tanie i skrzenie się wody, pastelowe barwy obrazu (srebrnotęczowy, biel, złoto, zieleń) oraz ulotne wrażenia zmy­słowe (kolory, dźwięki).

J. Kasprowicz „Krzak dzikiej róży"

- Wyraźny wpływ symbolizmu. Róża

- to uosobienie życia, piękna, woli walki, zaś limba - śmierci, brzydoty, poddania się. Oba te obrazy (wczepionej w skąpą glebę róży i spróchniałej limby) odsyłają do rzeczywistości innej niż tylko górska. Oprócz symbolizmu wykorzystanie rów­nież techniki impresjonistycznej - opero­wanie barwną plamą (na plamy szarych ztomów ciska), zmienność obrazu w cza­sie jednego dnia.

J. Kasprowicz „Dies irae" - Obraz Sądu Ostatecznego pokazany został w sposób ekspresjonistyczny. Świadczą o tym barwy używane podobnie jak w malarstwie ekspresjonistów: ognia, krwi, czerwieni oraz na zasadzie kontra­stu - jasnowłosa Ewa w trakcie aktu erotycznego z Szatanem. Z ekspresjoni-stycznego sztafażu pochodzą również dynamiczne obrazy (strzaskane świerki, pękające skały). Rozgrywającej się na ziemi walce dobra ze złem przygląda się lodowaty Bóg. Może to przywodzić na myśl inspirację z obrazem H. Memlinga „Sąd Ostateczny", który przedstawia postać sądzącego Boga i Archanioła Michała odważającego dusze: zbawio­nych - wspinające się do wrót niebies­kich i potępionych - spadające w głąb piekieł.

S. Wyspiański „Wesele" - Dla inter­pretacji utworu ważne są dwa obrazy Matejki, których reprodukcje wiszą nad biurkiem Gospodarza. Są to: „Wernyho-ra" i „Kościuszko pod Racławicami". Wernyhora pojawi się później, w II akcie, by zostawić Gospodarzowi złoty róg i polecenia. Natomiast drugi obraz Matejki posłużył Wyspiańskiemu do skompromitowania mitu bezpodstawnej i bezkrytycznej wiary w zbawcze działa­nia chłopów, nawiązujących chwalebnie w swej tradycji do Bartosza Głowac­kiego. Inspiracje malarskie w „Weselu" polegają również na niezwykle barwnie przedstawionych chłopskich strojach (np. Panna Młoda w koronie świecide-lek, w tym rozmaitym gorsecie, a chłopi to lud krasy, kolorowy). Służy to skom­promitowaniu idei chłopomanii.

S. Żeromski „Ludzie bezdomni" -

Gdy Judym poznaje panią Niewadzką i jej wnuczki oraz Joasię, oglądają oni obraz pt. „Ubogi rybak" Puy de Chavan-nesa w Luwrze oraz rzeźbę Wenus z Milo. Służy to pisarzowi do impres­jonistycznego przedstawienia gry uczuć i doznań patrzących na arcydzieła od­biorców (Oto mato wiedząca cieka­wość... Oto pierwszy promyczek wraże­nia sunie się po brwiach, przyciska rysy i zmierza ku wargom). Podobnej grze uczuć poddany jest obserwujący młodą damę Judym. Impresjonistyczna metoda widoczna jest też w sposobie przed­stawiania uczuć innych bohaterów po­wieści.

W.S. Reymont „Chłopi" - Oprócz in­nych technik artystycznych (realizm, symbolizm, naturalizm) autor wykorzy­stał w powieści impresjonistyczny spo­sób przedstawiania zjawisk przyrody (np. nadchodząca zima: zmieniające się szybko obrazy, bogactwo dźwięków, często niewyraźne kontury opisywa­nych przedmiotów) oraz stanów psychi­cznych (np. marzenia i tęsknoty Jagusi, której dusza wyrywała się dokądś, lecia­ła; jej myśli pokazane są jako chwilowe, migotliwe, barwne zjawiska).

J. Conrad „Lord Jim" - W utworze występuje wielu narratorów, co służy koncepcji powieści impresjonistycznej. Każdy z nich bowiem wnosi własne spojrzenie na postać głównego bohatera, oświetla jakby z zupełnie innej strony stały, niezmienny fakt (ucieczka Jima z „Patny")- Zabiegi te mają wywołać u czytelnika subtelną grę uczuć, wzru­szeń w miarę ujawniania kolejnych fak­tów i sądów oraz potwierdzenie pra­starej prawdy, że nie ma pełnej wiedzy o człowieku i można się tylko do niej nieco zbliżyć.

J. Iwaszkiewicz „Erotyk" (Więc pla­miąc mojej psyche nadwiślański gotyk) - Podmiot mówiący wiersza nie przeży­wa uczucia, lecz je kreuje. Jego główne zainteresowanie skupione jest na sa­mym utworze (porównania do gotyku i baroku) oraz na analizie własnych przeżyć i autoprezentacji, wskazującej, że jest to człowiek nie przeżywający głęboko uczuć, natomiast wielki kone­ser sztuki (powołuje się np. na obrazy Van Dycka).

F. Kafka „Proces" - Jedną z wielu możliwych interpretacji wędrówki Józe­fa K. jest jej rozumienie w sensie egzys­tencjalnym. Wówczas oskarżony nie wiadomo przez kogo i nie wiadomo o co bohater, bezskutecznie poszukujący wy­jaśnienia i ratunku, będzie przypominał postać z symbolicznego obrazu E. Mun-cha pt. „Krzyk". Wołanie, które rozlega się z obrazu jest właśnie takim rozpacz­liwym i niemym egzystencjalnym krzy­kiem człowieka końca XIX i początku XX w.

A. Słonimski „Elegia miasteczek ży­dowskich" - Sam tytuł jest kluczem do interpretacji wiersza: Już nie ma tych miasteczek, gdzie szewc byt poetą, Ze-. garmistrz filozofem, fryzjer trubadurem. Jako przykład twórczości dotyczącej Żydów, pełnej liryzmu i piękna, przy­wołane zostały obrazy M. Chagalla, w których można było odnaleźć dwa zlote księżyce. Czasy te już minęły. Czy jednak bezpowrotnie?

J. Iwaszkiewicz „Ikar" - Opowiadanie Iwaszkiewicza nawiązuje do obrazu Bruegla „Upadek Ikara", który przed­stawia ludzi zajętych swoimi codzien­nymi pracami (np. oracza, który ze spokojem orze pole), a w oddali morze pochłaniające właśnie Ikara. Widać już tylko kawałek stopy chłopca. Drama­tyzm sceny zawiera się w tym, że nikt nie dostrzega tragicznego w skutkach upadku Dcara. Płótno Bruegla skojarzyło się narratorowi opowiadania z sytuacją, której był świadkiem w czasie okupacji. Jakiś chłopiec został na ulicy aresz­towany przez gestapo, a nikt z przechod­niów tego nie zauważył.

J. Andrzejewski „Bramy raju" - Mię­dzy powieścią i obrazem P. Bruegla pt. „Ślepcy" widać bezpośredni związek, przy czym obraz uplastycznia i pozwala boleśnie zrozumieć sytuację dziecięcej krucjaty, zmierzającej do grobu Chrys­tusa. Zarówno wędrówkę Brueglows-kich ślepców, jak też wyprawę dzieci z „Bram raju" należy rozumieć paraboli-cznie. Jest to nieuchronny marsz ku śmierci, donikąd. Bohaterów Andrzeje-wskiego pochłonie pustynia, która jest grobem wszelkich marzeń i nadziei, a ślepcy Bruegla mijają w ogóle cel swojej wyprawy, ponieważ ślepo (no-men omen) zawierzyli przewodnikowi.

W. Szymborska „Kobiety Rubensa"

- Wiersz inspirowany obrazami nider­landzkiego malarza, który w XVII w. wykreował na ich podstawie pewien wzorzec kobiecego piękna: nagie lub półnagie, pełne, zmysłowe. Szymborska przeciwstawia im wzorzec kobiecego piękna ze średniowiecza, by skonstato­wać, że każda epoka ma swe własne... kanony piękna.

W. Szymborska „Dwie małpy Brueg­la" - Co prawda A. Sandauer powie­dział o wierszach Szymborskiej, że są one żartobliwym przekładem na język poezji stylów i wizji malarskich, jednak w tym wypadku nawiązanie do obrazu P. Bruegla pt. „Dwie małpy" służy wyrażeniu innej prawdy o świecie, tzn. wątpliwości na temat możliwości pełnej i dojrzałej odpowiedzi na zagadnienia podstawowe, szkolne, oczywiste, a za­tem najtrudniejsze - na pytania o czło­wieka.

W. Szymborska „Miniatura średnio­wieczna" - Wiersz inspirowany późno­średniowiecznymi miniaturami braci van Limburg. Poetycki obraz średnio­wiecza zbudowany jest z takich elementów, jak: zamek, orszak konny, para książęca, damy, rycerze. Wszystko to jest przenaj-, arcy-, naj- (uwznioślone, piękne - nawiązanie do średniowiecznej idealizacji), ale są to tylko wybrane elementy średniowiecznej rzeczywisto­ści. Brak tu np. śmierci, bólu, ubóstwa. Dlatego jest to tylko miniatura tej epoki.

S. Grochowiak „Ikar" - Obraz P. Bruegla pt. „Upadek Ikara" posłużył poecie jako argument w dyskusji na temat istoty piękna (nie można go zna­leźć w napowietrznych pokojach). Brue-gel na pierwszym planie obrazu umieś­cił oracza, podobnie Grochowiak prag­nie widzieć piękno w rzeczach ciężkich: krześle, balii, stole. Jest to również wypowiedź na temat roli poety i poezji.

S. Grochowiak „Lekcja anatomii (Rembrandta)" - Wiersz nawiązuje do obrazu Rembrandta pt. „Lekcja anato­mii doktora Tulpa" i jest jakby próbą poetyckiego „opowiedzenia" wykładu doktora Tulpa, który ten wygłasza do zebranych, dokonując jednocześnie sek­cji zwłok. Utwór skłania też do refleksji nad czasem, przemijaniem, człowie­kiem i jego ustawiczną chęcią poznania świata, pogonią za odkrywaniem i po­znawaniem jego tajemnic.

T. Różewicz „Syn marnotrawny z ob­razu Hieronima Boscha" - Bezpośred­nia inspiracja dziełem H. Boscha pt. „Syn marnotrawny". Obrazy poetyckie składają się z elementów widocznych u Boscha: karczma pod białym łabę­dziem, kocia skórka, starucha. O ile jednak Bosch pokazuje syna marnotraw­nego w momencie przełomowym jego życia (układ ciała, stóp, skierowanie głowy, wymowa symboli), to wiersz Różewicza kończy się jednoznacznie negatywnie (nie pozostawia nadziei): wracać nie trzeba.

Tom esejów inspirowanych ma­larstwem włoskim, w których Herbert przekornie występując w roli tytułowe­go barbarzyńcy, analizuje wiele dzieł sztuki włoskiej. Metoda ta daje mu możliwość świeżego, twórczego spoj­rzenia na obrazy i dostrzeżenia w nich zupełnie innych wartości niż zrobiliby to historycy sztuki.

Z. Herbert „Martwa natura z wędzid­łem" - Tom esejów poświęconych ma­larstwu holenderskiemu, przy czym au­tor wykazuje, że malarstwo holenders­kie to nie tylko Rembrandt i Rubens. Jest to np. znakomity obraz mało znanego malarza Torrentiunsa pt. „Martwa natu­ra z wędzidłem". Doskonały warsztat eseisty, obok informacji o malarstwie dostarcza też wiedzy o historii Holandii, obyczajowości, gospodarce, życiu, oso­bowości ludzi tej epoki (XVI/XVH w.).

* „Malarstwo jest milczącą poezją, a poezja - mówiącym malarstwem". (Symonides z Keos - przytoczone przez Plutarcha)

* „Ciała i ich widzialne cechy to właściwe przedmioty malarstwa. Czynności są właściwym przedmiotem poezji". (G. Lessing)

---