Krzysztof PAUL
KRZYŻE POKUTNE
Kamienne krzyże pokutne należą - obok szubienic, pręgierzy, kamiennych kapliczek i stołów sędziowskich do grupy tzw. zabytków prawa. W średniowieczu istniało kilka rodzajów oznaczeń funkcjonowania norm prawnych sygnowanych znakiem krzyża. Były to:
krzyże targowe - oznaczające przywilej handlowy nadany osadzie,
krzyże azylu - wyznaczające obszar, w obrębie którego obowiązywał zakaz ścigania przestępców,
krzyże wolności - wskazujące, iż dana osada została na pewien okres (np. odbudowy po pożarze) zwolniona z opłat fiskalnych,
krzyże jako znaki graniczne oraz - omawiane
krzyże pokutne.
Krzyże pokutne stawiał sprawca zabójstwa na miejscu zbrodni, były one elementem prawa pokutnego wywodzącego się zapewne z krajów niemieckich (gdzie istnieje ich ok. 4 tys.), obowiązującego w księstwie świdnicko - jaworskim od 1301 r. do czasu wprowadzenia przez cesarza Karola V nowego kodeksu karnego (Constitutio Criminalis Carolina) w 1532 r. Dzięki sile tradycji prawo to przetrwało do połowy XVII w. Na Śląsku, który był uważany za wschodnią granicę ich stawiania, zewidencjonowano ok.400 krzyży. Pod koniec lat 70-tych XX w. odkryto dwa krzyże pokutne na ziemi kieleckiej, a niektóre źródła (1) podają, że wraz z osadnictwem niemieckim dotarły w okolice Nowogrodu Wielkiego i Jeziora Pejpus.
Krzyże te wykonywano na Dolnym Śląsku z miejscowych surowców tj. z granitu lub piaskowca (prawdopodobnie wcześniejsze drewniane nie dotrwały do naszych czasów), stoją często nadal na miejscu zbrodni, na uboczu. Były one elementem umów kompozycyjnych (ugodowych). Umowy te zwane również Compositio były porozumieniami między zainteresowanymi stronami zawieranymi przy udziale władz wsi, miasta lub przedstawicieli kościoła, wpisywano je do ksiąg i po wywiązaniu się z zobowiązań wpis odpowiednio uzupełniano odnotowując realizację postanowień - miało to wielkie znaczenie dla sprawcy mordu. W średniowieczu bowiem, obowiązywała zasada odwetu („oko za oko”), karano torturami i śmiercią nawet za nieumyślne zabójstwo, powszechnie stosowano vendettę - krwawą zemstę rodową za znieważenie lub pozbawienie życia kogoś z członków rodu.
Compositio i wraz z nimi pojawiające się krzyże pokutne świadczą o złagodzeniu obyczajów. Porozumienia te stworzyły możliwość zadośćuczynienia za popełnione przestępstwa poprzez atrybuty zastępcze, czyli określone świadczenia na rzecz rodziny poszkodowanej, a nieraz i całej społeczności, z której wywodziła się ofiara. Z zachowanych dokumentów wynika, że zawsze nakładano obowiązek własnoręcznego wykonania i wystawienia krzyża pokutnego oraz dokładnie określano inne świadczenia:
dla rodziny - ekwiwalent pieniężny dla dzieci i wdowy na wychowanie, kształcenie i utrzymanie, zwrot kosztów lekarza (cyrulika) i pogrzebu,
na rzecz kościoła - zamówienie określonej ilości mszy, dostarczenie wosku, świec, odbycie pielgrzymki lub jej sfinansowanie innym osobom,
na rzecz sądu - opłacenie wypitego podczas przewodu piwa i posiłków,
dla społeczności - np. opłacenie biedocie kąpieli „oczyszczających” i pożywienia zjedzonego po kąpieli.
Umowy te w niektórych regionach były tak powszechne, że wykształcił się pewien ich stały wzór, w którym zmieniano tylko nazwiska, daty, miejscowości i kary dodatkowe. Po spełnieniu wszystkich nałożonych kar następowało pogodzenie się przy krzyżu rodziny zamordowanego z zabójcą przez podanie sobie rąk. Od tej chwili zabójca stawał się wolny od winy.
Z najwcześniejszego okresu pochodzą krzyże pokutne o opadających zaokrąglonych ramionach, późniejsze różnią się proporcją długości ramion do wysokości, kolejne mają wyryte wizerunki narzędzi mordu lub atrybuty określające zawód zamordowanego, a najmłodsze są krzyże z rysunkami figuratywnymi i scenami oraz napisami (II poł. XVI w.).
Wprowadzenie kodeksu karnego przez Karola V nie zakończyło wznoszenia krzyży, zabójca odpowiadał przed sądem, a krzyż stawiała rodzina zamordowanego dla upamiętnienia zdarzenia i uczczenia pamięci tragicznie zmarłego.
Najstarszym w Europie krzyżem pokutnym, z którym powiązany jest dokument umowy kompozycyjnej jest krzyż w Stanowicach (gmina Strzegom) z 5 grudnia 1305 r. - obchodził właśnie 700-lecie. Dokument zachowany w archiwum joannitów w Pradze, potwierdzający ugodę wystawiła księżna Beatrycze żona Bolka I Świdnickiego. Zamordowany został młynarz ze Stanowic przez zarządcę zakonnego folwarku.
Część, być może większość, krzyży została przeniesiona w inne miejsce, niekiedy celowo, w pobliże kościołów lub na skrzyżowania dróg, gdzie lepiej spełniały swój cel, wymuszając niejako modlitwę za zmarłego.
Krzyże pokutne mają zasadniczo kształt krzyża łacińskiego, rzadko maltańskiego, wyjątkowo z aureolą. Na niektórych wyryto narzędzia mordu m.in.: miecz, dzida, strzała, topór, cep, maczuga, nóż, kusza. Miały różną wielkość np. w Kijowicach 2 m, a w Środzie Śl. 30 cm. Niekiedy były wmontowane w istniejącą kapliczkę. Uznano je za zabytki kultury materialnej, wpisano do rejestru zabytków, pod koniec lat 70-tych spisano 379 krzyży i 43 w formie kapliczek (3) - w latach 90-tych niektórych nie udało się odnaleźć, ale zdarzyły się również odkrycia !(4).
W drugiej połowie lat 80-tych powstał przy PTTK w Świdnicy Klub Badaczy i Miłośników Krzyży Pokutnych i Rzeźb Przydrożnych zwany popularnie „Bractwem Krzyżowym” zajmował się ewidencjonowaniem, poszukiwaniem, zabezpieczaniem krzyży oraz działalnością wydawniczą z tym związaną.
W związku z rosnącym zainteresowaniem przeszłością zdarza się, że „kolekcjonerzy” przenoszą krzyże na swoje posesje, co powoduje, iż niektóre spisy (mapy) nawet sprzed kilku lat nie są już aktualne.
Niektórzy autorzy (2) proponują, powołując się na uściślone tłumaczenie słów występujących w dokumentach: Sühne - pojednanie i compositio - pogodzenie się, zmianę nazewnictwa tych pomników dawnego prawa. W miejsce krzyż pokutny używanie nazwy - KRZYŻ KAMIENNY, a jedynie w przypadku, gdy z danym obiektem związany jest konkretny dokument właściwą nazwą powinna być - KRZYŻ POJEDNANIA.
W ewentualnym upowszechnieniu nowej terminologii poważną rolę mogą odegrać przewodnicy sudeccy, jeżeli w ich środowisku zostanie ona zaakceptowana.
LITERATURA:
Gomzar B., Śląskie krzyże pokutne, Karkonosze 6-7/154-5, Jelenia Góra, 1990,
Heś R., Wojtucki D., 700 lat najstarszego krzyża pojednania na Śląsku, Sudety 12/2005,Wrocław, 2005,
Milka J. Kamienne pomniki średniowiecznego prawa, Wyd. Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno - Kulturalne, Wrocław, 1979,
Tęcza K., Krzyże pokutne cz. 1 - 11, Karkonosze, 10/158, 1990: 1,4 - 12/161, 164 - 172,1991, Jelenia Góra.
Jelenia Góra, 4 stycznia 2006 r.