Anna Charczuk
KOŚCIÓŁ ŚWIĘTEGO KRZYŻA
Wśród gotyckich świątyń Krakowa zdecydowanie wyróżnia się niewielki, pełen uroku kościół, pod wezwaniem Świętego Krzyża. Znajduje się on we wschodniej części placu Świętego Ducha, między ulicą Św. Krzyża a Teatrem im. Juliusza Słowackiego, z którego bogactwem mocno kontrastuje surowa ceglana bryła kościoła.
Historia:
Kościół wznoszony był w kilku etapach. Jego fundację Długosz datuje na przełom XII i XIII wieku, łącząc ją z biskupem krakowskim Pełką. Był to kościół zapewne drewniany, zbudowany wraz z utworzeniem parafii. W 1244 r. biskup Jan Prandota osadził przy nim zakon duchaków, który prowadził tutaj szpital.
Dzisiejszy kościół, murowany, jest późniejszy. Prostokątne prezbiterium z surowego kamienia pochodzi z ok. 1300 r. Do budowy wykorzystywano kamień pozostały po wzniesieniu murów obronnych wokół miasta. Natomiast kwadratowa ceglana nawa musiała być ukończona najpóźniej po 1400 r. gdyż na zewnętrznej ścianie zachodniej, ukrytej w jednej z bocznych kaplic frontowych, zachowało się malowidło ścienne z ok. 1420 r. Zatem do tego czasu ukończono budowę nawy, jednak prace przy imponującym sklepieniu palmowym przeciągały się jeszcze na następny wiek.
W I poł. XV w. dobudowano więżę, a od strony południowej kaplicę św. Zofii.
Kościół otoczony był cmentarzem parafialnym oraz łączył się z nieistniejącymi już zabudowaniami klasztornymi i szpitalnymi oraz kościołem i szpitalem Ducha Świętego, które w latach 1244 - 1783 były prowadzone przez duchaków.
Podczas pożaru Krakowa w 1528 r. spłonęły dachy świątyni, a sklepienie nawy zawaliło się - jednak do 1533 r. zbudowano nowe, czy też zrekonstruowano dawne.
Pod koniec XVI stulecia zostały ufundowane przylegające do wieży kaplice: św. Andrzeja i Matki Boskiej Loretańskiej.
W latach 1683 - 84, staraniem biskupa Andrzeja Trzebickiego odnowiono kościół, po raz kolejny zaś renowacji dokonano w latach 1896 - 98, pod kierunkiem Tadeusza Stryjeńskiego i Zygmunta Hendla.
Architektura i wnętrze:
W kościele tym czynnik cegły ujawnia się jeszcze wyraźniej niż w innych budowlach Krakowa, chociaż węgary okienne, ościeża, kapniki itp. zostały wykonane z kamienia. Jednakże prostą i zwartą bryłę kościoła, o wyjątkowo wyniosłych dachach, poprzedzoną kwadratową dzwonnicą, cechuje zupełna jednolitość. W jego masywnej sylwetce dominuje wieża w fasadzie i wysoki dwuspadowy dach nawy. Bryła kościoła jest schodkowa, składa się z trzech, różnej wysokości bloków, nakrytych spadzistymi dachami.
Kościół ma bardzo prostą budowę - kwadratowa ceglana nawa oraz prostokątne kamienne prezbiterium, węższe i niższe od nawy, pokryte osobnym dachem. Nad fasadą zachodnią góruje kwadratowa wieża, do której przylegają dwie kaplice - po lewej stronie kaplica św. Andrzeja i po prawej - kaplica Matki Boskiej Loretańskiej.
Obok kościoła mieści się wczesnogotycka kamienna plebania, która jest najstarszym zachowanym budynkiem mieszkalnym w Krakowie.
U podstawy sześciokondygnacyjnej wieży znajdują się gotyckie krużganki arkadowe, tworzące kruchtę. Są one ewenementem w Krakowie. Kruchta ma krzyżowo - żebrowe sklepienie z 1443 r., które ozdobione jest wczesnorenesansową polichromią o motywach roślinnych. W zwieńczeniu ceglanych ścian wieży odkryto relikty 8 gotyckich okienek, które kiedyś mogły pełnić rolę strzelnic. W pomieszczeniu nad kruchtą znajdowała się kaplica bracka Bractwa Ducha Św., która po pożarze w 1528 r. została zamurowana.
W kościele są trzy kamienne portale: pierwszy z kruchty do nawy, gotycki, z II poł. XIV w., ostrołukowy, w nim drzwi z gotyckimi okuciami z ok. 1400 r.; drugi - z nawy na chór muzyczny, późnogotycki, z końca XV w., ostrołukowy, zamknięty łukiem trójlistnym i trzeci - prostokątny, z XVI/XVII wieku.
Wnętrze kościoła robi niezwykłe wrażenie przez swą odmienność od pozostałych krakowskich świątyń gotyckich. Stanowi on jedyny w Krakowie zachowany do naszych czasów w prawie niezmienionej formie przykład kościoła jednofilarowego. Nawa pełna jest światła i bogata w efekty przestrzenne dzięki specyficznej konstrukcji późnogotyckiego, dekoracyjnego sklepienia, wspartego na jednym, stojącym pośrodku filarze. Sklepienie takie nazywamy palmowym. Promieniście rozchodząca się wiązka żeber, podpierająca elastycznymi łukami poszczególne pola sklepienne, tworzy motyw wielkiej gwiazdy. Optycznie żebra te wyrastają z trzonu filaru jak konary, na podobieństwo drzewa palmowego i łagodnie opadają na ściany. Ma to wymowę symboliczną i wyjaśnia wezwanie świątyni. Jak tłumaczył były proboszcz parafii - ks. dr Jan Abrahamowicz - „jest to symbol rajskiego drzewa życia, będącego zapowiedzią przyszłego Drzewa Życia, jakim stał się Krzyż Chrystusa”. Do wezwania kościoła odwołuje się również wiele malowideł i rzeźb.
Przy południowej ścianie nawy w 1442 r. powstała sklepiona krzyżowo kaplica św. Zofii. Od XV w. do 1896 r. obok niej istniała kaplica Przemienienia Pańskiego.
Pod koniec XVI w. z fundacji Jana Węgrzyna, przy północnej ścianie wieży dobudowano - już wspominaną - kaplicę św. Andrzeja. Ma ona gwiaździste sklepienie z pięcioma ozdobnymi zwornikami oraz okrągłe okno w ścianie zachodniej i małe ostrołukowe w północnej. Od nawy kaplicę oddziela renesansowa ścianka parawanowa.
Naprzeciwko znajduje się druga kaplica i barokowy ołtarz Matki Boskiej Loretańskiej (1648 r.), o nieregularnym kształcie, z ostrołukowym oknem od południa.
Nawę od prezbiterium oddziela ostrołukowa arkada tęczy, w której umieszczony jest późnogotycki krucyfiks z ok. 1520 r. Samo prezbiterium nakryte jest gotyckim sklepieniem sieciowym. Ściany zdobi polichromia z XVI w. z przedstawieniami Chrystusa Salwatora i postaciami apostołów. Obecny wystrój nawy oraz prezbiterium jest XIX - wieczną wierną rekonstrukcją renesansowych malowideł. Przy ich rekonstrukcji zasłużył się Stanisław Wyspiański. Oryginałów nie udało się uratować z powodu zbyt silnego zawilgocenia oraz braku nowoczesnych metod konserwatorskich. Wyspiański skopiował je w skali 1:1 i jego kartony posłużyły Antoniemu Tuchowi do wykonania tychże rekonstrukcji.
Na ścianach znajdują się olbrzymie wizerunki czterech Ojców Kościoła oraz biskupa Iwona Odrowąża.
Na sklepieniu znajdują się wspaniałe polichromie, przedstawiające sploty roślinne, pełne owoców, orłów, gryfów i kandelabrowych ornamentów (ornament składający się z motywów arabeski i groteski, ułożonych symetrycznie względem osi pionowej, wyrastającej ze statycznej podstawy).
Barokowy ołtarz główny pochodzi z 1698 r., zaś znajdujący się w nim krucyfiks z I poł. XVII w. Ołtarz ma czarną strukturę i złoconą snycerkę. Krucyfiks uwieczniony jest na tle malarskiego krajobrazu Jerozolimy, ze złoconymi wyobrażeniami słońca i księżyca. Po bokach ołtarza umieszczono złocone posągi św. Stanisława i św. Wojciecha, zaś przy mensie ołtarzowej znajdują się dwie późnogotyckie (1520 r.), nieco klocowate, polichromowane figury Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, które przeznaczone są do oglądania tylko z przodu, gdyż spłaszczają się, gdy spojrzy się na nie z boku.
Z lewej strony nawy znajduje się wczesnobarokowy, złocony ołtarz św. Anny z połowy XVII w. Zawiera trzy olejne obrazy na płótnie. W części środkowej widzimy „Nauczanie Marii” z ok. 1650 r., w predelli wizerunek św. Cecylii (1650 r.), zaś w zwieńczeniu obraz Najświętszej Marii Panny ze św. Anną i św. Joachimem.
Drugi ołtarz boczny - z prawej strony - barokowy, zwany ołtarzem Matki Boskiej Piekarskiej, pochodzi z 1630 r. Wykonano go w warsztacie snycerskim Baltazara Kuncza. Jest w całości złocony; reprezentuje późną fazę krakowskiego manieryzmu. Bardzo wartościowy jest obraz Matki Boskiej na złotym tle, nawiązujący do typu Madonny w czeskich Doudlebach, popularnego również u nas.
Najstarszym zachowanym malowidłem ściennym jest „Ukrzyżowanie” z 1420 r., mieszczące się w kaplicy św. Andrzeja, obok późnorenesansowego ołtarza sprzed 1603 r. Są tam również fragmenty malowidła przedstawiającego Chrystusa w Ogrojcu.
Dwa prawdopodobnie najciekawsze freski namalowano ok. 1580 r. Pierwszy z nich znajduje się na wschodniej ścianie nawy. Jest to alegoryczne przedstawienie „Speculum Peccatoris”, czyli „Zwierciadło Grzesznika”. Przedstawia nagiego starca, siedzącego na krześle wyrastającym z głębi studni, w którego godzi pięć mieczy. Autor wzorował się na miedziorytach niderlandzkich, bardzo popularnych w dobie kontrreformacji. Warto zaznaczyć, że jest to jedyne zachowane tego typu przedstawienie w malarstwie polskim.
Drugi bardzo istotny fresk to „Miles Christianus”, czyli „Żołnierz chrześcijański”, znajdujący się w zamurowanej arkadzie ściany zachodniej nawy. Przedstawia młodego oficera legionów rzymskim. W tle znajdują się łacińskie napisy. Fresk co prawda nie zachował się w całości, ale za to jest oryginalny.
Warto zwrócić uwagę na stalle. W nawie znajdują się cztery zespoły stall późnogotyckich z początku XVI w. Niestety zachowały się tylko ich dolne części z pięknie zdobionymi kolumienkami. Stalle w nawie z poł. XVII w. pierwotnie znajdowały się w kościele Świętego Ducha. Tutaj przeniesione były między 1748 a 1832 rokiem. Zwracają uwagę głównie polichromią i malowanymi scenami z życia duchaków. Natomiast stalle w prezbiterium, podobnie jak tron prepozyta, datowane są na I poł. XVIII w. Ich polichromia związana jest również z duchakami.
Ważnym elementem północnej ściany nawy jest pięknie rzeźbiona i polichromowana późnorenesansowa ambona (pocz. XVII w.), z płaskorzeźbami Chrystusa i czterech ewangelistów na parapecie oraz posągiem św. Jana Chrzciciela na baldachimie. Ambona ta jest jednym z najstarszych tego typu zabytków w Krakowie.
Jednym z najstarszych w tym mieście jest również bogato zdobiony późnorenesansowy konfesjonał z XVI w. z kaplicy św. Zofii. Pozostałe konfesjonały - barokowe - zostały przyniesione z katedry wawelskiej.
Bardzo cenna jest także gotycka chrzcielnica z brązu, na której widnieje nazwisko wybitnego ludwisarza krakowskiego, Jana Fredenthala. Wykonana została w 1423 r. i jest najbardziej bogato zdobionym tego typu gotyckim wyrobem w Krakowie. Jej czarę zdobi fryz ze stojących obok siebie płaskich postaci świętych, Adama, Ewy i Chrystusa na krzyżu, obok których umieszczono godło duchaków.
W kościele znajdują się dwa lawaterze (umywalnie kapłańskie). Pierwszy z nich wmurowany jest po prawej stronie tuż za wejściem (południowa ściana kruchty). Pochodzi ze zburzonego kościoła Ducha Świętego i ma zachowaną datę 1581. Drugi lawaterz, datowany na połowę XVII w., znajduje się w zakrystii.
Godnym uwagi elementem są też powstałe ok. 1517 r. skrzydła późnogotyckiego tryptyku, pochodzące z nieistniejącego już kościoła św. Michała na Wawelu, usytuowane ponad wcześniej wspominanym portalem.
W kościele znajduje się dwadzieścia jeden epitafiów (sześć w jęz. łacińskim, reszta po polsku). Poświęcone są łącznie trzydziestu osobom. Wśród nich znajduje się secesyjne epitafium aktorki Heleny Modrzejewskiej, wykonane w 1910 r. przez Stanisława Romana Lewandowskiego oraz epitafium architekta Tomasza Prylińskiego.
Ostatni omawiany element to znajdujące się w nawie głównej organy, najstarsze barokowe zachowane w mieście (1704 r.) Ulokowane są w centralnej części chóru. Mają niezwykle bogatą formę architektoniczną. Uległy dużemu zniszczeniu, jednak przeprowadzono wiele renowacji mających na celu zrekonstruowanie w możliwie najwierniejszy sposób.
Ciekawostka: W kościele Św. Krzyża ochrzczony został Jan Matejko.