Anarchizm - R. Sylwan
Większość prac o anarchizmie, ma pozaakademickie pochodzenie. Środowisko akademickie jest głęboko przywiązane do idei państwa i perspektywa jego zniknięcia wydaje się abstrakcyjna, co wiąże się z ważną funkcją państwową ośrodków akademickich. Innym źródłem są tu kręgi obrońców środowiska i ekologów.
Anarchizm jest ideologią nowożytną, związaną z rewolucja francuską. Pierwotnie termin anarchista określał kogoś kto nie liczy się z prawem i wprowadza chaos, samo pojęcie użyte zostało po raz pierwszy przed Proudhona.
Eksplikacja
Anarchizm w ujęciu politycznym, czyli:
brak rządów opartych na przymusie,
nieobecność państwa politycznego,
deficyt autorytarnych zwierzchników czy przywódców, instytucji czy organizacji,
może mieć też inne formy, np. epistemologiczny, filozoficzny, itp.,
Zasady: centralne i inne
Warunki składające się na pojęcie anarchii można potraktować oddzielone otrzymując anarchię „rozcieńczoną”, np. anarchię przeciwną państwu ale akceptująca dokładnie kontrolowane formy władzy dysponującej przymusem, czy też anarchię sprzeciwiającą się istniejącym formom państwa, nie zaś samej idei państwa. Istnieją jednak granice, których to „rozcieńczenie” definicyjne przekroczyć nie może, libertariańskie, scentralizowane, oparte na przymusie państwo minimalne Nozicka, tę granicę przekracza.
Anarchia, czyli odrzucenie „archii” - scentralizowanych form opartych na przymusie, jest to podstawa tej ideologii - na podstawie tej negatywnej definicji, można zauważyć, iż często używa się tego terminu niezgodnie z jego znaczeniem:
formy instytucjonalne i organizacyjne nie oparte na przymusie są do pogodzenia z anarchią,
istniejące formy politycznie nie są bardzo dalekie od anarchistycznych propozycji,
Autorytarne, oparte na przymusie regulacje nigdy nie są niezbędne, dlatego można je w pełni odrzucić. Wbrew krytyce, taki uniwersalny anarchizm nie musi zaistnieć wszędzie by mógł w ogóle istnieć.
Anarchizm nie łączy się bezpośrednio z chaosem, bezładem, anomią, itd., nie odrzuca całkowicie rządów, tylko te oparte na przymusie. Nie prowadzi on te do przemocy czy terroryzm, jako że często ideologia ta łączy się z pokojem. Są to założenia propagowane przez przeciwników anarchizmu, ale wady wynikające z mieszania go z innymi koncepcjami. Współczesne potoczne rozumienie anarchizmu, oznacza anarchizm zdegenerowany.
Anarchizm nie implikuje wrogości wobec państwa, jednak sprzeciwia się temu czym państwo jest, czyli scentralizowaną, autorytarną instytucją dysponującą monopolem na przemoc.
Próba uściślenia
Termin anarchia jest używana w nieadekwatnym znaczeniu, stąd próbowano zastawić go innymi(anakyria, anakracja), tak by zerwać z dychotomią państwo-nieład polityczny, i wykazać alternatywy.
Anarchia (gr. An-archos) - bez przywódcy, naczelnika; etymologiczne znaczenie nie jest tu determinująca, ale warto po nie sięgnąć, jak widać wyklucza ono bowiem kategorie polityczne oparte na autorytarnej władzy(monarcha, książę, premier, itd.)
Wskazuje się tu na górę lub centrum oraz kontrolę lub dominację sprawowaną metodami uznanymi za niedopuszczalne. Anarchia będzie tu formą pozbawioną metod centralistycznych lub sztywnego podziału. Wykluczając centrum czy górę, pozostaje spektrum modeli o zróżnicowanej wewnętrznie organizacji, o strukturze sieciowej, pozbawione centrum lub o wielu centrach. Może istnieć jakaś organizacja, ale stosująca dozwolone środki.
Rozwinięcie
Jest wiele form anarchizmu, sięgające po różne narzędzia, których rdzeniem jest odrzucenie autorytarnej władzy i przymusu. Różne są także motywacje jego wprowadzenia, od teoretycznych, do praktycznych, od osobistych, przez egoistyczne do altruistycznych. Zasadniczo jednak, opiera się ona na niechęci wobec przymusu, chęci zniesienia ograniczeń i poszerzenia zakresu wolności.
Filozoficzny anarchzim(Wolff) - nikt, nie ma prawa rozkazywać komukolwiek
Są różne typy stosunkó opartych na autorytecie, nie wszystkie są negowane. Są autorytety przejrzyste(autorytet wynikający z konkretnych przesłanek) i nieprzejrzyste(autorytet wynikający ze stanowiska), posługujące się etodą
kija(przymus) lub marchewki(przykład, nagroda)
przejrzyste i marchewka - łagodna reakcja?
przejrzyste i kij - opozycja „pacyfistów”,
nieprzejrzyste i marchewka - bez racji, sprzeciw „oświeceniowych”,
nieprzejrzyste i kij - ograniczenie wolnośc, sprzeciw „liberalny”,
Argumenty przeciwko i za państwem
Krytyka państwa opiera się na wykazaniu braku jego należytego uzasadnienia, jest jednak podstawowy z argumentów.
Państwo jest czymś niepożądanym, jeśli nie po prostu złem
Państwa stoją na straży nierówności, dominacji i wyzysku, są instrumentami ochrony bogactwa, własności i przywilejów, obciążają dochody państwa, są bardzo drogie, obciążają przez to budżety regionalne, mieszają się w sprawy zwykłych ludzi na każdym kroku. Nie robią w zasadzie nic dobrego, prowadzą do ujednolicenia społeczeństwa. Są głównymi producentami, nabywcami i dysponentami broni. Itp. Co więcej nie ma ani historycznych ani pragmatycznych przesłanek, do jego istnienia.
Państwu rak adekwatnego uzasadnia
Już się go w zasadzie nie poszukuje, państwo nabrało takiego charakteru jak bóg w średniowieczy - niepodważalnego, a jego istnienie uznano za konieczność, zrzucając na krytyków ciężar obalenia tego twierdzenia, z drugiej strony nie podając konkretnego uzasadnienia. Nic nie wskazuje by państwo miało być koniecznością.
Idealne rekonstrukcje
W uzasadnianiu istnienia państwa sięgano po idealne rekonstrukcje, typu umów społecznych, itp. Wskazując iż geneza państwa była naturalna. W rzeczywistości nic nie wskazuje by tak było, a genezy państwa doszukujemy się w teoriach podboju, itp. Podobnie można by się odnieść do koncepcji władzy.
Niezbywalne funkcje państwa
Wskazuje się iż bez państwa nie byłoby optymalnej alokacji zasobów, pokojową realizacji egoistycznych i sprzecznych interesów członków społeczeństwa, oraz dóbr wspólnych. Są to argumenty nietrafione, bowiem każdą z tych funkcji mogą sprawować pozapaństwowe podmioty, nie działające na zasadzie przymusu i kontrolowane przez społeczeństwo.
Anarchizm proponuje właśnie takie alternatywne rozwiązania.
Centralne funkcje państwa: porządek publiczny i obrona
Państwo zagarnęło wiele funkcji, przypisując sobie konieczność istnienia w celu ich realizacji. Do takich funkcji należy np. walka z przestępczością, korupcją, utrzymanie porządku publicznego, do tego potrzebny jest silny ośrodek władzy. Z drugiej strony, nie zauważa się, że wiele problemów w tym zakresie powoduje samo państwo i bez jego istnienia by one znikły. Co prawda anarchizm nie ma tu jednoznaczniej alternatywy, ale prezentuje rożne rozwiązania.
Naprawdę nie ma praktycznej alternatywy
Oponenci anarchizmu wskazują, iż system ten się nigdy nie sprawdził i w warunkach współczesnego społeczeństwa nie mogłoby funkcjonować poprawnie. Nie jest to prawda, w społeczeństwach pierwotnych taki system mógł działać, funkcjonuje też na poziomie międzynarodowym. Co prawda, nie jest to system działający idealnie, ale państwa też są pod tym względem zróżnicowane. Co więcej, nie ma już przestrzeni, gdzie można by przetestować tego typu systemy, ponieważ wszystko zawłaszczyło państwo. Państwo jest jak bóg - „ostateczny gwaran”, ale bezpodstawny.
Odmiany i opcje w obrębie anarchizmu
Anarchizm
Anarchia - gr. an i arkhe - brak rządu, rządzących - w języku polskim dwa znaczenia: pozytywne - postulat zniesienia państwa i utworzenia bezpaństwowego ustroju społecznego; negatywne - chaos, samowola,
Terminu anarchia w znaczeniu pozytywnym, po raz pierwszy użył Proudhon, nazwany ojcem anarchizmu. Wcześniej dominowało negatywne ujęcie, stąd Bakunin używał pojęcia „kolektywizmu”.
Anarchizm to doktryna niejednolita, wielokrotnie podzielona:
wg kryterium podmiotu:
|
wg kryterium celu:
|
wg kryterium formy walki:
|
w związku z innymi doktrynami:
|
wg kraju:
|
|
Największe uznania uzyskały cztery nurty:
anarchizm indywidualistyczny,
anarchizm kolektywistyczny,
anarchizm komunistyczny,
anarchizm kapitalistyczny,
Krotopkin - def. Anarchizm - to nazw praktyki i teorii życia, według której społeczeństwo nie posiada żadnego rządu. W takim społeczeństwie harmonia zagwarantowana jest nie przy pomocy prawa lub posłuszeństwa jakiemuś autorytetowi, lecz dzięki porozumieniu zawartemu na zasadzie wolności między różnymi grupami terytorialnymi i zawodowymi, utworzonymi w celu produkcji nieskończonej różnorodności potrzeb i aspiracji cywilizowanych istot
Źródła i ewolucja
Trzy poglądy konkurują w wyjaśnieniu źródeł myśli anarchistycznej:
wynika ona z uniwersalnej i ahistorycznej skłonności wolnościowej człowieka na przestrzeni dziejów,
anarchizm jako odrębne doktryny wyrażające bunt wobec autorytetów;
podstawy: Lao Tse, starożytni filozofia,sofiści i cynicy, stoicy, średniowieczni gnostycy, ruchy reformatorskie,
przenikał do różnych kultur politycznych
wzory życia społeczeństw prymitywnych - anarchia prymitywna,
podkreślenie lokalnego kolorytu anarchizmu,
anarchizm cywilizowany jest dynamiczny i zróżnicowany lokalnie,
w krajach rozwiniętych był to ruch przemysłowo-argrarny, w zacofanych tylko agrarny;
myśl oświecenia i Rewolucja Francuska
splot idei oświeceniowych,
połączenie liberalnej idei wolności, syndykalizm i kooperatywizm zaczerpniętego z socjalizmu oraz wspólnotowości z komunizmu,
Rys historyczny:
1880-1930 - największy rozkwit,
1930-1960 - osłabienie anarchizmy,
po 1960 - odrodzenie wśród młodzieży,
Idee anarchizmu
jakiekolwiek podporządkowanie jest obce duchowi anarchizmu, łączy się bowiem z autorytaryzmem i ograniczeniem wolności; stąd wynika idea anarchizmu bez przymiotnikowego, sprowadzonego do wolności,
modelowe ujęcie idei anarchizmu; podstawą jest skrają wolność jednostki, kolejne miejsca w hierarchii wartości zajmują: człowiek, władza, społeczeństwo, równość sprawiedliwość, własność ,ekonomia, zmiany;
człowiek: jest z natury dobry; zło wynika z zewnętrznych uwarunkowań, które da się zniwelować wychowaniem, edukacją a przede wszystkim wyzwoleniem spod autorytetów; odrzucenie władzy i zwierzchnictwa; spontaniczny woluntaryzm - życie to ciąg przeżyć natury artystycznej, spełniania się, nie powinno schodzić na mozolnej pracy; pracę woleliby przeobrazić w dobrowolną aktywność; wrażliwość moralna; aktywistyczna i indywidualistyczna koncepcja człowieka(ale nie skupienie na sukcesie materialny jak w liberalizmie); dobrowolne uzgadnianie celów w społeczeństwie(a nie podporządkowanie jak w socjalizmie); zainteresowanie każdą istotą ludzką(nie gatunkiem jak komunizm); biologiczne uzasadnienie koncepcji człowieka,
władza: odrzucenie państwa, rządu, niekiedy władzy w ogóle; państwo jest sztuczne, przymusowe i hierarchiczne; odrzucenie wszystkich form państwa, także demokratycznego, który jest niczym innym jak legitymizowana oligarchią, rządem mniejszości, nieraz gorszym od tyranii; państwo nie ma charakteru historycznego i klasowego, jest produktem i narzędziem aspiracji władczych i możliwe jest jego natychmiastowe zniesienie;
wolność; bezwzględnie podstawowa wartość; możliwość spontanicznego, autonomicznego i kreatywnego działania jednostek i grup, swoboda wyboru celów; synteza wolności negatywnej(życie bez przymusu) i pozytywnej(realne osiąganie celów grup i jednostek); godząc idee wolności z praktyka społeczna, anarchizm zbliża się do liberalizmu, socjalizmu i komunizmu, bez naruszenia prymatu wolności; połączona z postulatami równości i sprawiedliwości;
społeczeństwo: społeczeństwo jako wynik harmonii między człowiekiem a przyrodą; panuje dobrowolność w tworzeniu organizacji; można je tworzyć, choć mogą stanowić zagrożenie dla wolności; państwo nie jest konieczne i jest wręcz szkodliwe; religia też jest niepotrzebna; społeczeństwo ma być spontaniczne, dobrowolne i samowystarczalne;
równość i sprawiedliwość: idee te się ze sobą bezpośrednio łączą ale są rożnie pojmowane w zależności od danego nurtu anarchizmu; ludzie są sobie równi, różnią się aspiracjami i dążeniami; równości sprzeciwiają się organizacje oparte o hierarchiczność, centralizację i koncentrację; jest narzędziem do osiągnięcia sprawiedliwości; ustrój gospodarczy w zależności od nurtu, zbliżony do liberalizmu, socjalizmu lub komunizmu; wyższość równości nad organizacja produkcji;
zmiany; spektrum taktyk i strategii opartych na środkach przemocy i pokojowych, reformistycznych i rewolucyjnych, zorganizowanych i spontanicznych, jednorodnych i łączonych; rozróżnienie przemocy od siły - służy burzeniu starego porządku; łączony z terroryzmem, wandalizmem, niszczycielstwem; sprzeciwienie się państwu jako niesprawiedliwemu dysponentowi przemocy, przemoc anarchistyczna jest sprawiedliwa, dobra, budująca; wszelkie możliwe sposoby walki;
Anarchizm indywidualistyczny
inaczej anarchoindywidualizm; charakteryzuje się dążeniem do nieskrępowanej wolności i odrzuceniem wszelkich form podporządkowania; w praktyce zgoda na „minimum społeczeństwa, organizacji, państwa”; największe znaczenie osiągnął w doktrynach angielskich, rosyjskich, niemieckich, francuskich, amerykańskich;
William Godwin(1756-1836) - angielski pastor, reformator, publicysta, literat; Rozważanie dotyczące sprawiedliwości politycznej(1973); anarchie pojmował jako stan permanentnego chaosu, burzący wszelkie przejawy państwa, społeczeństwa, współpracy; szczęście człowiekowi przynosi nieskrepowany i spontaniczny rozwój indywidualny - jego poglądy nie były zbyt popularne,
pełne uspołecznienie własności; ograniczenie czasu pracy do 1,5h przy rezygnacji z luksusu; rewolucja moralna; rezygnacja z administrowania; odrzucenie wszelkich form współpracy;
Max Stirner(1806-1856) - niemiecki nauczyciel gimnazjalny; Jedyny i jego własność(1845); kult „jedynego” - indywidualizm, anarchizm, ateizm, amoralizm i egoizm - jednostka ludzka obdarzona pełną autonomią, realizująca egoistyczne cele; Religa, bóstwa, duchowieństwo - konstrukcje podporządkowujące, zniewalające, poniżając, itd., jednostkę,
John Mackay(1864-1933) - niemiecki poeta, popularyzator idei Stirnera,
Pierre Joseph Proudhon(1809-1865) - twórca anarchoindywidualizmu, francuski deputowany za czasów Wiosny Ludów, napisał wiele dzieł, np. Co to jest własność(1840), O wojnie i pokoju(1861), i wiele innych; nadał pozytywne znaczenie terminowi anarchia, jako porządku społecznego nie opartego na przymusie; jedyną słuszną formą społeczeństwa, jest dobrowolne stowarzyszenie utrzymujące równość w stosunkach produkcji i wymiany; dobrowolne umowy zastąpią przymus państwowy, równość wymiany ekonomicznej i wzajemność w stosunkach międzyludzkich(społ. mutualistyczne); odrzucenie własności; rewolucja to tyrania, wybory to fikcja, przedstawicielstwo sprzeczne z ideą suwerenności, władza to despotyzm;
krytykowany przez Marksa(nędza filozofii); jego poglądy były propagowane przez Emile Armanda(wolna miłość i wolne środowisko) oraz Nową Lewice lat 60-tych;
Lew Nikołajewicz Tołstoj(1828-1920) - w jego pisarstwie widać echa oddziaływania Proudhona; anarchizm chrześcijański wywodzony z własnego rozumienia idei boga, ewangelii, itd.; w dążeniach do samodoskonalenia jednostka powinna być wolna od przymusu, prawa, własności, rewolucji; pragnął stworzyć jej warunki do korzystania z wolności, wzajemności, racjonalności, sprawiedliwości; nieprzeciwstawianie się złu przemocą(prekursor biernego oporu) idee popularne w Rosji i USA,
W USA: H.D, Thoreau, B. Tucker; libertarianizm
Anarchizm kolektywistyczny
Najwyższa wartością jest wolność, ale można ją realizować tylko w ramach kolektywu(w różnych formach) - solidarnym i altruizm.
Michaił Bakinin(1814-1876) - rosyjski ziemianin i oficer, barwna postać; Spowiedź(1857), Bóg i państwo(1871), itd.;
Krytyka państwa i prawa, jako tworów sztucznych i przeciwnych wolności - niezależnie od formy rządów. Zawsze są to rządy mniejszość nad większością(masami) lub w skali międzynarodowej, dużych państw, nad małymi; sprawowanie władzy degeneruje ludzi, nawet najlepszych
Propagator wolności absolutnej, pojmowanej jako dobrowolne podporządkowanie „ja” wobec „ogólności”; kładł nacisk na dobrowolność i spontaniczność kontaktów jednostki z kolektywem; pochwalał naturalne więzi oparte na obyczajach, tradycji i solidarności, potępiał sztucznie tworzone przez państwo;
Chciał natychmiastowego zniesienia państwa w drodze rewolucji robotniczo chłopskiej i wprowadzenia kolektywistycznego anarchistycznego społeczeństwa popierał instynktowne dążenia mas, uznać je za racjonalniejsze niż dążenia partii politycznych,
Idealne społeczeństwo oparte byłoby o luźny związek produkcyjnych kolektywów w mieście i na wsi, kształtowany w postaci federacji; odrzucał własność prywatną i dziedziczenie; przewidywał uspołecznienie środków produkcji i wprowadzenie równości ekonomicznej, a na jej podstawie równości społecznej; stosunki oparte na wolności;
Doktryna ta jest krytykowana, ale została przejęta przez wiele środowisk komunistycznych
Anarchizm komunistyczny
Najwyższą wartością jest wolność, ale można ją realizować wyłącznie w ramach wspólnoty(tym się różni od kolektywistycznego podejścia). Bliżej anarchizmowi komunistycznemu do kolektywistycznego, niż do samego komunizmu. AK opowiada się za sprawiedliwością w formie 'od każdego i każdemu wg jego woli', co jest niezgodne z komunistyczną ideą sprawiedliwości.
Piotr Kropotkin(1842-1921) - najwybitniejszy przedstawiciel anarchokomunizmu, arystokrata, uczony; twórca koncepcji mutualizmu(podczas wyprawy na Syberię, chcąc potwierdzić teorie ewolucjonizmu, zauważył że zwierzęta darzą się powszechna pomocą); autoer m.in. Wyznania zbuntowanego(1885), Pamiętnika rewolucjonisty(1898-1899), i wielu innych.
Niższy poziom moralności: wolność, równość, solidarność, spięte sprawiedliwością; na wyższym poziomie życzliwość i sympatię do ludzi jako warunek pełnej moralności i szczęścia;
Postulat połączenia absolutnej wolności(negatywnej, która daje możliwość realizacji pozytywnej) z zasadą komunizmu ekonomicznego(wspólnota własności).
Państwo powinno być natychmiast zniesione na rzecz komunistyczne bezpaństwowości. Potrzebna jest rewolucja, ale powinna być zaplanowana, nie bazować na „instynkcie społecznym”. Państwo ma przymusowy i eksploatatorski(wręcz mafijny) charakter. Po rewolucji październikowej poróżnił się z Leninem w kwestii centralizmu sowieckiej władzy.
Uważał swoją koncepcję anarchizmu komunistycznego(przyjaznego komunizmu) za lepszą od komunizmu marksistowskiego. Odrzucał potrzebę istnienia państwa, na rzecz ustroju społecznego dobrobytu materialnego, doskonałości moralnej, itp.
Scjentystyczny jego anarchizm nabrał życzliwego i solidarnościowego charakteru, oparł się o współpracę, odchodząc od ekstremizmu i walki.
Anarchizm syndykalistyczny
Dla zwolenników tej koncepcji, jest to syndykalizm, dla przeciwników anarchosyndykalizm, itp.;
Ustrój społeczny oparty o syndykaty(zespoły niezależnych kolektywów związków robotniczych), łączących władze ekonomiczną z polityczną, a obie z polityką kulturalną. Rady robotnicze koordynowały by pracę syndykatów; odrzucenie rewolucji i parlamentaryzmu, polegając na formach presji ekonomicznej robotników na kapitalistów ze strajkiem generalnym za czele.
Z innymi nurtami anarchizmu łączy go postulat całkowitego zniesienia państwa. Odróżnia to, iż nie odrzuca wszystkich form władzy zwierzchniej(proponuje syndykaty) oraz odrzuca wolność absolutną(podporządkowanie syndykatom). Z socjalizmem łączy go preferencja dla ustroju gospodarczego opartego o przemysł.
Rezygnacja z władzy, na rzecz administrowania rzeczami, gdzie człowiek z przedmiotu władzy stał by się podmiotem, jako że sprawowanie władzy byłoby łatwe i dostępne dla każdego.
Nurt ten powstał pod koniec XIX wieku i rozwijał się na początku XX. Jego wyznawcy usuwani z partii komunistycznych, odnajdywali poparcie w związkach zawodowych. Rozwijał się przede wszystkim we Francji.
Fernand Pelloutier(1867-1901) - syn francuskiego urzędnika, organizator i agitator związków zawodowych; O roli izb pracy w przyszłym społeczeństwie(1896), Historia izb pracy(1921); tworzące się syndykaty(wolne zrzeszenia wolnych producentów) miały tworzyć w społeczeństwie enklawy wolności, zorganizowane na zasadach autonomi lokalnej i federalizmu;
Georges Sorel(1847-1922) - francuski inżynier dróg i mostów; np. Przyszłość syndykatów socjalistycznych(1901), Rozważania o przemocy(1908)syndykaty, jako podstawowe, wielofunkcyjne organizacje robotnicze które doprowadzą do przeobrażenie ustroju kapitalistycznego w socjalistyczny,
siłą napędową dziejów są elity robotnicze, a nie masy; ideą która porwie robotników do rewolucji będzie strajk powszechny, który poprowadzi do rewolucji i ustanowienia nowego ustroju wolnych wytwórców, zrzeszonych w syndykatach; mit strajku generalnego miałby kształtować postawy antyracjonalizmu, emocjonalnych, woluntarnych, instynktownych
Edward Abramowski(1868-1918) - filozof, psycholog i socjolog, opracował koncepcje kooperatywizmu - rzeczypospolitej spółdzielczej; robotnicy po rewolucji moralnej, będą gotowi do rewolucji społecznej, prowadzącej do socjalizmu bezpaństwowego
krytyka anarchosyndykalizmu, oparta była o argument przecenienia możliwość proletariatu, gloryfikacje przemocy, spontanicznego aktywizmu, irracjonalizmu, subiektywizmu, woluntaryzmu.
Anarchizm współczesny
Po II WŚ ruch anarchistyczny się ożywił, szczególnie w latach 60-tych, w związku z wystąpieniami studenckimi.
Anarchizm, młodszy od liberalizmu i komunizmu, musi się zdefiniować wobec nich. Popiera wolność, jak liberalizm, i równość jak komunizm - ale uznają te wartości za komplementarne. Co więcej odrzucają idee postępu społecznego, za istotę życia społecznego uznając walkę między rządzącymi i rządzonymi.
Pojawia się anarchistyczna potrzeba organizacji. Przy całkowitym odrzuceniu przymusu, uznano że nieinstytucjonalizowane organizacje mogą być dobre. Anarchistyczna teoria organizacji wypiera koncepcje porządku spontanicznego.
Anarchistyczna koncepcja organizacji ma rozwiązywać problemy pracy i własności. Większość prac jest nieprzyjemnych, organizacja ma prace czynić przyjemną. Organizowaniem pracy powinni zajmować się sami pracujący. Prawo własności nie jest z kolei oparte na nabyciu czy wytworzeniu, ale na potrzebie użycia - coś należy to tego, kto bardziej potrzebuje.
Współczesny anarchizm charakteryzuje się antymilitaryzmem, przemoc potępiają w powiązaniu z państwem. Można jednak po nią sięgnąć w walce z samym państwem, ale musi to poprzedzić głęboka refleksja.
Choć tradycyjnie anarchizm jest ateistyczny i antyklerykalny i postawy te wśród jego zwolenników przeważają, to współcześnie, uznaje się że postawa wobec religii to sprawa indywidualna.
W latach osiemdziesiątych w wielu państwach funkcjonowały, legalnie lub nie, ośrodki anarchistyczne, np. Lewica Proletariacka i Rewolucyjna Organizacja Anarchistyczna we Francji, Frakcja Armii Czerwonej w RFN, włoskie Czerwone Brygady. Ośrodki w rożnych krajach, skupiają się na rożnych problemach i mają swoiste odmiany.
Współczesny anarchizm to bardziej zestaw luźnych postulatów i idei niż zwarta doktryna. Silnie zarysował się antykomunistycznie i antysowiecki, w mniejszym stopniu antykapitalistycznie.
Ocena anarchizmu
Oceny anarchizmu są bardzo zróżnicowane, jest on uważany za doktrynę realistyczną i utopijną, samodzielną i niesamodzielną w rożnej konfiguracji. Niejednoznaczna ocena dotyczy doktrynalnego i potocznego rozumienia anarchizmu. Najostrzejszej krytyki doczekał się on ze strony marksistów, socjalistów, leninistów i komunistów. Wywołał silny odzew wśród buntującej się młodzieży. Ma też szerokie grono zwolenniku.