24. Przemoc wobec dzieci w rodzinie i w szkole
Pospiszyl przemocą nazywa "wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w wolność osobistą jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji" .
Przemoc fizyczna to wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby bez jej przyzwolenia przy użyciu siły fizycznej. Przemoc fizyczna najczęściej przyjmuje postać zewnętrznych obrażeń skóry: zranienia skóry, krwiaki, sińce, obrzęki, oparzenia, które są wynikiem bicia dzieci różnymi przedmiotami, kopania, wykręcania rąk, szarpania, ciągnięcia za ciało, za włosy, popychanie o ściany, przypalenia, kłucia, nacinania ciała, szczypania, mocnego wstrząsania ciała, rzucanie różnymi przyborami przywiązanie w celu ograniczenia swobody.
Przemoc psychiczna to wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby bez jej przyzwolenia przy użyciu środków komunikacji interpersonalnej. Najczęściej występującą formą jest znęcanie się moralne, polegające na używaniu w stosunku do ofiary słów wulgarnych. Inni formami są: groźby popełnienia samobójstwa, znęcanie się nad zwierzętami, ciskanie przedmiotami, awanturowanie się w domu, groźby bicia, niszczenie domowych sprzętów, wypędzanie z domu, zastraszanie, zmuszanie do przyglądania się szokującym scenom, pozbawienie poczucia bezpieczeństwa.
Przemoc seksualna jest wykorzystywaniem dziecka w celu zaspokojenia potrzeb seksualnych przez osoby dorosłe. Aktami przemocy seksualnej są:
- gwałt to akt przemocy gdzie agresor używa seksu dla pozbawienia człowieczeństwa i skrzywdzenia.
- molestowanie seksualne to zachowanie o charakterze seksualnym naruszające godność osobistą, nieakceptowane przez społeczeństwo jako sprzeczne z normami społecznymi. Molestowanie w najściślejszym znaczeniu jest napastliwym czynem seksualnym.
Przemoc rodzinna wobec dzieci to dramat rodziny polegający na tym, iż z jednej strony niejednokrotnie dla samego sprawcy jego zachowania stanowią problem, z którym sam nie może się uporać; z drugiej strony występuje tu specyficzna sytuacja psychologiczna i społeczna ofiar, która powoduje, iż nie są one zdolne same pomóc sobie. Konieczna jest „pomoc z zewnątrz”, odpowiednia do sytuacji interwencja. Kształtują się dwa różne obrazy dzieci jako ofiar przemocy. Pierwsze to kozły ofiarne, zahamowane, wystraszone, z lękami, które nie mówią o tym co się dzieje, mają niepowodzenia szkolne, utrudnione kontakty z rówieśnikami. Drugie to dzieci popadające w konflikt z otoczeniem, a także czasami z prawem, o agresywnych zachowaniach. Ponadto generalnie są zalęknione, żyją w ciągłym zakłamaniu, leku przed agresorem, mają poczucie bezradności. Czasami reagują agresją na otoczenie i wtedy szkoła zgłasza je na badania do poradni psychologiczno- pedagogicznej lub powiadamia sąd rodzinny.
Podstawową rolę inicjującą proces rozpoznawania pełnią przesłanki bezpośrednie, gdyż to one są powodem zrodzenia się wstępnego podejrzenia, iż dziecko jest ofiarą przemocy domowej. Wśród przesłanek największą się mają:
- występujące u dziecka objawy fizyczne i somatyczne- posiadanie tzw. objawów specyficznych nie stanowi „ostateczne dowody” jej wystąpienia. Dzieci posiadają od czasu do czasu różnego rodzaju siniaki, stłuczenia i zadrapania, które są następstwem fizycznej aktywności dziecka, wypadków, przewracania się, obijania czy rówieśniczych potyczek. Istnieją pewne oznaki fizyczne, które można uznać za wskazania występowania nadużyć np. złamania, oparzenia czy zatrucia. Jednak występowanie tych oznak może być uznawane za stosowanie przemocy wtedy, kiedy budzą wątpliwości przy składaniu wyjaśnień przez rodziców oraz nie odpowiadają samemu obrazowi uszkodzeń, mają charakter nieprawdopodobny lub nie zostały zgłoszone opiece medycznej. Urazy i zranienia u dziecka powinny być systematycznie obserwowane i dokładnie odnotowywane, gdyż niektóre obrażenia mogą ujawniać się regularnie np. zawsze w okolicy dni wypłaty pensji itp.
Przykładami obrażeń fizycznych specyficznych dla doznawania przemocy są:
- siniaki na klatce piersiowej, pośladkach, podbrzuszu, udach itp.,
- łukowate ślady wbijania paznokci,
- ślady duszenia lub krępowania czy wiązania (na szyi, nadgarstkach, w kostkach),
- uszkodzenia podniebienia i dziąseł,
- głębokie poparzenia o regularnych kształtach (żelazko, lokówka itp.) bardziej intensywne na jednym końcu,
- ślady ugryzień posiadające wyraźny zarys zębów człowieka dorosłego,
- łysienie dziecka lub tzw. łyse plamy
Przykłady symptomów fizycznych zaniedbywania dziecka w rodzinie:
- bardzo niska higiena osobista,
- zbyt niska wobec wieku waga i wzrost lub wręcz wychudzenie,
- dziecko jest zawsze głodne,
- zapalenia skóry na pośladach, ropne zapalenia skóry,
- ślady licznych ukąszeń (pchły, pluskwy),
- świerzb.
- specyficzne symptomy zachowania dziecka- dzieci doznające przemocy w rodzinie prezentują wiele form zaburzonego zachowania, co ma niezwykle istotne znaczenie dla rozpoznawania przypadków, jako iż wiele rodzajów złego traktowania przez rodziców nie pozostawia fizycznych śladów lub są one słabo widoczne (np. zachowania przemocy emocjonalnej, nadużycia seksualne bez kontaktu fizycznego lub bez oznak fizycznego przymusu, niektóre formy fizycznego znęcania się).
Typowymi zachowaniami dzieci doznających przemocy i zaniedbywania ze strony rodziców są:
- zachowania „ucieczkowe”, takie ja np. unikanie rozmów, wycofywanie się z kontaktów interpersonalnych, izolowanie się od rówieśników itp.,
- zachowania agresywne wobec innych i siebie,
- zachowania o charakterze jawnym seksualnym, to jest prowokacyjne czy kompulsywne.
Przykłady behawioralnych symptomów krzywdzenia dziecka:
- poszukiwanie przez dziecko stałej uwagi nauczyciela, ciągłe zwracanie na siebie uwagi,
- tzw. ciągłe czepianie się „lepienie się” do dorosłych,
- wyraźny bark radości życia u dziecka,
- postawa pasywna, narzekająca,
- zbyt pośpieszne przepraszanie,
- zachowania agresywne,
- moczenie się dzieci, które już od dawna tego nie robiły.
Przykłady symptomów behawioralne wykorzystywania seksualnego dziecka:
- pseudodojrzałe zachowania o seksualnym charakterze, zachowania seksualne nietypowe dla wieku,
- zachowania prowokujące seksualnie dorosłych lub rówieśników,
- ciągła, otwarta masturbacja,
- rysunki o kontekście seksualnym,
- postawa „zimnego wyczekiwania”, nadmiernie ostrożna,
- uciekanie od rzeczywistości,
- brak zaufania,
- częste ucieczki z domu,
- stany depresyjne,
- ciąża z upartym ukrywaniem ojcostwa.
Przykłady czynników ryzyka przemocy w rodzinie:
- izolacja społeczna,
- doświadczenie przez rodziców przemocy w dzieciństwie,
- niedojrzałość emocjonalna, młody wiek rodziców,
- funkcjonowanie rodziny w warunkach długotrwałego stresu społeczno- ekonomicznego, tzw. „stresu życiowego” ( nieodpowiednie warunki mieszkaniowe, niski lub nieregularny dochód, niski status materialny, bezrobocie, praca o niskim prestiżu społecznym itp.),
- problemy uzależnieniowe,
- zaburzenia komunikacji interpersonalnej,
- zaburzenia wczesnych kontaktów emocjonalnych z dzieckiem.
- ujawnianie się sprawcy- zdarza się niezwykle rzadko, „przy okazji” (terapii, badań rodziny, szukania pomocy socjalnej lub porad itp.). Niektórzy rodzice stosujący przemoc wobec dziecka zdają sobie sprawę z niewłaściwości swoich zachować i nie ujawniania sytuacji, bojąc się poniesienia określonych konsekwencji (kurateli, postępowania sądowego, gdzie rezultatem jest odebranie dziecka itp.).Rodzice nie widzący w swoim zachowaniu wobec dziecka nic właściwego, uznając swój sposób postępowania i traktowania dziecka za stosowany i efektywny. Natomiast jest również część rodziców przemocowych, którym się wdaje odczuwać swój stosunek do dziecka jako problemowy, nie uświadamiając sobie konieczności szukania pomocy.
- ujawnienie doświadczenia przemocy domowej przez dziecko- dziecko rzadko ujawnia przemoc, której doświadcza od rodziców. Ujawnia swoje doświadczenia wybranym osobom, które obdarza zaufaniem, sympatią i które postrzega jako osoby mogące mu pomóc. Najczęściej wybierają nauczycieli, wychowawców, pedagogów szkolnych, opiekunów, instruktorów, trenerów itp. lub bliskie osoby z rodziny np. babcię, ciotkę, a w sytuacjach przemocy seksualnej- matkę. Ujawnianie ma formę pośrednią, która nie powoduje, iż dziecko czuje, że zdradza rodzica i będzie przez to ukarane. Ujawnienie może przybrać postać wypowiedzi typu: „przyjaciel ma taki problem….”, „ojciec mojej koleżanki dziwnie się wobec niej zachowuje…”, „co stanie się z dzieckiem, które…”, „czy potrafi Pani zachować czyjąś tajemnicę?” itp. Dziecko może sygnalizować problem przez wręczenie osobie rysunku sytuacji lub pozostawienie takiego rysunku w pobliżu wybranej osoby bądź przez narzekanie na bliżej nieokreślone dolegliwości w nadziei. Osoba „wybrana” przez dziecko powinna w danym momencie znaleźć czas dla dziecka i wysłuchać je, a nie odsyłać do kogoś innego. Rola wybranej przez dziecko osoby polega głównie na wysłuchaniu tego, co dziecko chce powiedzieć.
Osoba, której dziecko ujawnia fakt doświadczenia przemocy, powinna zachować się zgodnie z regułami:
- nie wolno w żaden sposób sugerować, że jakaś konkretna osoba czegoś dokonał lub, że miało miejsce jakieś określone zachowanie wobec dziecka,
- należy zapewnić dziecko, że dobrze robi ujawniając problem, że jego sprawa nas obchodzi i chcemy mu pomóc,
- nie można zapewnić, że już nic przykrego się nie wydarzy oraz, że już nikt dodatkowy nie dowie się o sprawie,
- należy poinformować dziecko, co dalej nastąpi, kto i dlaczego będzie musiał się dowiedzieć o jego problemie,
- należy zapewnić dziecko, że nie jest odpowiedzialne za doznawanie przemocy,
- zasadą jest zaakceptowanie opowieści i wiara słowom dziecka oraz sygnalizowanie dziecku owej wiary i akceptacji.
- doniesienia tzw. osób trzecich- występowanie przemocy wobec dziecka w rodzinie może być zgłaszana przez członków rodziny i przez osoby mające styczność z dzieckiem i rodziną. Problem najczęściej jest zgłaszany nauczycielowi, wychowawcy dziecka, pedagogowi szkolnemu, pracownikowi socjalnemu, kuratorowi sądowemu lub policji. Osoba, której ktoś zgłasza przemoc wobec dziecka, powinna w pierwszym kontakcie wysłuchać relacji bez integrowania w jej tok. Następnie trzeba poprosić o ponowne szczegółowe przedstawienie tych zdarzeń, które wydają się najważniejsze oraz odtworzyć zdania i słowa, które osoba słyszała. Należy określić, czego osoba była świadkiem osobiście, a czego się dowiedziała od innych lub się domyśla i na jakiej podstawie. Osoba również powinna sporządzić pisemną relację.
Oceniając wiarygodność doniesień kierujemy się określonymi kryteriami:
- sposób prezentacji nie przypomina tekstu wyuczonego na pamięć,
- opowieść jest raczej nieuporządkowana, czasami wręcz chaotyczna,
- dokonywane z czasem, w trakcie kolejnych relacji uzupełnienia i korekty pasują do zasadniczego toku i rzeczywiście czynią go jaśniejszym,
- osoba zgłaszająca potrafi przedstawić doznania zmysłowe i odczuwane wrażenia z relacjonowanej sytuacji,
- osoba ujawnia oznaki pobudzenia emocjonalnego, np. ma trudności z mówieniem, sprawia wrażenie nieporadnej i zagubionej w całej sytuacji.
Specyficznym typem działań indywidualnych jest działanie osób odpowiedzialnych za wspomaganie rozwoju dzieci i funkcjonowanie rodzin (nauczyciele, pedagodzy, opiekunki, instruktorzy, trenerzy itp.) oraz pracowników różnego typu poradni, przedstawicieli służ socjalnych, policji i służbę zdrowia wobec przypadków krzywdzenia i zaniedbywania dzieci w rodzinie.
Typami indywidualnych działań wobec rodzinnej przemocy dotyczą:
- przewidywania wystąpienia zachowań przemocy- polega na ocenie dzieci i ich rodzin, w aspekcie określenia stopnia zagrożenia dzieci krzywdzeniem i zaniedbywaniem. Celem jest wczesne dotarcie z odpowiednią pomocą do tych osób- rodziców, których sytuacja indywidualna i społeczna predestynuje szczególnie do stosowania wobec swoich dzieci przemocy, zanim dojdzie do złego traktowania dziecka.
- wykrywania już występujących zachowań krzywdzących i rozpoznanie charakteru i tła problemu w danej rodzinie,
- zgłaszania przypadków przemocy lub jej uzasadnionych podejrzeń odpowiednim instytucjom,
- profilaktyki zjawiska.
Przemoc w szkole
Według Kwiecińskiego „przemoc bezpośrednia (osobista) jest odczuwana przez podmiot jako czynność użycia przeważającej siły (mocy, przewagi, dominacji) fizycznej, bądź jako opresja psychiczna czy jako stan zależności realizacji elementarnych potrzeb i interesów od porządkowania się innemu podmiotowi indywidualnemu, zbiorowemu lub pośredniczonemu przez organizację”.
Przemoc definiowana bywa także jako „użycie siły połączonej z zamachem na społecznie akceptowane dobro”, czyli to, czego pozbawienie budzi poczucie lęku, krzywdy, skupiając się wokół subiektywnego odczucia niesprawiedliwości i cierpienia przez ucznia.
Zdaniem Dąbrowskiej- Bąk w traktowaniu wychowanków dominuje naruszenie godności połączone z agresją fizyczną i słowną, presja dydaktyczna, demonstrowanie władzy i brak kwalifikacji merytorycznych nauczyciela.
Przemoc objawia się inaczej w szkołach wiejskich, gdzie dominuje brutalność metod wychowawczych (wyzwiska, rękoczyny) będąca wyrazem nieporadności wychowawczej, inaczej zaś w szkołach miejskich, gdzie przeważa demonstrowanie władzy, straszenie i złośliwa presja dydaktyczna.
Przemoc można również zdefiniować jako „oddziaływanie na wychowanka siłą fizyczną lub psychiczną w celu przymuszenia go do podporządkowania się woli wychowawcy”.
Zjawisko przemocy w szkole ukazywane jest w trzech formach:
- przemoc psychiczna, która polega na narzucaniu wychowankowi sytuacji braku wyboru, uzależnienia pewnych potrzeb od spełnienia żądań nauczyciela, podporządkowania się jego wymaganiom. Przemoc realizowana jest emocjonalnie, ekspresyjnie poprzez bezpośrednie użycie siły fizycznej, czy też dominacji psychicznej lub racjonalnie jako narzucanie swych poglądów, brak zezwolenia uczniom na dyskusję. Instytucja szkoły w swej strukturze zawiera wiele elementów przymusu np. przymus uczęszczania, siedzenia w ławkach lub przebywania grupie klasowej. Aktem przemocy jest każda sytuacja, w której uniemożliwia się lub utrudnia innym zaangażowanie w proces poszukiwania. Edukacja w szkole i wiążące się z nią werbalistyczne lekcje, wymagania związane z czytaniem lektur, metody oceniania wiedzy, dystans między nauczycielem, a uczniem, kryteria promocji są elementami utrudniającymi swobodne myślenie, twórcze poszukiwania, które powinny stanowić podstawę w procesie uczenia się. Autentyczne myślenie możliwe jest tylko w komunikacji, a szanse na nią odbierane są wówczas, gdy edukacja rozumiana jest narracyjnie. Uczniowie są tylko biernymi przedmiotami, którzy przyswajają, przechowują i odtwarzają wiedzę deponowaną w ich umysłach przez nauczycieli. Taki system pedagogiczny rodzi ludzi niedostatecznie kreatywnych, bez umiejętności poznawania i przekształcania rzeczywistości.
- przemoc strukturalna to według Kwiecińskiego „przemoc zastanych struktur świata poza jednostką na tle jej przestrzeni życia”. O efektach socjalizacji decydują techniki pedagogiczne, ale również odpowiedni pułap postrzegania świata, przekazywany przez instytucje socjalizujące. Niski poziom funkcjonowania szkoły, rozrywane więzi uczniów z klasą społeczną, z której się oni wywodzą, niedrożność kanałów kształcenia, przedwczesne „naznaczanie”, ograniczane horyzontów myślenia i spłycanie wykształcenia prowadzić mogą do blokowania rozwoju, zamiast go wspierać. Ocena efektów własnych działań oparta jest jedynie na założonych normach. Nie ma tu miejsca na autonomię, wyjście poza konwencjonalny poziom tożsamości, w którym rzeczywistość nie jest możliwa do modyfikacji i krytyki. Jedno co można zrobić to akceptować i afirmować zastane struktury świata bez kwestionowania ich zasadności. Szkoła kształtująca takie zachowanie jest blokadą przyszłej dojrzałości i rozwoju ucznia.
- przemoc symboliczna oparta na legalnym prawie do narzucania i wpajania tego, co służy interesom klas panujących, poparta autorytetem pedagogicznym. Chodzi o potoczną zasadę przekonania, że „zawsze tak było”. Działalność pedagogiczna opiera się na systematycznym wpajaniu zasad i przekonań, dążeniu do zinterioryzowania określonych wzorców zachowania i myślenia. Prowadzi to do uniwersalizacji kultury legalnej jako jedynej autentycznej, członkom klas podległych narzuca się uznawanie nielegalności ich kultury, deprecjonuje się umiejętności wyniesione z domu. Podział na kulturę legalną i nielegalną implikuje podział na ludzi wyposażonych w dziedzictwo kulturowe i ludzi wydziedziczonych z kultury. Powodzenie w edukacji nie jest wynikiem „zdolności” ucznia lub jego „aspiracji”, ale rezultatem wyposażenia kulturowego wyniesionego z domu. Uwarunkowane jest przynależnością do określonej, dominującej klasy społecznej.