4955


Olga Czyżycka

Bernard Barbier „Mitteleuropa. Definicja geograficzna”.

Artykuł jest próbą zdefiniowania pojęcia historycznego, jakim jest Europa Środkowa, w kategoriach geograficznych. O uznaniu pewnego regionu za przestrzeń geograficznie odrębną decydują takie czynniki, jak geografia fizyczna oraz ingerencja ludzka w kształtowanie przestrzeni i jej skutki.

Termin niemiecki „Mitteleuropa” ma wydźwięk historyczny i geopolityczny, gdyż od XIX wieku do końca istnienia III Rzeszy było wykorzystywane do określenia strefy wpływów niemieckich, powstałej w wyniku ekspansji od około 1000 roku. Pojęcie „Europa Środkowa” ma również swe odniesienie geograficzne, literatura przedmiotowa kwalifikuje do niej Niemcy, Polskę, Austrię i tereny byłej Czechosłowacji. Kwestią sporną jest przynależność Swajcarii, Węgier i Rumunii do obszaru Europy Środkowej. Polityczny podział Europy wzdłuż „żelaznej kurtyny” na demokratyczny Zachód i socjalistyczny Wschód, który utrzymywał się przez prawie półwiecze nie pozostał bez znaczenia, dostrzegano jednak odrębność tzw. „republik socjalistycznych Europy Środkowej” od reszty bloku wschodniego. Po upadku reżimu komunistycznego, wielkiej transformacji w Europie i zmianach na jej mapie politycznej, nastąpiła potrzeba ponownego zdefiniowania Europy Środkowej w kategoriach geograficznych. W swoim referacie, wygłoszonym w roku 1991, Bernard Barbier stawia pytanie „Czy istnieje w sercu Europy przestrzeń, której jedność jest wyraźnie określona i która przeciwstawia ją regionom otaczającym?”. Szukając na nie odpowiedzi, próbuje nadać temu znanemu pojęciu ścisłość naukową, badając czynniki geografii fizycznej oraz geografii człowieka.

Termin Europa Środkowa został ukuty w oparciu o jej centralne, choć nie w ściśle geometrycznym znaczeniu, położenie na kontynencie. W ten sposób zaznacza się jej odrębność względem Europy Północnej - Fennoskandii, Wschodniej - rosyjskiej, Południowej, czyli Europy trzech Półwyspów - Bałkańskiego, Apenińskiego i Iberyjskiego, oraz Europy Zachodniej, którą tworzą Francja, Benelux i Wyspy Brytyjskie. Emmanuel de Martonne w swych dziełach z okresu międzywojennego podkreśla, że w odróżnieniu od pozostałych części kontynentu, środkowa jego partia pozbawiona jest naturalnego „poligonu” dla swojej ekspansji. O tyle, o ile Rosja dysponuje olbrzymim obszarem azjatyckim i w tamtym kierunku mogła realizować swoje ekspansyjne zakusy, Zachód zaś w oparciu o bliskość Atlantyku budować swą potęgę kolonialną, podobnie jak częściowo Południe dzięki handlowi śródziemnomorskiemu, o tyle zaś kraje Europy Środkowej, o stosunkowo niewielkiej powierzchni i niejako zakleszczone między Wschodem a Zachodem „musiały realizować swe sny o wielkości wewnątrz tego obszaru centralnego. Na przestrzeni historii największe sukcesy na tym polu odnosiły Niemcy, ale w swoim czasie potęgami okazały się również królestwa polskie i węgierskie.

Analiza topografii Mitteleuropy nie pozwala na jej wyraźne zdefiniowanie czy wyodrębnienie zdecydowanych naturalnych granic regionu. Zasadniczo na jej obszar składają się horyzontalne pasy ciągnące się na linii wschód-zachód. Pierwszy z nich stanowi Nizina Środkowoeuropejska, poniżej pas średniogórzy i kotlin hercyńskich i wreszcie wysokie łańcuchy kompleksu alpejsko-karpackiego. Żaden jednak z wyszczególnionych pasów nie wyznacza granic Mitteleuropy, wszystkie ciągną się bowiem dalej na wschód lub zachód (zarówno obszar nizinny rozciąga się na zachodzie aż po Flandrię, a na wschodzie dociera do wielkich równin rosyjskich, jak i oba pasma górskie, których masywy górskie kończą się daleko poza granicami Europy Środkowej). O ile więc można wyodrębnić pewne wspólne cechy tego obszaru, polegające na poziomym układzie przestrzennym form ukształtowania terenu, o tyle nie można jednak stanowczo stwierdzić jego wewnętrznej jedności topo-morfologicznej ani bezspornie wytyczyć granic zewnętrznych.

Także pod względem czynników bioklimatycznych trudno mówić o jakichś specyficznych własnościach odróżniających tę część kontynentu od pozostałych. Klimat Europy Środkowej określa się jako półkontynentalny, tzn. przejściowy między łagodnym i wilgotnym klimatem oceanicznym, a suchym i ostrym panującym w głębi kontynentu, podobnie jak między klimatem śródziemnomorskim a nordyckim. Ścieranie się mas powietrza napływających ze wschodu i z zachodu oraz wynikające z tego zmiany warunków meteorologicznych i wahania pogody utrudniają sklasyfikowanie klimatu Europy Środkowej jako jednorodnego. Istotne znaczenie ma również liczebność mikroklimatów występujących w górzystych częściach regionu, zróżnicowanych ze względu na położenie bądź górskie, bądź kotlinne. Charakter przejściowy widoczny jest również w gleboznawstwie i biogeografii, gdyż nie ma gatunków fauny i flory charakterystycznych wyłącznie dla Mitteleuropy, a niewystępujących gdzie indziej.

Po zanalizowaniu elementów geografii fizycznej Mitteleuropy rzuca się w oczy przede wszystkim przejściowość jako kategoria widoczna we wszystkich aspektach geograficznych. Ta właśnie właściwość nie pozwala na wyraźne naszkicowanie bezdyskusyjnych granic Mitteleuropy. Każda próba ich wytyczenia nastręcza wątpliwości - na północy casus Danii; na zachodzie płynne przejście za linię Renu; na południe gdzie zaczyna się świat śródziemnomorski i bałkański? Wydaje się, że tylko na wschodzie, z racji dużych różnic między Europą Środkową a częścią rosyjską kontynentu (niespotykane gdzie indziej olbrzymie powierzchnie i połacie równinne, klimat wyraźnie kontynentalny, inne uwarunkowania przyrodnicze) można w miarę pewnie postawić linię graniczną.

Skoro natura geofizyczna nie dostarcza dostatecznych przesłanek do wyraźnego odgraniczenia Mitteleuropy, należy zbadać również ingerencję ludzką na geografię tego regionu. Działalność człowieka datowana jest tu na ponad 1000 lat i głęboko przeobraziła ten teren pod względem organizacji przestrzeni rolniczej, typu struktur i krajobrazów przemysłowych, wpływów etnicznych, rodzaju architektury, itd. Krajobraz nosi piętno historii, która go kształtowała, tzn. systemów politycznych, religijnych, gospodarczych i społecznych. Europa Środkowa odegrała rolę łącznika, który rozprzestrzeniał cywilizację europejską, zrodzoną w kręgu śródziemnomorskim i zachodnim, dalej, na wschód i północ. Autor tekstu zwraca jednak uwagę, że ten, trwający tysiąc lat kierunek, został w ostatnim 40-leciu odwrócony, a epoka reżimu komunistycznego również odcisnęła ślad na krajobrazie Europy Środkowej poprzez intensywną industrializację, zmiany struktur agrarnych i rozrost ośrodków miejskich.

Pod względem gęstości zaludnienia, Mitteleuropa ponownie plasuje się między zachodem a wschodem, ponieważ charakterystyczne dla całego kontynentu jest tendencja spadkowa tej wartości w kierunku wschodnim. Niższa gęstość zaludnienia w porównaniu z zachodem, bogatym w duże skupiska ludzkie, ma także swoje uwarunkowania historyczne: częste konflikty, przesuwanie granic i migracje. Te czynniki znalazły odbicie także w przekroju etnicznym i narodowościowym Mitteleuropy. Obecnie 90mln osób zamieszkujących ten region jest pochodzenia germańskiego, 55mln - słowiańskiego oraz 10mln - węgierskiego. Kontakt z cywilizacją zachodnią ludy te zawdzięczają religii chrześcijańskiej i kościołowi rzymskiemu; 2/3 społeczeństwa Europy Środkowej jest wyznania katolickiego, 1/3 zaś - protestanckiego.

Zawirowania historyczne i polityczne na ziemiach środkowoeuropejskich powodowały wzrost silnych uczuć narodowych i nierzadko tendencje nacjonalistyczne, ale również i specyficzny kosmopolityzm będący efektem przemieszania narodowości, grup etnicznych, wyznań i kultur. Jednocześnie zachodziło tu zjawisko niespotykane w państwach Europy Zachodniej, których granice nie ulegały takim zmian, a które polegało na odbiciu różnorodności etnicznej na przekroju społecznym.

Różnice są wyraźne nie tylko w opozycji do krajów zachodnioeuropejskich, ale i w odniesieniu do części wschodniej, zdominowanej przez Rosję, prawosławną, odmienną kulturowo od Zachodu, przez wieki podporządkowanej silnej władzy politycznej, zacofanej gospodarczo. Pozwala to na dość precyzyjne usytuowanie granicy Mitteleuropy na wschodniej granicy Polski (z wyjątkiem może miasta Lwowa, które architekturą przystaje do wzorców zachodnich). Również w kierunku południowym wyznaczenie granic nie przysparza trudności - narody bałkańskie, choć słowiańskie, przez wiele lat pod dominacją Imperium Osmańskiego, różnią się także wyznaniem i nie należą do Europy Środkowej. Za najbardziej wysunięty na południowy wschód fragment Mitteleuropy uważa się Siedmiogród.

Początkową formą organizacji i zagospodarowania przestrzeni Mitteleuropy było wylesianie i rolnictwo, które pojawiło się praktycznie od początków działalności ludów germańskich i słowiańskich. Kluczowym zagadnieniem jest kolonizacja germańska, która objęła niemal cały region. Ekspansja germańska niosła ze sobą nowe formy struktur agrarnych, które powstawały obok tradycyjnych wsi słowiańskich. Taka forma działalności wiejskiej spotykana jest wyłącznie w Europie Środkowej, gdyż lokacja wsi i miast na prawie niemieckim nie przekroczyła wschodniej granicy Polski, a na południu została zatarta przez długotrwałą okupację turecką. Tym zachodnim formom gospodarowania nie towarzyszyła jednak wysoka wydajność rolna, Mitteleuropa pozostawała więc w tyle za Europą Zachodnią. System socjalistyczny i rolnictwo kolektywne zmieniło krajobraz wiejski Środkowej Europy, ale tylko w stopniu umiarkowanym. Autor artykułu przewiduje, że wprowadzona odgórnie organizacja wsi niebawem zaniknie, a fakt, że w Polsce kolektywizacja nie została w pełni wprowadzona nadaje dodatkowe znaczenie jej wschodniej granicy.

Pod względem rozwoju przemysłu i jego wpływu na zmiany krajobrazowe, również niepodważalna jest rola ludności niemieckiej. Tereny bogate w złoża podlegały eksploatacji już od czasów Średniowiecza. Skutkiem jest wysoka gęstość zaludnienia tych pozornie niesprzyjających terenów górskich. Zaczęła zarysowywać się różnica między wschodnią a zachodnią, bardziej uprzemysłowioną częścią Mitteleuropy. Czasy nowożytne przyniosły rozwój wielkiego przemysłu, a epoka socjalizmu dalszą industrializację. Procesy te pogłębiły istniejące już kontrasty.

Podobnie jak w przypadku wsi, wpływy germańskie miały ogromne znaczenie na rozwój i kształt miast, które pokryły siatką Mitteleuropę. Bywało również tak, że model miasta zachodniego utrwalał się bezpośrednio na wzór miast włoskich czy francuskich, przeważała jednak forma oparta na prawie niemieckim. Ich gęstość malała z zachodu na wschód, a najazdy mongolskie i tureckie powiększały ten omawiany już dystans. Pod względem architektonicznym ośrodki miejskie środkowej partii kontynentu zdecydowanie przynależą do kręgu kulturowego Zachodu, występują tu te same formy i style, choć odznaczające się pewną specyfiką regionalną. Występowanie w miastach takich, jak Lublin, Zamość, Białystok czy Przemyśl elementów typowych dla miast zachodnich potwierdza zasadność tezy o oparciu wschodniej granicy Mitteleuropy na Bugu, a nie, jak chcieliby niektórzy, na Wiśle. Industrializacja XIX i XX wieku przyniosła zmiany w krajobrazie oraz pewną liczbę nowych miast, nie zmieniając jednak zasadniczo ich sieci; zachował się europejski charakter zabudowy urbanistycznej. Również epoka socjalistyczna nie zmieniła zasadniczo tego stanu rzeczy, choć pozostawiła ślad w postaci budowli socrealistycznych, olbrzymich osiedli mieszkaniowych, czy ośrodków przemysłowych. Bernard Barbier podkreśla związek krajów Mitteleuropy ze światem zachodu i intensywne kontakty z sąsiadami z zachodu i południa, które zdecydowały o ich wyraźnej przynależności do kręgu cywilizacji europejskiej. Ciągłość tej jedności została przerwana przez polaryzację stosunków w Europie, jednak po upadku bloku wschodniego tradycja tej wymiany będzie mogła być kontynuowana.

W formułowanych wnioskach autor zwraca uwagę na pewną jedność w krajobrazie zarówno naturalnym, jak ty modyfikowanym przez człowieka, która decyduje o odrębności Mitteleuropy. Nie oznacza to, że region jest jednorodny. Ponownie podkreśla się przejściowy charakter Europy Środkowej, która na swych krańcowych obszarach ma wiele cech upodabniających ją do krain, z którymi sąsiaduje. Dlatego wyrażenie Zwischeneuropa, czyli Europa Przejściowa, jest być może trafniejsze od budzącego nieraz negatywne skojarzenia Mitteleuropa. Inną propozycją jest nazwa Europe médianne, której użył francuski geograf Yves Lacoste.

Za granicę zachodnią Mitteleuropy należy uznać granicę Niemiec z Francją i Beneluxem. Choć podobieństwo krain nadreńskich z państwami zachodnimi oraz członkostwo RFN-u we Wspólnocie Europejskiej sugerowałyby przynależność tej części do Europy Zachodniej, to jednak Niemcy zawsze tworzyły podstawę Mitteleuropy. Tym bardziej uzasadnione jest to rozumowanie po zjednoczeniu RFN i NRD. Także Szwajcaria, choć nie odegrała istotnego wpływu na historię regionu, uznawana jest za część Europy Środkowej ze względu na ludność germańską (pomimo części retoromańskiej). Dania natomiast, ze względu na powiązania historyczne z krajami skandynawskimi i tradycję, uznawana jest za część świata nordyckiego. Również kraje nadbałtyckie nie są uznawane za część Mitteleuropy, z racji ich oddalonego położenia (pomimo wpływów germańskich czy wspólnej przeszłości z Koroną Polską). Polska z całą pewnością należy do Europy Środkowej, która kończy się wraz z jej wschodnią granicą. Dalej krajobraz zmienia się zasadniczo, rozpoczyna się Europa Wschodnia, o olbrzymich przestrzeniach, powiązana z Azją, o religii prawosławnej, przewagą regionów wiejskich nad miastem, rzadszym zaludnieniu. Węgry, choć o ludności niesłowiańskiej, to jednak katolickiej, uznaje się za część Mitteleuropy. O tej przynależności decydują silne wpływy germańskie, a szczególnie austriackie. Ciężko zaliczyć do Europy Środkowej Rumunię, nie tylko ze względu na język z rodziny łacińskiej, ale i ograniczony wpływ zachodu i mniejszy udział tego państwa w historii Mitteleuropy. To samo odnosi się do państw bałkańskich, głównie prawosławnych, będących długo pod jarzmem tureckim. Słowenia stanowi tu wyjątek, gdyż austro-węgierska przeszłość nadała temu kraju cechy charakterystyczne dla państw Europy Środkowej.

W tak wyodrębnionej Mitteleuropie łatwo oczywiście wyróżnić część germańską, na którą składają się Niemcy, Austria i Szwajcaria, nie tylko dzięki językowi i kulturze, ale i wysokim poziomie życia. Drugą część stanowią kraje niegermańskie, słowiańskie lub madziarskie: Polska, Czechosłowacja (artykuł powstał przed rozpadem) oraz Węgry, których przynależność do obozu stalinowskiego przesądziła o zahamowaniu rozwoju gospodarczego w porównaniu do zachodnich sąsiadów. Obecnie kraje te stoją przed szansą nadrobienia zaległości, gdyż przywrócona została im możliwość ponownego zwrócenia się ku zachodowi. Złamanie podziału kontynentu na część demokratyczną i socjalistyczną i przerwanie żelaznej kurtyny przywraca dawne znaczenie pojęciu Europy Środkowej.

B. Barbier „Mitteleuropa. Definicja geograficzna”, Przegląd Geograficzny, t. LXII, z. 3-4, 1991, str. 231

j.w.

4



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
4955
praca-licencjacka-b7-4955, Dokumenty(8)
4955
4955
4955
4955
4955
4955

więcej podobnych podstron