Aleksander Wit Labuda Eksplikacja tekstu
We współczesnych polskich szkołach już tylko na lekcjach łaciny i to w bardzo okrojonej postaci praktykowało się metodę rozbioru tekstu, której wzorzec wypracowali nauczyciele języka ojczystego w starożytnej Grecji. Pod nazwą praelectio metoda była stosowana przez nauczycieli literatury i retoryki w dawnym Rzymie, a w nowożytnej Europie, od średniowiecza poczynając - w nauczaniu łaciny i greki. W humanistycznych kolegiach zaczęto ją stosować przy komentowaniu utworów pisanych w językach ojczystych, potem została wprowadzona do gimnazjów, a pod koniec XIX wieku zarzucona wraz z retoryczno-literackim modelem nauczania języka ojczystego. Wyjątkiem stały się szkoły francuskie, bo choć i tam do programów weszła historia literatury, to stara praelectio zachowała się pod nazwą eksplikacji tekstu, jest do dziś praktykowana w szkołach średnich i w uniwersytetach, przede wszystkim, choć nie tylko, przy rozbiorze tekstów literackich.
Przedmiotem rozbioru jest albo niewielki utwór, albo fragment wyodrębniony tak, by pokrywał się z jakąś względnie samodzielną całostką kompozycyjną (scenka, opis, etap w argumentacji), ale w miarę możliwości pełniący w całości rolę istotną. Ponadto powinien on być tak dobrany, by jego omówienie zmieściło się w jednej jednostce lekcyjnej - chodzi więc nie tylko o rozmiar, lecz również stopień trudności. Rozbiór może prowadzić nauczyciel w formie wykładu, mogą go robić uczniowie.
Wykład eksplikacyjny ma układ trójdzielny: teza - argumentacja - wnioski. Ten ramowy schemat służy grupowaniu większej liczby całostek kompozycyjnych.
Postawieniu tezy interpretacyjnej służy wyraziste odczytanie tekstu, krótko ujęte wskazanie na jego myśl przewodnią (temat i intencję wypowiedzi, funkcję fragmentu w całości), na jego uczłonowanie kompozycyjne, na główne zasady konstrukcyjne i dominanty nastrojowe. Zależnie od natury omawianego tekstu, te całostki występują w różnych kolejnościach. Podobnie jest z całostkami pomocniczymi, do których należą wiadomości o miejscu tekstu w dziele (fragmentu w całości, wiersza w zbiorku itp.), o okolicznościach jego powstania i o jego miejscu w tradycji literackiej.
Teza dotycząca sposobu rozumienia tekstu jest następnie uzasadniana w studium szczegółowym, najobszerniejszej i niezbędnej części eksplikacji W tej części mieszczą się objaśnienia słownikowe i rzeczowe oraz uwagi, które mogą dotyczyć wszystkich poziomów organizacji tekstu: budowy brzmieniowej i graficznej, słownictwa, składni, wersyfikacji, układu kompozycyjnego, budowy tematycznej, sensów pragmatycznych opisywanych w kategoriach aktów mowy. Nie chodzi tu jednak o metodyczną analizę tych poziomów. Przeciwnie. Komentarz jest wysoce selektywny i skupia się na objaśnianiu tych tylko właściwości tekstu, które bezpośrednio służą jego rozumieniu zaproponowanemu w części tezowej. Ponadto objaśnienia idą tokiem liniowym: tekst jest ponownie odczytywany, lecz z "przystankami", które pozwalają skupić się na odcinkach złożonych z kilku słów, na zdaniu, wersie lub ich grupach. Odcinków takich nie wyodrębnia się mechanicznie, komentarz zatrzymuje się tam, gdzie trzeba tekst opatrzyć uwagami natury gramatycznej, kompozycyjnej, objaśnić motyw tematyczny, odcień ironii lub humoru itp. Ogólną ramę dla komentarza wyznaczają wskazane uprzednio granice członów kompozycyjnych tekstu - są miejscem podsumowań cząstkowych.
Te podsumowania ułatwiają zebranie wniosków i przypomnienie najważniejszych argumentów w podsumowaniu końcowym, w którym można tez zasygnalizować - jeśli tak jest w istocie - że tekst dopuszcza tez inne wykładnie niż ta, którą przyjął i uzasadnił komentator.
Nauczyciel stosuje wykład głównie wtedy, gdy chce przedstawić wzorcową wersję wypowiedzi eksplikacyjnej lub pokazać, jak można interpretować bardzo trudny tekst. Lecz schemat kompozycyjny wykładu pozwala tez organizować pracę uczniów wokół pewnych grup zagadnień, które trzeba rozwiązać, gdy przystępuje się do interpretacji tekstu. Wówczas na niewielkich i dobrze dobranych tekstach można kształcić umiejętność stawiania hipotez interpretacyjnych poprzez próby formułowania jego myśli przewodniej, wskazywania granic kompozycyjnych, szukania dominanty nastrojowej, można wdrażać do poszukiwań kontekstowych poprzez próby wiązania tekstu z tłem biograficznym czy historycznym, szukania dla niego tradycji lub odpowiedników w dziele autora. Po tych wstępnych czynnościach przechodzi się do sprawdzania hipotez i tu, inaczej niż w gotowym wykładzie, metodycznemu oglądowi są poddawane w zasadzie wszystkie poziomy organizacji tekstu, ponieważ w sprawdzaniu liczą się tak wyniki pozytywne, jak negatywne. Etap weryfikacji może kończyć się próbami zbudowania pisemnej lub ustnej wypowiedzi interpretacyjnej i nie musi ona mieć kształtu eksplikacji z liniowym komentarzem.
Eksplikacja tekstu nie jest metodą w takim znaczeniu, w jakim mówi się na przykład o metodzie genetycznej czy psychoanalitycznej. Jest metodą w bardzo skromnym i wręcz szkolarskim znaczeniu: daje wzór uporządkowanego ciągu czynności, które ułatwiają pogłębione rozumienie tekstu, daje też jeden z możliwych wzorów uporządkowanego mówienia o tym, co się z tekstu zrozumiało.
Gdyby szukać pokrewieństw, to eksplikację tekstu można widzieć pośród różnych odmian sztuki interpretacji. Jak niektóre z nich eksplikacja opiera się na kilku ogólnych założeniach. Oto trzy najważniejsze. Utwór literacki to wypowiedź o wielu, często ukrytych znaczeniach - wymaga czytania intensywnego. W czytaniu i w pogłębionej interpretacji utworu interesuje nas to, co w nim szczególne - to co ogólne zostawia się teorii i historii literatury, których dorobek eksplikacja ceni, ale jako narzędzie pomocnicze. Eksplikacja przyjmuje, że mówienie o literaturze nie powinno oddalać się zanadto od cech mowy literackiej i dlatego unika słownictwa technicznego wszędzie tam, gdzie nie szkodzi to precyzji wywodu.
Wskazówki bibliograficzne:
Obszerniejsze omówienie metody eksplikacyjnej oraz obfitsze informacje bibliograficzne można znaleźć w antologii: Lekcje czytania. Eksplikację literackie. Część 1. Praca zbiorowa pod red. W. Dynaka i A. W. Labudy, Warszawa 1991.
Z opracowań francuskich tam nie wykazanych, godne polecenia są: numer specjalny czasopisma wydawanego przez Uniwersytet Paris VII: Textuel 34/44, n° 20, Paryż 1987 oraz podręcznik D. Bergez, L'explication de texte littéraire, Paryż 1989.