Specyfika pracy z grupą zróżnicowaną wiekowo
Lidia Pielaszek
Pedagog specjalny, nauczyciel wychowania przedszkolnego, od 17 lat pracuje w Przedszkolu Integracyjnym. Współpracowała przy realizacji projektów dotyczących alternatywnych form edukacji przedszkolnej (TRIO, Stowarzyszenie Edukator, FIO). Obecnie bierze udział w projekcie „Nowe idee w edukacji wiejskiej - Mała Szkoła, Małe Przedszkole”, realizowanym w ramach Programu UE Leonardo da Vinci.
Dorota Kaczmarek
Pedagog specjalny, nauczyciel wychowania przedszkolnego, od 14 lat pracuję z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Współpracowała przy realizacji projektu „Wiejski ośrodek edukacji przedszkolnej, szansą na harmonijny rozwój dzieci” (Stowarzyszenie Edukator). Autorka i współautorka artykułów w publikacji „Trudne sytuacje w przedszkolu” wydawnictwa RAABE.
SPECYFIKA PRACY Z GRUPĄ ZRÓŻNICOWANĄ WIEKOWO - PORADY PRAKTYCZNE
W artykule przedstawiamy kilka praktycznych wskazówek dotyczących różnych aspektów pracy nauczyciela z grupą różnowiekową w alternatywnych formach edukacji przedszkolnej. Mamy nadzieję, że uwagi te będą pomocne w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania: Na czym polega specyfika pracy dydaktyczno-wychowawczej z grupą zróżnicowaną wiekowo? Jak planować i realizować zajęcia w takiej właśnie grupie?
W zespołach i punktach przedszkolnych, ze względu na specyfikę organizacyjną, wynikającą z potrzeb środowiska lokalnego i zadania wyrównywania szans edukacyjnych wszystkich dzieci w wieku 3-5 lat, nauczyciele będą prowadzili pracę dydaktyczno-wychowawczą w grupach różnicowanych wiekowo.
W nomenklaturze pedagogicznej funkcjonują cztery znaczeniowo tożsame określenia:
grupa różnowiekowa = grupa wielowiekowa = grupa rozwojowa = grupa zróżnicowana wiekowo
W praktyce oznaczają one, że w jednej grupie przedszkolnej przebywają dzieci w różnym wieku (w przypadku zespołów i punktów przedszkolnych od 3 do 5 lat) i że kryterium organizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego są przede wszystkim możliwości rozwojowe, a nie wiek dziecka.
Jakie są korzyści pracy z grupą zróżnicowaną wiekowo?
Grupa zróżnicowana wiekowo swoją strukturą przypomina rodzeństwo w rodzinie wielodzietnej i stwarza naturalne warunki rozwoju społecznego i umysłowego dzieci.
Jest doskonałym „polem” nauki zachowań społecznych dla dzieci nie posiadających rodzeństwa.
Umożliwia przebywanie w jednej grupie rodzeństwu, znajomym, co ma niebagatelne znaczenie w procesie adaptacji lub przy lękliwości dziecka.
Przebywając w grupie zróżnicowanej wiekowo każde dziecko doświadcza różnych pozycji w grupie - od najmłodszego, poprzez „średniaka”, aż do bycia starszakiem, co uczy i daje wiele satysfakcji.
Młodsze dzieci mogą przejmować od starszych wiedzę, doświadczenia, umiejętności (często poprzez naśladowanie), zasady i tradycje obowiązujące w grupie, szybciej rozwija się u nich również mowa.
Dzieci stają się bardziej wrażliwe i otwarte na potrzeby innych, tworzy się większe poczucie więzi emocjonalnej w grupie.
Dzieci starsze mają okazje do prezentowania swojej wiedzy i umiejętności młodszym kolegom, mogą opiekować się młodszymi, pomagać im w realizacji podjętych działań, co sprzyja wyrabianiu wrażliwości oraz podnosi samoocenę.
Każde dziecko w grupie może odnosić sukcesy na miarę swoich indywidualnych możliwości.
Wzmacnia się też poczucie bezpieczeństwa u dzieci. Dzieci mogą uzyskać wsparcie w sytuacjach, kiedy czują się niepewnie, nie wiedzą jak rozwiązać problem, nie tylko ze strony nauczyciela, ale także starszego kolegi. Poczucie bezpieczeństwa może też zwiększać fakt obecności w tej samej grupie znajomych dzieci, przyjaciół czy rodzeństwa,
Zróżnicowany wiek dzieci w grupie sprzyja również indywidualizacji podejścia nauczyciela do każdego dziecka, zmniejsza też czynnik rywalizacji pomiędzy dziećmi w grupie.
Jakich zasad warto przestrzegać tworząc w zespołach/punktach przedszkolnych grupy zróżnicowane wiekowo?
Tworząc grupę zróżnicowaną wiekowo, należy w miarę możliwości zachować odpowiednie proporcje w wiekowym doborze dzieci, choć z całą pewnością nie zawsze będzie to możliwe ze względów organizacyjnych. Zrównoważona liczba dzieci w poszczególnych rocznikach, zachowanie równowagi pomiędzy liczbą dzieci najmłodszych i najstarszych gwarantuje możliwość właściwej organizacji pracy i zapewnienie dostatecznej uwagi wszystkim jej członkom.
Dobrze byłoby, gdyby grupy przedszkolaków w zespołach i punktach przedszkolnych były zróżnicowane nie tylko pod względem wieku, ale też płci dzieci. Zróżnicowanie pod względem płci daje możliwość planowania i organizowania w grupie zabaw tematycznych w zespołach, preferowanych przez chłopców lub dziewczynki. Ważne jest, aby w miarę możliwości zachować w tej kwestii proporcje, pamiętając, że grupa składająca się np. z 1 dziewczynki i 12 chłopców, nie będzie stwarzać najkorzystniejszych warunków dla tejże dziewczynki.
Optymalna liczba dzieci w grupie to 15 wychowanków - jeśli w placówce pracuje jeden nauczyciel. Może on wtedy w pełni zaspokajać zróżnicowane potrzeby dzieci, otaczać je ciepłem i opieką, organizować im korzystne warunki do nauki i pracy, edukacji i wychowania.
Przykład:
W grupach przedszkolnych tworzonych w zreformowanym systemie edukacji w Walii zróżnicowano liczbę osób dorosłych pracujących z dziećmi w zależności od wieku dziecka i tak: przy 3-5 latkach liczba dzieci na jednego dorosłego to 8 wychowanków, u dzieci starszych ten wskaźnik wynosi odpowiednio 1 do 15. Należy dodać, że założenia dotyczą dzieci zdrowych. W przypadku dzieci ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi objęte są one dodatkowo pomocą indywidualną ukierunkowaną na ich potrzeby, np. asystent językowy, pedagog specjalny, asystent osoby niepełnosprawnej.
Zbyt duża liczba dzieci może, przede wszystkim, im samym utrudnić odnalezienie się i zaadaptowanie w grupie, stwarza trudności w indywidualnym podejściu do dziecka oraz utrudnia obserwacje postępów i trudności dzieci. Zbyt mała grupa powoduje natomiast brak pełnej możliwości pracy w zespołach różnowiekowych i rówieśniczych, a tym samym wykorzystywania wszystkich dobrodziejstw zróżnicowania wiekowego.
Pamiętajmy również o tym, że grupa różnowiekowa wymaga specyficznego planowania i realizowania działań dydaktyczno-wychowawczych, co z całą pewnością jest już dla nauczyciela dużym wyzwaniem. Dlatego, jeśli przyjmujemy do grupy przedszkolnej więcej dzieci, warto pomyśleć o wsparciu drugiej osoby (np. pomoc nauczyciela). Pomocą nauczyciela mógłby być np. student kierunków pedagogiczno-psychologicznych.
Nie zapominajmy również o tym, że wielkość pomieszczenia w którym będą przebywać dzieci również determinuje liczebność grupy.
Kilka praktycznych wskazówek - jak planować i realizować zajęcia w grupach zróżnicowanych wiekowo.
Na początku warto zaplanować zajęcia adaptacyjne. Jest to ważne zarówno dla dzieci młodszych (rozstanie z rodzicami) jak i starszych (nowe środowisko, być może to ich pierwszy kontakt z przedszkolem). Właściwie przygotowany okres adaptacyjny jest potrzebny także rodzicom. W trakcie zajęć adaptacyjnych mogą oni poznać realia funkcjonowania zespołu/punktu przedszkolnego, zasady w nim obowiązujące (zarówno te ogólne, dotyczące pracy ośrodka, jak również szczegółowe dotyczące np. norm zachowania się w grupie). W tym okresie rodzice mogą dłużej przebywać z dzieckiem w przedszkolu, po wprowadzeniu go do grupy.
Dla prawidłowego prowadzenia procesu dydaktyczno-wychowawczego niezbędne jest ustalenie - już na samym początku - obowiązujących zasad/norm zachowania się w grupie. Zasady te można ustalić razem z dziećmi, zapisać i umieścić w widocznym miejscu, tak aby dzieci miały poczucie ich ważności i przestrzegały ich, a nauczyciel mógł się do nich odwoływać. Wśród ważnych w „życiu” grupy przedszkolnej zasad warto wymienić np.: zasadę nie przeszkadzania sobie podczas zabawy i nauki, zasadę wzajemnej pomocy, zasadę szacunku dla drugiej osoby, zasadę działania zgodnie z zainteresowaniami, zasadę dbania o porządek, zasadę poszanowania prawa każdego do indywidualnego traktowania, zasadę dostrzegania mocnych stron u każdego itp.
Kolejnym ważnym elementem pracy w grupie zróżnicowanej wiekowo jest prowadzenie działań integrujących grupę (wspólne gry, zabawy i zajęcia z dziećmi, a także spotkania z dziećmi i rodzicami). Działania te z całą pewnością będą służyły wzajemnemu poznaniu się dzieci w różnym wieku, wytworzeniu się pomiędzy nimi więzi, a także integracji rodziców i aktywnemu włączeniu ich w życie społeczności przedszkolnej.
Planując zajęcia w grupie różnowiekowej musimy pamiętać, że czas koncentracji na zadaniu dzieci młodszych i starszych jest różny. Maluchy możemy angażować tylko w wybrane elementy zajęć i potem pozwolić im na swobodne aktywności, pozostawić wybór czy chcą i kiedy chcą włączyć się w dalszy tok zajęć prowadzonych ze starszymi dziećmi. Nie martwmy się że w grupie będzie hałas, skoro wprowadzamy zasadę nie przeszkadzania sobie, to dzieci będą uczyć się jej przestrzegać. Po pewnym czasie naturalnym stanie się harmonijne współistnienie, np. starszaki uczą się czytać, maluchy w tym samym czasie konstruują więżę z klocków, a jedno dziecko maluje kwiaty dla mamy.
Dobór realizowanych w grupie różnowiekowej treści zależy od struktury danej grupy. Jeżeli w grupie jest przewaga dzieci młodszych - treści muszą odpowiadać ich potrzebom i możliwościom przyswajania. Jeżeli w grupie jest więcej dzieci starszych, przygotowujących się bezpośrednio do podjęcia nauki w szkole - musimy uwzględnić, np. poznawanie liter, cyfr, naukę czytania. Możemy np. przygotować napisy związane z realizowanym tematem odczytywać je i analizować. Ze starszymi dziećmi możemy również przygotować etykiety do nazywania otoczenia, czyli podpisywania mebli, sprzętów i przedmiotów znajdujących się w pomieszczeniach. Napisy budzą ciekawość nie tylko starszych, ale i młodszych dzieci, i sprzyjają nauce czytania. Podobnie możemy wykorzystać imiona dzieci, które umieszczamy w sali - mogą stanowić materiał do poznawania liter i globalnego czytania, atrakcyjny zarówno dla małych jak i większych przedszkolaków.
Od struktury grupy zależy również sama organizacja pracy dydaktycznej w grupie. I tak, jeżeli w grupie jest dużo 5-latków wówczas można planować dłuższe zajęcia grupowe, natomiast jeśli w grupie jest przewaga dzieci młodszych, zajęcia grupowe będą krótsze, a dalsza praca będzie prowadzona w formie działań indywidualnych lub zespołowych.
Przy planowaniu pracy dydaktycznej należy brać pod uwagę oczekiwania rodziców dzieci starszych, ukierunkowane na ich dobre przygotowanie do podjęcia nauki w szkole. Nauczyciel musi tak zorganizować swoją pracę, aby mieć czas specjalnie przeznaczony tylko dla starszych dzieci, np. podczas odpoczynku dzieci młodszych, podczas ich swobodnej zabawy, gdy są pod opieką osoby wspierającej.
Dla starszych dzieci nauczyciel może też przygotowywać „prace domowe” - zadania, które uzupełnią to, co dziecko danego dnia lub w danym tygodniu poznało, czego się uczyło.
Całodzienne zajęcia z grupą powinny zawierać dużo zabaw ruchowych (także na świeżym powietrzu), w których będą mogły uczestniczyć wszystkie dzieci jednocześnie oraz ćwiczeń polisensorycznych (poznawanie wielozmysłowe). Ćwiczenia te są dla dzieci, niezależnie od wieku, bardzo atrakcyjne - co sprzyja nauce koncentracji na zadaniu, także w przypadku najmłodszych dzieci.
Ważnym elementem planowania i realizowania pracy dydaktyczno - wychowawczej jest również współpraca z rodzicami dzieci uczęszczających do zespołu/punktu przedszkolnego. Współpraca ta może przybierać bardzo różną formę, w zależności od potrzeb placówki, a także możliwości samych rodziców. Rodzice mogą asystować przy zajęciach, pomagać w zdobyciu niektórych środków dydaktycznych, prowadzić fragmenty zajęć dla dzieci, np. przy prezentacji zawodu, hobby, umiejętności, uczestniczyć w planowaniu wycieczek związanych z realizowanym zajęciem czy pomagać w opiece podczas wycieczek i spacerów. Współpracę z nauczycielem mogą podejmować również inne osoby z najbliższego środowiska dziecka: starsze rodzeństwo, krewni (babcia, dziadek, ciocia….). Efektem współpracy rodziców z ośrodkiem przedszkolnym będzie niewątpliwie: urozmaicenie zajęć dydaktycznych, wsparcie dzieci podczas realizacji zaplanowanych działań (szczególnie ważne w sytuacji pracy z grupą różnowiekową), lepsza komunikacja pomiędzy nauczycielem - dzieckiem - rodzicem, a także pomiędzy rodzicami, poznawanie przez rodziców metod, form i zasad pedagogicznych odnoszących się do pracy z małym dzieckiem, co pozwoli na kontynuację działań dydaktyczno- wychowawczych również w domu.
W załącznikach do tej części materiału zamieszczona została przykładowa, podręczna biblioteczka nauczyciela małego dziecka - załącznik nr 1.