25.d
M. Straszewska: PROBLEMATYKA BADAŃ NAD ŻYCIEM LITERACKIM
Źródła i charakter aktualnych zainteresowań badaczy polskich życiem literackim.
Wzrost zainteresowań zagadnieniami życia literackiego wśród badaczy polskich wywodzi się z kilku źródeł:
nacisk współczesności: ewidentność wielkiego skomplikowania i wzbogacenia problematyki literatury w jej kontekście społecznym, masowości produkcji i masowości konsumpcji, perfekcjonizmu środków przekazu kokietujących odbiorcę, złożoności i wagi czynników instytucjonalnych życia literackiego, istnienia potężnych i władczych, często głęboko ukrytych, ośrodków jego regulacji;
za impuls można też uznać rozwój socjologii, jej miejsce w nauce współczesnej, wyodrębnienie się socjologii literatury jako osobnej gałęzi tej dyscypliny.
Pojęcie „życia literackiego”. Zakres. Główne typy badań
W pojęciu „życie literackie” zawiera się dynamika procesów zachodzących w określonej społeczności, na określonym terytorium, w określonym czasie, przebiegających w relacjach: społeczność w jej aktualnej formacji kulturowej i cywilizacyjnej - pisarze - wytwory literackie - pośrednicy i środki przekazu - odbiorcy - społeczność. Przy czym przebiegi tych procesów zachodzić mogą różnokierunkowo.
Elementy konstytutywne pojęcia życia literackiego: przestrzeń i czas, zakładają uwzględnienie umotywowanej regionalizacji i periodyzacji, a więc ujęcie geograficzno-historyczne.
W wyborze owych planów przestrzenno-czasowych za wskazówkę należałoby uznać odrębność sytuacji historycznej mającej wpływ na charakter i dynamikę procesów życia literackiego (np. Warszawa czasów stanisławowskich). Sytuacja historyczna sugeruje hierarchizację problemów, które winny się znaleźć w polu badawczym. Ale zakresy te mogą być wyodrębnione także ze względu na animatorską funkcję prądu kulturowego czy literackiego.
Zadowalające przedstawienie życia literackiego, jego specyfiki, na wyodrębnionym polu badawczym wymaga przynajmniej niejako potencjalnej, w świadomości badacza - konfrontacji porównawczej bądź z innymi terenami w tymże samym okresie, bądź w układzie czasowym z okresem poprzednim i następnym, a także z innymi narodowymi ośrodkami kulturowymi, w których bądź zachodziły procesy analogiczne lub które przez jakiś rodzaj kontaktów wpływały na owo życie literackie stanowiące przedmiot naszych badań.
Na życie literackie składają się zjawiska niejednorodne, z których każde posiada własna dynamikę przemian powodowanych różnymi czynnikami, że każde z nich może być przedmiotem osobnych badań w ramach jakiejś poddyscypliny.
W badaniach życia literackiego zarysowują się dwa zasadnicze typy:
pierwszy z nich to ujęcie historyczne, globalne, syntetyczne, obejmujące wszystkie elementy składowe pojęcia „życie literackie”, w których jednak akcenty padają na to, co stanowi jego cechy wyróżniające w danym okresie, na jego specyficzność, inność, na siły, które decydują w tym okresie i na danym terenie o jego dynamice. Przy czym ujęcia całościowe mogą mieć różny charakter w zależności od tego, czy centrum zainteresowań badacza stanowi literatura, jej społeczne uwarunkowania, funkcjonowanie, konsekwencje, czy społeczność i jej aktywność mająca związek z literaturą;
drugim typem byłyby badania dotyczące wybranych elementów życia literackiego, ujmowanych przekrojowo w aspekcie bardziej socjologicznym czy nawet socjopsychologicznym (np. kształtowanie się kręgów czytelniczych, kult pisarzy…)
Fakty literackie. Ruch literacki
W badaniach życia literackiego roboczo przydatnym wydaje się odróżnienie socjologicznych faktów literackich od aktów literackich.
Jednostkowym faktem literackim byłby wszelki przekaz literacki udostępniony do odbioru (cyrkulujący rękopis, kopie ręczne, czy sporządzone mechanicznie, przekaz ustny wobec słuchaczy, jego zapis, nagranie itp.). Oczywiście mamy do czynienia zarówno z faktami prostymi, jak i złożonymi (zbiór różnych tekstów, tekst + ikonografia, antologia, czasopismo itp.).
Problemem dyskusyjnym staje się natomiast sprawa uwzględniania w badaniach nad życiem literackim owych aktów, które nie stały się faktami, aktów, którymi zajmuje się historia literatury, zwłaszcza w ujęciach monograficznych pisarstwa poszczególnych twórców. (Czy całe dzieło Norwida 2. poł. XIX w. znajduje się w orbicie życia literackiego naszej emigracji?).
Ruch literacki - zwielokrotnianie, udostępnianie, krążenie faktów literackich. Obejmuje on zarówno teksty, które szybko z aktów stały się faktami, jak i te, które od powstania dzieli mniejszy lub większy okres, ale także i te, genezą związane z czasami odległymi, a dopiero udostępnione po raz pierwszy, wznowione, włączone w obieg dzięki przekładowi. Ów ruch literacki znajduje się w centrum badan życia literackiego. Badacz prezentując ruch literacki, uwzględnia tę synchroniczną cyrkulację faktów literackich, które jako akty lub fakty literackie powstały w różnych czasach, ukazuje przyczyny prawidłowości ich funkcjonowania właśnie w danym okresie.
Istotnym problemem stojącym przed badaczem życia literackiego jest sprawa czynników zarówno osobowych, jak i instytucjonalnych, natury ideologicznej i natury materialnej powodującej ów ruch literacki, tj. powielenie i recepcję tekstów. Oczywiście będzie chodziło o edytorstwo, zarówno o sprawy personalne inicjatorów i animatorów ruchu wydawniczego, ich postaw (np. mecenasostwo), o wzajemne stosunki wydawca-pisarz, o „politykę” wydawniczą, dostosowywanie się do zapotrzebowań czytelniczych i zdobywanie, kształtowanie czytelników, jak i o sprawy ekonomiczno- technologiczno- techniczne związane z powieleniem tekstów, ujmowanym w kategoriach przemysłowych. Osobne zagadnienia to przedmiotowa, materialna postać powielonego tekstu, jej cechy, które stanowią swoiste bodźce psychologiczne, jej socjopsychologiczne funkcje (objętość, format, czcionka, efektowność i niepozorność edycji, ilustratorstwo, reklamowość, nakłady, ceny, seryjność itp.).
Zagadnienie księgozbiorów „otwartych”, ich profilu. Miejsca w nich literatury pięknej, akcji pozyskiwania czytelnika, dostępność bibliotek i czytelni, mediatorstwa bibliotekarzy - istotnego czynnika ruchu literackiego - stanowi niewątpliwie problem znajdujący się w pewnej mierze w polu badawczym życia literackiego.
Pisarze
Główny natomiast zespół spraw ważnych dla zagadnienia życia literackiego wiąże się z pisarzami jako członkami społeczeństwa, określeniem ich przynależności socjalnej, formacji intelektualnej, postawy światopoglądowej, orientacji politycznej, przynależności do grupy wieku i z ich stosunkiem do panujących prądów, konwencji literackich. Dalej stanie przed badaczem pytanie o faktyczną rolę pisarza czy poszczególnych grup pisarzy w kulturze danego okresu w porównaniu do innych grup (ludzie nauki, artyści, politycy, duchowieństwo), skonfrontowane z sytuacją historyczną nakładającą określone obowiązki, z rolą czy wręcz posłannictwem wyznaczanymi pisarzowi przez prądy kulturowe epoki, a także z przeświadczeniem samych pisarzy.
Inny problem to tworzenie się grup pisarskich i łączące się z tym sprawy przywództwa, manifestów, antagonizmów, strategii i taktyki walki, form obyczajowych autodystynkcji („cyganeria”, preferowanie określonego stylu obyczajowego itp.). wreszcie proces profesjonalizacji pisarstwa, prowadzący do wyodrębnienia pisarzy jako grupy zawodowej, wymaga przebadania w odniesieniu do formowania się innych grup zawodowych (wewnętrzny podział z uwagi na uprawiany typ pisarstwa i stosunek do gatunków preferowanych przez dominujący prąd literacki w danej epoce, sytuację materialną; hierarchie, zrzeszenia, kodeks postępowania, etyka zawodowa, prawo autorskie itp.). a także dania odpowiedzi na pytanie zarówno o konsekwencje profesjonalizacji w samej twórczości, jak i stosunku społeczeństwa do pisarzy.
Presje i hamulce działające na pisarstwo oraz kontrakcje
Pod umowną nazwą presji i hamulców rozumiemy te różnorakie czynniki, które dają się wyodrębnić jako siły zewnętrznego, społecznego nacisku czy hamowania powodujące w danym okresie częstotliwe bądź liczne, zbliżone pod jakimś względem realizacje pisarskie, lub ich brak albo też niezgodność produkcji pisarskiej z pisarskimi zamiarami. Będzie to np.:
Presja wydarzeń, historycznego doświadczenia zbiorowego domagającego się literackiej manifestacji (np. pisarstwo okolicznościowe, aktualnie agitacyjne…)
Inny typ presji stanowią w pewnych sytuacjach dające się uchwycić zapotrzebowania czytelnicze spowodowane jakimiś wydarzeniami, zaciekawieniem określoną problematyką, wymogami emancypujących się, awansujących społecznie grup itp.
Za analogiczny można uznać typ presji jakiejś ideologii powodującej wprzęganie literatury w realizację stawianych jej celów, jej służebność wobec tychże ideologii bądź porzucenie pisarstwa na rzecz innej działalności tym celom podporządkowanej.
Jako typ presji występuje także działanie mniej lub bardziej widocznego mecenatu czy też działania ograniczającego swobodę twórczą, zachęty do udziału w kompetencji przy określonych warunkach stawianych uczestnikowi tych zawodów (konkursy).
Drugą kwestią są siły hamujące:
Różnoraka cenzura, na dużych przestrzeniach naszej kultury cenzura obca. Poznanie tajników cenzury, jej mechanizmów i zmienności kryteriów jest rzeczą niezwykle trudną.
Cenzura „pośredników”: redaktorów, wydawców, wreszcie zjawisko „autocenzury”. Istotnie bowiem znaczenie ma również nacisk opinii zarówno ze strony „krytyków”, ferujących sądy upowszechniane na skutek druku lub kolportowane ustnie, jak i dezaprobata wyrażona przemilczeniem. Owe siły hamujące wywołują kontrreakcję ze strony piszących. Zwłaszcza w przypadku „gry” z cenzurą obcą (kamuflaże, druki poza zasięgiem cenzury, anonimowość).
Czasopiśmiennictwo
Czasopiśmiennictwu, które koncentruje różnoraką problematykę aktualną, zarówno w jej warstwowym układzie, jak i w następstwie czasowym, które staje się podstawowym źródłem przy ustalaniu kroniki wydarzeń, jak i ich topografii, w badaniach życia literackiego zajmuje miejsce szczególne.
Czasopiśmiennictwo literackie, a także inne periodyki lub prasa codzienna, użyczająca literaturze i jej sprawą swoich łamów, rozpatrywane są w trzech aspektach: ogólnych tendencji ideowo-literackich, jakie reprezentują, doboru czy przypadkowości publikowanych materiałów literackich, adresatów pism i faktycznego zasięgu recepcji.
Jeśli idzie o funkcjonowanie faktów literackich w prasie, uwaga badacza pada nie tylko na sam tekst, ale wymaga interpretacji jego miejsca i kształtu w układzie typograficznym pisma, różnie wszak „atakującym” odbiorcę. W przypadku druku w prasie mamy do czynienia na ogół z większą szybkością i zasięgiem w dotarciu do czytelnika, ale i z odmiennymi „żywotem” tekstu wtłoczonego w teksty inne, szybciej ginącego, łatwiej ulegającego zniszczeniu.
Z punktu widzenia badania życia literackiego istotna jest także rola mediacyjna czasopisma jako informatora o życiu literackim w innych kręgach kulturowych, często najszybszego importera nowości literackich obcych, ale także jako pomostu między współczesnością a tradycją literacką, jako czynnika partycypującego zarówno w ukształtowaniu kultury historycznoliterackiej czytelników (oceny niedawnej przeszłości literackiej, zwroty ku literaturze dawnych epoko…), jak i w próbach ożywienia lub rozprawienia się z jakąś tradycją w kontekście problemów aktualnych danego okresu i przy zastosowaniu jego kryteriów ocen.
Ilość pism literackich, ich zasięg, poczytność w porównaniu z innego rodzaju prasa specjalistyczną, miejsce spraw literatury na łamach dzienników i innych periodyków przyjąć można w znacznej mierze za miernik intensywności życia literackiego w jakimś okresie.
Czytelnicy
Badacz życia literackiego zajmuje się także odbiorcami literatury. Punkt ciężkości przenosi na dojrzałe czy dojrzewające do odbioru świadome grupy czytelnicze na czele z samymi pisarzami, z mniej lub bardziej profesjonalną krytyką, z ludźmi obcującymi z literaturą częstotliwie. Dopiero ten stosunkowo najłatwiej dający się zrekonstruować obraz recepcji rzutowany jest, czy raczej konfrontowany, z powszechniejszym odbiorem, niełatwym do ustalenia, zwłaszcza w odniesieniu do epok dawniejszych.
Interpretacja spraw tejże recepcji, szybkości i zasięgu przenikania faktów literackich w odbiór czytelniczy, wymaga od badacza świadomości niejako potencjalnych w różnych grupach czytelniczych, możliwości czytelniczych wynikających z inicjacji w czytelnictwo i ze stopnia łatwości kontaktu z książką (możność zakupu, wypożyczeń). Oczywiście istotną kwestią są zarówno sprawy wyborów czytelniczych, przyczyny ich zmienności, jak i poszerzania się kręgów czytelniczych, funkcjonowania określonych typów faktów literackich w określonych grupach społecznych, wykrywanie zależności owych preferencji od różnych czynników (wiek, płeć, przynależność socjalna, zawód, wykształcenie, czas wolny).
Osobny zestaw problemów wiąże się z relacją, jaka zachodzi między odbiorcami literatury a osobistościami pisarzy. Chodzi nie tylko o role przypisywane twórcą przez społeczność kulturalną w różnych okresach historycznych, o miejsce wyznaczane im w hierarchii społecznej w stosunku do innych twórców czy innych aktywnych uczestników życia zbiorowego, ale także o zainteresowanie osobą pisarza, jego innością, o ciekawość intymnego życia pisarzy, „tajemnic” procesów tworzenia, spraw warsztatu, biograficznych „kluczy” do twórczości, o funkcję anegdoty, sensacji.
1