Obraz fizycznych skutków mózgowgo porażenia dziecięcego (m.p.dz.) jest bardzo niejednorodny. Najbardziej charakterystycznym defektem pojawiającym się we wszystkich postaciach m.p.dz. jest dysfunkcja narządu ruchu. Przejawia się ona bardzo różnorodnie ze względu na stopień uszkodzenia aparatu ruchowego (dużej i małej motoryki).

Od stopnia uszkodzenia aparatu ruchowego zależy dalsze funkcjonowanie dziecka. Warunkuje ono osiągnięcie samodzielności w poruszaniu się i samoobsłudze. Od dysfunkcji narządu ruchu zależy dalszy rozwój psychospołeczny, czy emocjonalny dziecka.

Najbardziej znaną i cytowaną klasyfikacją m.p.dz. jest klasyfikacja Ingrama, która pokazuje fizyczne skutki m.p.dz. u dzieci, takie jak: porażenie kurczowe połowicze, obustronne porażenie kurczowe, obustronne porażenie połowicze, postać móżdżkowa i postać pozapiramidowa.

Porażenie kurczowe połowicze (hemiplegia spastica) charakteryzuje mniejsza aktywność, ograniczenie ruchów i upośledzenie wzrostu niedowładnych kończyn, w porównaniu z kończynami po stronie przeciwnej, nie objętej porażeniem. U dzieci z porażeniem kurczowym połowiczym pojawiają się także zaburzenia czucia, zaburzenia wegetatywne, głównie typu naczyniaowego, zaburzenia w polu widzenia. W kolejnych latach życia dziecka mogą pojawić się zaburzenia mowy, padaczka oraz zaburzenia w sferze emocjonalnej.

Obustronne zaburzenie kurczowe (diplegia spastica) należy do najczęściej spotykanych postaci m.p.dz. Najwcześniejszym objawem obustronnego porażenia kurczowego jest nieprawidłowa postawa. Charakterystyczne jest też występowanie zeza.

Około 50% dzieci mających ten typ m.p.dz. jest wcześniakami. Objawy spastyczności u tych dzieci są trudne do dostrzeżenia, m.in. z powodu tłumaczenia opóźnionego rozwoju wcześniactwem. Dlatego rozpoznanie m.p.dz. jest możliwe między 9 miesiącem życia a 18 miesiącem życia.

Obustronne porażenie kurczowe obejmuje głównie kończyny dolne (niedowład w kończynach dolnych przeważa nad niedowładem w kończynach górnych). Bywają także przypadki, kiedy występuje tylko niedowład w kończynach dolnych (paraplegia). Postać ta ma charakter wrodzony, towarzyszą jej zaburzenia słuchu, wzroku, mowy, niedowłady mięśni okoruchowych. U niektórych dzieci występuje padaczka oraz zaburzenia w sferze emocjonalnej.

Obustronne porażenie połowicze (hemiplegia bilateralis) jest jedną z najcięższych postaci m.p.dz. Charakterystycznymi cechami tego typu m.p.dz. są: zgięcie podeszwowe stóp, hjako wyraz spastyczności, zaburzenia rzekomoopuszkowe, (które utrudniaj a karmienie, gryzienie, żucie), upośledzenie rozwoju kciuka, przykurcz kciuka.

U dzieci z obustronnym porażeniem połowiczym występuje silnie wyrażony i długo utrzymujący się odruch chwytny, a także odruch cofania się w kończynach górnych. Niewiele z tych dzieci uzyskuje zdolność stania i chodzenia. Kończyny górne u dzieci z obustronnym porażeniem połowiczym są w wiekszym stopniu niedowładne, niż dolne. Występuje też znaczne upośledzenie umysłowe, a takze padaczka o typie zes[połu Westa (u małych dzieci) lub o typie napadów dużych (u dzieci starszych).

Postać móżdżkowa (ataktyczna) należy do rzadziej spotykanych postaci m.p.dz. (5-10%). Charakteryzuje się obniżonym napięciem mięśniowym, zaburzeniem koordynacji ruchów, zaburzeniem postawy i chodu, drżeniem tzw. zamiarowym, zaburzeniem mowy oraz zaburzeniem koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Czochańska wśród fizycznych skutków tej postaci wymienia: opóźnienie rozwoju reakcji prostowania, zaburzony rozwój reakcji obronnych takich jak gotowość do skoku i reakcja spadochronowa. W okresie niemowlęcym dzieci są wiotkie, chód tych dzieci jest niepewny. Zdolność do samodzielnego chodzenia rozwija się między 2 a 5 rokiem życia.

W ostatniej wymienionej przez Ingrama postaci pozapiramidowej wyróżnia si e postać dystoniczną, atetotyczną, pląsowniczą lub przebiegającą (zwł. w pierwszych miesiącach życia) jedynie ze zmianami w napięciu mięśniowym, głownie o typie hipotonii. Charakterystycznymi fizycznymi skutkami m.p.dz. są ruchy mimowolne, leworęczność, niedosłuch typu odbiorczego lub głuchota, porazenie spojrzenia ku górze oraz niekiedy objawy piramidowe.

Dzieci z postaci pozapiramidową mają zaburzenia mowy o charakterze dyskinetycznym, co utrudnia naukę w szkole. Mają takze problemy z połykaniem pokarmów i ssaniem.

Czochańska zauważa u tych dzieci objawy świstu krtaniowego, ulewania, przetrwałe automatyzmy ruchowe: odruch Moro i Galanta. W postaci atetocznej wczesnym objawem jest hiperekstensja palców stóp (tzw. objaw Babińskiego rzekomy) oraz upośledzenia rozwoju głosu.

Niemowlęta z postacią pozapiramidową są mało ruchliwe. W najcięższych przydadkach dzieci nie wychodzą poza stadium siedzenia z podparciem i wymagają pomocy w najprostszych czynnościach, takich jak np. jedzenie.

Istnieją 4 czynniki wspólne dla wszystkich przypadków m.p.dz.:

1) zaburzenia w wykonywaniu ruchów,
2) niepostępujące uszkodzenie mózgu,
3) mózgowie, będące w stanie rozwoju,
4) ubytki czucia, spostrzegania lub inteligencji.

Wśród najczęstszych fizycznych skutków m.p.dz. wymienia się: zaburzenia napięcia mięśniowego, dyskinezę, zaburzenia w postaci bezwładu móżdżkowego, porażenia i niedowłady czterech lub trzech kończyn, dwóch kończyn po jednej stronie ciała, albo dwóch dolnych, a także jednej z kończyn, ograniczenie rozwoju psychoruchowego, zaburzenia odruchów wczesnodziecięcych i padaczkę.

mgr Małgorzata Heichel-Detzner
[e-mail]

Literatura:

1) K.J. Zabłocki: Mózgowe porażenie dziecięce e teorii i terapii, Wyd. "Żak", Warszawa 1998.
2) R. Michałowicz: Definicja, obraz kliniczny, podział, W: R. Michałowicz (red.): Mózgowe porazenie dziecięce, PZWL, Warszawa 2001.
3) J. Czochańska, Z. Łosiowski: Mózgowe porażenie dziecięce - przyczyny, zapadalność, objawy, W: Z. Łosiowski, J. Serejski (red.): Mózgowe porażenie dziecięce, Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Zespół Badań nad Zaburzeniami Nerwowo-Ruchowymi i Profilaktyką, Warszawa 1985.
4) J. Czochańska, Z. Łosiowski: Mózgowe porażenie dzieciece, W: J. Czochańska (red.): Neurologia dziecięca, PZWL, Warszawa 1985.
5) E. Ellis: Wczesne rozpoznanie i leczenie dziecka z porażeniem mózgowym.
6) T. Witkowski: Nasilenie, uwarunkowania i treść psychospołecznych problemów u młodzieży z mózgowym porażeniem dziecięcym.

Objawy psychiczne w mózgowym porażeniu dziecięcym można podzielić na :

1. Pierwotne- jako bezpośredni wynik wczesnodziecięcego uszkodzenia mózgu.
   Zespół psychoorganiczny:

• Upośledzenie umysłowe

• Zaburzenia w sferze emocjonalno popędowej, chwiejność afektywna, drażliwość, wybuchowość ( u dzieci z obniżoną sprawnością umysłową)

• Brak cierpliwości i wytrwałości, zachowania często agresywne i niewspółmierne do siły bodźca, mała wrażliwość na nagany i pochwały, upór, obniżony krytycyzm w stosunku do swojego postępowania i wzmożona agresywność.

• Napady padaczkowe

Wtórne objawy psychiczne w mózgowym porażeniu dziecięcym są wywołane uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego i sytuacją psychospołeczną dziecka niepełnosprawnego( kalekiego.)

• Zaburzenia adaptacyjne, przejściowe zaburzenia zachowania powstałe na skutek sytuacji traumatyzujacej (hospitalizacja, rozpoczęcie nauki szkolnej, rozwód rodziców, utrata osoby bliskiej)

• Specyficzne odchylenia rozwojowe, zespoły objawów o wieloczynnikowej etiologii( opóźnione dojrzewanie ośrodkowego układu nerwowego na skutek jego wcześniejszego , uszkodzenia, czynniki emocjonalne…) takie jak moczenie mimowolne, tiki

• Zaburzenie zachowania i nieprawidłowy rozwój osobowości

• Zespoły nerwicowe, do występowania których szczególnie usposabia okres dojrzewania, a dodatkowym czynnikiem jest świadomość mniejszej atrakcyjności fizycznej, mniejszej wartości (nerwica lękowa, natręctw, histeryczna, neurastenia patrz nerwice).

• Zespoły psychotyczne, takie jak:

• Zespoły psychotyczne reaktywne

• Zespoły depresyjne

• Autyzm wczesnodziecięcy

• Psychozy symbiotyczne

Zaburzenia w sferze emocjonalno popędowej u dzieci bez istotnego obniżenia sprawności umysłowej:
W około połowie przypadków mózgowego porażenia dziecięcego proces rozwój intelektualny dzieci nie odbiega istotnie od normy, a niekiedy bywa wyższy od przeciętnej. Zachowanie w większości wypadków odbiega wyraźnie od zachowania dzieci nie wykazujących zaburzeń ze strony ośrodkowego układu nerwowego

• Warunkiem uzyskania odpowiednich wyników w usprawnianiu psychoruchowym jest zapewnienie dziecku poczucia bezpieczenstwa podczas ćwiczeń i zabaw wyrównawczych.

• Podstawą wszelkich oddziaływań jest nawiązanie prawidłowego kontaktu emocjonalnego z dzieckiem.

• Podczas usprawnień zaburzonych funkcji mały pacjent powinien być podmiotem rehabilitacji, a nie jej przedmiotem. Uświadomienie choremu dziecku jego deficytu i wytumaczenie na czy polega trudność, przyczynia sie do aktywnego współdzialania dziecka z uszkodzonym analizatorem ruchowym w procesie wyrównywania zaburzeń psychoruchowych.

• podczas oddziaływań psychopedagogicznych , nalezy pamiętać że u większości dzieci z mpd rozwój przebiega nieharmonijnie.Funkcje motoryczne i manipulacyjne na ogół są opóżnione, często w znacznym stopniu, w stosunku do procesów myślenia.W związku z tym prowadzenie zajęć uwarunkowane jest możliwościami rozwojowymi dziecka w danej sferze, a nie jego wiekiem.Przykładem tego jest chłopiec z ciężko postacią tetraparezy o prawidłowym rozwoju umysłowym, u którego w wieku pięciu lat koordynacja wzrokowo- ruchowa była na poziomie dziecka rocznego. Dla niego dobór odpowiednich zabawek stymulujących wszystkie funkcje powinien być zróżnicowany dla poszczególnych sfer rozwoju.

Mózgowe porażenie dziecięce to stan chorobowy, który jest uszkodzeniem centralnego układu nerwowego dzieci powodującym trwałe zaburzenia ich czynności ruchowych. Do uszkodzenia mózgu najczęściej dochodzi w czasie porodu lub wkrótce po nim. Przyczyną uszkodzenia jest najczęściej niedotlenienie, zmiany krwotoczne, zakażenia, urazy okołoporodowe i zaburzenia metaboliczne. Zaburzenia ruchowe są bardzo różne. Najczęściej są to spastyczne niedowłady. Mogą obejmować one wszystkie kończyny bądź tylko kończyny dolne albo kończyny jednej połowy ciała. Bardzo lekka postać porażenia mózgowego może objawiać się tylko nadpobudliwością psychoruchową i zaburzeniami zachowania. U niektórych dzieci obserwuje się ponadto wady wzroku lub słuchu oraz zaburzenia percepcji wzrokowej i słuchowej. Dzieci dotknięte tą chorobą często mają
zaburzenia rozwoju mowy. Rozwój ruchowy jest w mniejszym lub większym stopniu opóźniony. Efekty leczenia mózgowego porażenia dziecięcego zależą głównie od wczesnej rehabilitacji psychoruchowej. Wiele dzieci z mózgowym porażeniem mimo ograniczeń ruchowych uczęszcza do szkoły powszechnej i bierze udział w życiu społecznym. Jednak niektóre z nich nauczane są indywidualnie w domu.
Omówione rodzaje dysfunkcji narządu ruchu w znacznym stopniu wpływają na psychikę dziecka. Utrudniają mu zaspokajanie wielu potrzeb istotnych dla jego rozwoju. Czasami powodują negatywne postawy i zachowania się innych osób wobec niego. Dziecko z dysfunkcją narządu ruchu narażone jest także na dolegliwości bólowe, które związane są z chorobą i zabiegami leczniczymi i z częstym pobytem w szpitalu. Wiele kłopotów związanych jest z ograniczeniem możliwości sprawnego poruszania się i wykonywania
czynności motorycznych

 Charakterystycznymi objawami dziecięcego porażenia mózgowego są:

• kurczowe niedowłady kończyn,

• ruchy mimowolne,

• zaburzenia zdolności ruchów i równowagi.

Ponadto pojawiają się dysfunkcje współtowarzyszące:

• opóźnienia rozwoju umysłowego (39%),

• zaburzenia w zachowaniu z opóźnionym rozwojem lub bez niedorozwoju umysłowego (75%),

• padaczka (35%),

• zaburzenia narządu wzroku: oczopląs, zez, ograniczenie pola widzenia (50%),

• zaburzenia narządu słuchu: niedosłuch (25%),

• zaburzenia w rozwoju mowy: niedowład warg, podniebienia, języka (60%).

Wśród postaci dziecięcego porażenia mózgowego można wymienić:

• atetozę (ruchy mimowolne),

• ataksję (zaburzenia równowagi),

• atonię (zwiotczenie mięśni),

• spastyczność (duże napięcie mięśniowe),

• paraplegię (porażenie kończyn dolnych),

• monoplegię (porażenie jednej kończyny),

• diplegię (porażenie kończyn górnych i dolnych).

     Mózgowe porażenie dziecięce (Paralysis cerebralis infantum) nie jest jednostką chorobową, ale zespołem objawów, dlatego określano je m.in. jako zespół Littl'a, paraliż dziecięcy i inne.
     W 1965r. Polskie Towarzystwo Neurologiczne przyjęło nazwę "mózgowe porażenie dziecięce".
     Definicji mózgowego porażenia dziecięcego jest wiele, ale wszystkie wykazują, iż dotyczy ono uszkodzenia mózgu. Powstałe uszkodzenie nie pogłębia się z biegiem lat, jedynie wraz z rozwojem fizycznym dziecka mogą nasilać się objawy kliniczne.
     Różnorodny obraz objawów klinicznych jest przyczyną wielu jego klasyfikacji.
I tak: klasyfikacja Russa i Soboloffa uwzględnia czynniki:

1. Patofizjologiczne:

• atetoza (ruchy mimowolne),

• sztywność,

• spastyczność,

• ataksja (zaburzenia równowagi),

• drżenie.

• atonia (zwiotczenie mięśni),

• postacie mieszane lub niesklasyfikowane.

• Topograficzne:

• monoplegia (w jednej kończynie),

• paraplegia (tylko w kończynach dolnych),

• hemiplegia (zajęta jedna połowa ciała),

• triplegia (trzy kończyny),

• tetraplegia (cztery kończyny).

• Etiologiczne, związane z okresem:

• przedporodowym,

• okołoporodowym,

• poporodowym.

• Czynniki obejmujące zakres czynności:

• bez ograniczenia czynności,

• z lekkim ograniczeniem czynności,

• niezdolni do żadnych czynności.

• Lecznicze, obejmujące pacjentów:

• nie wymagających leczenia,

• wymagających w niedużym stopniu zaaparatowania,

• wymagających zaaparatowania, leczenia i opieki,

• wymagających długotrwałej hospitalizacji oraz opieki.

     Kolejnym sposobem klasyfikacji jest podział według zakresu i umiejscowienia porażenia:

• monoplegia (porażenie jednej kończyny),

• hemiplegia (porażenie obu kończyn po tej samej stronie),

• triplegia (trzy kończyny),

• diplegia (obustronny symetryczny niedowład),

• paraplegia (tylko kończyny dolne)

• quadriplegia (wszystkie kończyny porażone, lecz nieregularnie).

Klasyfikacja według stopnia inwalidztwa wymienia stopnie:

• nieznaczny,

• umiarkowany,

• ciężki,

• bardzo ciężki.

     Najbardziej rozpowszechnioną i opartą głównie o kryteria topograficzne jest klasyfikacja T. Ingrama. Wymienia ona postacie mózgowego porażenia dziecięcego:

• porażenie kurczowe połowiczne,

• obustronne porażenie kurczowe,

• obustronne porażenie połowiczne,

• postać móżdżkowa (ataktyczna),

• postać pozapiramidalna.

Skutkami fizycznymi mózgowego porażenia dziecięcego wyżej wymienionych postaci są:

• PORAŻENIE KURCZOWE POŁOWICZNE

• objawia się przez zaburzenia czucia, porażenie kończyn jednoimiennych (górna i dolna po tej samej stronie), zaburzenia wegetatywne, zmniejszoną aktywność ruchową, osłabioną siłę mięśniową. W kolejnych latach może się pojawić upośledzenie wzrostu porażonych kończyn, a także zaburzenia mowy i padaczka.

• OBUSTRONNE PORAŻENIE POŁOWICZNE

• cechuje szczególnie niedowład kończyn górnych, w mniejszym stopniu dolnych. Wraz z tą postacią często występuje padaczka. Ten typ porażenia jest jedną z najcięższych postaci.

• POSTAĆ MÓŻDŻKOWA (ATAKTYCZNA)

• cechuje się zaburzeniem koordynacji ruchów, zaburzeniem postawy i chodu, drżeniem tzw. zamiarowym, obniżonym napięciem mięśni, zaburzeniem mowy o typie dysartrii, zaburzeniem koordynacji wzrokowo - ruchowej.

• POSTAĆ POZAPIRAMIDALNA

• objawy: zaburzenia napięcia mięśni, ruchy mimowolne i niezamierzone. Może tu także wystąpić niedosłuch typu odbiorczego lub głuchota, zez.

Do zaburzeń współtowarzyszących mózgowemu porażeniu dziecięcemu zalicza się m.in.:

1. padaczka - występuje u około 50% dzieci z m.p.dz. Związana jest z ciężkim uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego;

2. upośledzenie umysłowe - występuje u około 25 - 35% dzieci z m.p.dz. U większości rozwój intelektualny jest zasadniczo prawidłowy, czasem nieznacznie obniżony, a nawet powyżej przeciętnego. Upośledzenie fizyczne wcale nie musi iść w parze z upośledzeniem umysłowym;

3. zaburzenie rozwoju funkcji wzrokowych - pojawia się u około 50% dzieci z m.p.dz. i przejawia się w postaci:

• zaburzeń analizy i syntezy bodźców wzrokowych, zeza,

• ubytków w polu widzenia,

• trudności w spostrzeganiu kształtów,

• trudności w ujmowaniu całości i stosunków przestrzennych,

• oczopląsu;

• zaburzenie słuchu - pojawia się u około 25% dzieci z m.p.dz. i powoduje:

• zniekształcenie odbioru słów,

• upośledzenie rozwoju mowy,

• zaburzenie analizy i syntezy bodźców słuchowych (zły odbiór mowy, a sama mowa uboga w słownictwo);

• zaburzenie mowy - występuje w 50 - 70% przypadków. Poza przyczyną, jaką jest m.in. zaburzenie słuchu, może być też spowodowane porażeniem wywołującym:

• zaburzenie oddychania,

• trudności w wytwarzaniu głosu,

• zaburzenia artykulacyjne (ze względu na niedowład warg, języka i podniebienia),

• zmiany w rytmie mowy, jej melodii i akcentowaniu.

W niektórych przypadkach u dzieci z ciężką postacią dysartrii mowa może się zupełnie nie rozwinąć.
Przy mózgowym porażeniu dziecięcym występują mikrodeficyty, czyli:

1. zaburzenie koordynacji wzrokowo - ruchowej - odpowiada ono za trudność połączenia ruchu rąk dziecka z jego spostrzeżeniami. Występuje w około 50% przypadków. Przyczyną tego typu defektu jest upośledzenie narządu wzroku i analizatora ruchowego czynności manipulacyjnych. Ten typ zaburzenia opóźnia rozwój kolejnych etapów chwytu dowolnego oraz obniża poziom graficzny;

2. zaburzenie schematu własnego ciała wiąże się z wolniejszym przebiegiem ustalenia procesu lateralizacji w przypadku dzieci z m.p.dz. oraz z mniejszym doświadczeniem w zakresie lokomocji i manipulacji. Utrudnia też kształtowanie ręki dominującej;

3. zaburzona lateralizacja (zaburzenie poczucia swojego ciała) i lateralizacja skrzyżowana - jest przyczyną dużych trudności w nauce szkolnej. Ze względu na brak ustalenia u dziecka dominującej jednej z rąk pojawiają się zaburzenia w pisaniu, rysowaniu, odtwarzaniu wzorów, znaków graficznych. Tempo pisania jest bardzo wolne;

4. zaburzenia orientacji w przestrzeni - ich następstwo to nieprawidłowe odwzorowywanie figur, układów przestrzennych i liter;

5. zaburzenia myślenia i

6. zaburzenia zachowania potraktowane są jako psychospołeczne skutki m.p.dz. i opisane będą poniżej.

     Poza wymienionymi mikrodeficytami i zaburzeniami wtórnymi, dodatkowym fizycznym skutkiem pojawiającym się jest trudność w opanowaniu nawyków toaletowych, spowodowana słabą kontrolą, co powoduje mimowolne moczenie się i zanieczyszczanie.
Poza klinicznymi objawami mózgowego porażenia dziecięcego wynikającymi z zaburzenia ośrodkowego neuronu ruchowego występują również objawy psychiczne będące wynikiem uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.
Objawy psychiczne dzieli się na:

1. pierwotne,

2. wtórne.

Do pierwotnych zalicza się:

• upośledzenie umysłowe - omówione wcześniej,

• napady padaczkowe,

• zaburzenia emocjonalne - wywołane często niewłaściwym stosunkiem rodziców. Niezaspokojone podstawowe potrzeby emocjonalne mogą wywoływać ogólną negację, nadpobudliwość emocjonalną (łatwo powstaje i silnie wyzwala reakcję emocjonalną np. szybki gniew z błahego powodu), zahamowania w sferze emocjonalno - uczuciowej (osłabione reakcje uczuciowe na bodźce, które są zazwyczaj silnie przeżywane).

Do wtórnych psychospołecznych skutków m.p.dz. zalicza się:

• zaburzenia adaptacyjne - przejściowe zaburzenia zachowania związane z sytuacją traumatyzującą (jaką jest: hospitalizacja, rozwód rodziców itp.). Stanowią je: zaburzenia łaknienia, bezsenność, brak snu;

• specyficzne odchylenia od normy - przyczyną ich powstawania jest opóźnione dojrzewanie ośrodkowego układu nerwowego oraz czynniki emocjonalne. Są to: tiki, nieutrzymywanie moczu itp.;

• zaburzenia zachowania i nieprawidłowy rozwój osobowości - do ich powstania przyczynia się niekorzystne oddziaływanie środowiska oraz skutek wczesnodziecięcego uszkodzenia mózgu. Wynikają z nadpobudliwości psychoruchowej i słabej kontroli reakcji emocjonalnych. Dodatkową przyczyną ich powstawania w przypadku dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym jest zmniejszona odporność na sytuacje trudne oraz brak zaspokojenia podstawowych potrzeb i ograniczony kontakt z rówieśnikami;

• zespoły nerwicowe - pojawiają się często w okresie dojrzewania. Dodatkowym czynnikiem ich powstania może być brak atrakcyjnego wyglądu dziecka niepełnosprawnego, który w tym wieku ma ogromne znaczenie. Mogą się dlatego tu pojawiać nerwice: lękowa, natręctw, histeryczna;

• zespoły psychotyczne: reaktywne, depresyjne, autyzm, psychozy symbiotyczne. Do psychospołecznych skutków m.p.dz. należą również niektóre mikrodeficyty, na przykład:

• zaburzenia poczucia swego ciała (orientacja swojego ciała) - wywodzi się głównie z braku doznań ekstereceptywnych tzn. otrzymywanych z powierzchni ciała przez zmysły: wzroku, słuchu, dotyku oraz odczuć proprioceptywnych (czucie głębokie z wewnątrz mięśni), występowanie tego defektu powoduje brak świadomości siebie i swej odrębności w otaczającym świcie (według ciała lokalizujemy w przestrzeni inne przedmioty). Przyczyną tego zaburzenia jest także sam brak aktywności dziecka niepełnosprawnego;

• zaburzenie koncentracji uwagi - wynika z nadmiernej wrażliwości układu nerwowego, łatwego psychicznego męczenia oraz zaburzeń w postrzeganiu. Zakłóca odróżnianie postaci od tła. Uwagę dziecka rozpraszają inne obrazy i nakładające się na siebie dźwięki;

• zaburzenia myślenia - przyczyną ich powstawania jest nieprawidłowość w funkcjonowaniu analizatorów, obniżony poziom umysłowy oraz brak doświadczeń stanowiących podstawę do poznawania i uczenia się. We wczesnym okresie rozwój ruchowy i psychiczny dziecka pozostają ze sobą w ścisłym związku. Jeśli dziecko będzie posiadać ubogie doświadczenie poznawcze, wywołane opóźnieniem motoryki, nastąpi trudność w wykształceniu się poprawnych procesów rozumowania. Opóźnienie w rozwoju myślenia przyczynia się m.in. do odroczenia od obowiązku szkolnego o 1, 2 lub 3 lata, bądź prowadzi do objęcia go nauczaniem indywidualnym.

Podsumowując zagadnienie fizycznych i psychospołecznych skutków mózgowego porażenia dziecięcego trzeba zaznaczyć, że występują one u osób z m.p.dz. w różnym stopniu i nasileniu. Z pewnością problem psychospołecznych skutków nie został w pełni wyczerpany, ale od tego w jakim czasie, tempie oraz jakimi metodami rozpocznie się usprawnianie osoby z m.p.dz. zależeć będzie wyrównanie jej zaburzeń i opóźnień oraz dalszy rozwój.

---