ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE
Państwo oznacza złożoną, zróżnicowaną wewnętrznie, wieloszczeblową strukturę administracyjną społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium, dysponującą władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Na co dzień posługujemy się bardziej potocznym określeniem państwa, mając na myśli centralne oraz lokalne instytucje i urzędy publiczne, których działalność związana jest z funkcjonowaniem danego systemu społeczno-gospodarczego.
Funkcje państwa:
ekonomiczne;
społeczne;
polityczne.
Ważniejsze argumenty za ekonomiczną rolą państwa wiążą się zwykle z takimi czynnikami jak:
konieczność zabezpieczenia systemu gospodarczego od strony instytucjonalno-prawnej;
niedoskonałości rynku i konkurencji w praktyce, związane z monopolizacją gospodarki i innymi czynnikami, prowadzące do nieprawidłowej alokacji zasobów gospodarczych oraz obniżania poziomu dobrobytu społeczeństwa;
występowanie negatywnych efektów zewnętrznych w zakresie produkcji i konsumpcji;
istnienie dóbr publicznych;
istnienie dóbr szczególnie niekorzystnych lub korzystnych społecznie;
występowanie takich zjawisk, jak duże wahania aktywności gospodarczej, bezrobocie, niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych oraz inflacja;
istnienie pozbawionych opieki ludzi starych, niedołężnych, upośledzonych i chorych;
powstanie zbyt dużych, nie akceptowanych społecznie, różnic dochodowych i majątkowych.
Argumenty przeciw ekonomicznej roli państwa
Ważniejsze argumenty przeciw aktywnej roli państwa w gospodarce związane są m.in. z takimi czynnikami jak:
pojawienie się stanów nierównowagi na rynku;
zniekształcone informacje;
zmniejszona elastyczność systemu gospodarczego;
wysokie koszty interwencjonizmu;
osłabienie bodźców związanych z rynkiem;
niereprezentatywność państwa (rządu).
Ekonomiczne funkcje państwa:
funkcja alokacyjna;
funkcja stabilizacyjna;
funkcja redystrybucyjna.
Alokacyjna funkcja państwa polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów gospodarczych. Dominacja własności prywatnej i rynkowego mechanizmu regulowania procesów gospodarczych to dwa główne filary gospodarki rynkowej i zarazem podstawowe warunki efektywnego gospodarowania. Dlatego też zasadniczym zadaniem państwa w tej gospodarce jest raczej rozszerzanie prywatnej przedsiębiorczości i rynku, niż ich ograniczanie przez np. zastępowanie własności prywatnej własnością publiczną i stosowanie administracyjnych (nierynkowych) metod regulowania gospodarki.
Do istotnych zadań państwa należy m.in.: określanie niezbędnego zakresu własności publicznej, a w ramach tej formy własności poszukiwanie takich rozwiązań instytucjonalno-prawnych, które pozwalają na precyzyjne rozgraniczenie praw własności do poszczególnych zasobów między różne społeczności, instytucje itd. Do istotnych zadań państwa (zwłaszcza w odniesieniu do własności prywatnej) należy też wprowadzanie rozwiązań instytucjonalno-prawnych sprzyjających nieustannie wymianie praw własności, która stwarza szansę na to, że zasoby gospodarcze trafiają do tych, którzy potrafią je najlepiej wykorzystać.
W zakresie mechanizmu rynkowego najważniejszym zadaniem państwa jest wspieranie konkurencji przez działania zbliżające rzeczywiste warunki, w jakich funkcjonują podmioty gospodarcze, do warunków odpowiadających założeniom konkurencji doskonałej.
Funkcja stabilizacyjna
Stabilizacyjna funkcja państwa polega na podejmowaniu przez państwo działań stabilizujących gospodarkę przez realizację głównie takich celów, jak: osiągnięcie i utrzymywanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie do minimum inflacji i bezrobocia, zmniejszenie amplitudy wahań poziomu aktywności gospodarczej oraz możliwie najlepsze wykorzystanie rzeczowych czynników produkcji. Są to najważniejsze cele makroekonomiczne polityki państwa.
Wyróżnia się zwykle dwa zasadnicze rodzaje polityki makroekonomicznej państwa: politykę fiskalną (określaną niekiedy mianem budżetowej) oraz politykę monetarną (pieniężną). Polityka fiskalna polega głównie na manipulowaniu poziomem podatków płaconych przez społeczeństwo i wydatków państwa, natomiast polityka monetarna - na manipulowaniu przez bank centralny (w imieniu państwa) stopą wzrostu podaży pieniądza. Podatki obniżają dochody i ograniczają wydatki prywatne na konsumpcję indywidualną, a ponadto wpływają na inwestycje, potencjalną produkcję i zatrudnienie.
Zarówno fiskalna, jak i monetarna polityka państwa oddziałuje przede wszystkim na popytową stronę gospodarki, przy czym oddziaływanie to ma głównie charakter krótkookresowy.
Polityka ekonomiczna państwa wymaga stosowania różnorodnych instrumentów. Instrumenty polityki ekonomicznej są to zmienne pozostające pod kontrolą państwa (rządu), które mogą wpłynąć na realizację założonych celów. Te instrumenty można podzielić na: bezpośrednie i pośrednie. Instrumentami bezpośrednimi są: administracyjny nakaz ograniczania jakiejś produkcji lub przeniesienia jej w inne miejsce, norma zanieczyszczenia powietrza, zakaz odprowadzania ścieków do danego zbiornika wodnego lub rzeki, minimalna (ale zarazem obowiązkowa) stawka płac, kontyngent importu danego produktu itp. Instrumentami pośrednimi są: obniżenie lub podwyższenie przez bank centralny stopy redyskontowej (stopy kredytu zaciąganego w banku centralnym), zmiana kursu walutowego itp.
Funkcja redystrybucyjna
Redystrybucyjna funkcja państwa polega przede wszystkim na działaniach zmierzających do niwelowania zbyt dużych, nie akceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomocy ludziom starym, upośledzonym i chorym, którzy nie są w stanie radzić sobie sami.
Głównymi instrumentami realizacji funkcji państwa są: system podatkowy (w tym zwłaszcza tzw. podatek progresywny), wydatki budżetowe, składki na ubezpieczenia społeczne oraz systemy różnego typu opłat i cen. Głównymi formami pomocy ze strony państwa są różnego typu świadczenia pieniężne (płatności transferowe), w tym świadczenia dofinansowywane przez państwo (np. emerytury i renty, zasiłki inwalidzkie i chorobowe, zasiłki dla bezrobotnych) oraz świadczenia finansowane w całości przez państwo (np. zasiłki dla osób o niskich dochodach, zasiłki dla osób niepełnosprawnych, dodatki rodzinne, dodatki mieszkaniowe) a także świadczenia w naturze, np. świadczenia tego typu w ramach powszechnej służby zdrowia i oświaty.
Realny i regulacyjny aspekt roli państwa w gospodarce
Wyodrębnia się dwa aspekty ekonomicznej roli państwa: aspekt realny i aspekt regulacyjny.
Aspekt realny ekonomicznej roli państwa wyraża się głównie w tym, że różne agendy, instytucje i przedsiębiorstwa państwowe prowadzą określoną działalność gospodarczą. Jest on zdeterminowany zwłaszcza zakresem działalności publicznej w danym kraju.
Aspekt regulacyjny ekonomicznej roli państwa wyraża się przede wszystkim we wpływie państwa na działalność innych podmiotów gospodarczych.. Państwo oddziałuje na przebieg procesów gospodarczych ustanawiając pewne instytucje i normy prawne wyznaczające stosunkowo trwałe reguły prowadzenia działalności gospodarczej oraz dokonując różnego typu bieżących interwencji w funkcjonowaniu innych podmiotów gospodarczych, w szczególności przedsiębiorstw.
1