Profilaktyka społeczna
Termin profilaktyka rozumiemy, jako „działanie i środki stosowane w celu zapobiegania chorobom. Ogólnie: stosowanie różnych środków zapobiegawczych w celu niedopuszczenia do wypadków, uszkodzeń, katastrof itp.” ( Mały Słownik Języka Polskiego 1997 ).
Profilaktyka oznacza najogólniej mówiąc szereg przedsięwzięć zapobiegających przed powstaniem negatywnych stanów rzeczy.
H. Radlińska definiowała profilaktykę, jako zapobieganie klęskom społecznym i wykolejeniu się jednostek.
A. Kamiński ujmował ją, jako działalność polegająca na zapobieganiu tym wszystkim sytuacjom, które powodują wyłanianie się potrzeb z zakresu opieki społecznej, a więc i kompetencji społecznych. Zadaniem profilaktyki jest przede wszystkim uprzedzanie stanów zagrożenia moralnego, zdrowotnego, kulturalnego, społecznego, aby uchronić jednostkę lub grupę społeczną przed niepożądanymi odchyleniami od stanów normalnych.
W pedagogice resocjalizacyjnej profilaktyka jest ściśle powiązana z obszarem działań wychowawczych ograniczających lub zapobiegających przejawom demoralizacji i patologii społecznej.
Według Górskiego profilaktykę należy traktować, jako działania zapobiegające występowaniu jakiś niepożądanych stanów rzeczy, rozumianych, jako przejawy patologii życia społecznego (przestępczość, alkoholizm, narkomania, samobójstwa). Jego zdaniem działania profilaktyczne są skupione na powstrzymywaniu procesów prowadzących do wykolejenia społecznego bądź na eliminowaniu początkowych jego symptomów.
Mimo licznych ujęć kładzie się nacisk na możliwość ochrony ludzi przed zjawiskami, procesami zagrażającymi ich życiu, zdrowiu, prawidłowego rozwoju stosunków społecznych (zapobieganie chorobom, przestępstwom, nałogom, katastrofom) i w tym znaczeniu zbliża się do profilaktyki społecznej.
Zachowania ryzykowne
Ujecie przyjęte za Kazdinem mówi o działaniach zwiększających prawdopodobieństwo pojawienia się niekorzystnych psychologicznych, społecznych, zdrowotnych konsekwencji a więc zaburzających prawidłowy rozwój jednostki lub grupy.
Do najczęstszych zachowań ryzykownych można zaliczyć:
Palenie tytoniu,
Spożywanie alkoholu,
Spożywanie substancji psychoaktywnych,
Wczesna inicjacja seksualna,
Zachowania agresywne,
Przestępczość.
Czynnik ryzyka Cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych. |
Czynniki chroniące Cechy, sytuacje, warunki zwiększające odporność na działania czynników ryzyka. |
Związane z sytuacją rodzinną: (np. brak więzi, brak kontroli rodzicielskiej, konflikty, prezentowane przez rodzinę zachowania dysfunkcyjne)
Związane z sytuacją szkolną: (niepowodzenia szkolne, negatywne relacje z nauczycielami, przedmiotowe traktowanie przez nauczycieli)
Związane z grupą rówieśniczą: izolacja, brak więzi, konflikty, poczucie osamotnienia, deficyty zdrowotne, społeczne, kulturalne
Związane z lokalną społecznością: normy społeczne, środowisko społeczne promujące dysfunkcyjne zachowania,
|
Związane z sytuacją rodzinną: silna więź emocjonalna, pozytywne relacje z bliskimi,
Związane z sytuacją szkolną: zainteresowania nauką, szkołą, indywidualne podejście do ucznia, pomoc w kompensacji braków,
Związane z grupą rówieśniczą: przynależność do grup społecznie akceptowanych,
Związane z lokalną społecznością: angażowanie się w działalność społeczną |
Jeżeli profilaktyka jest nastawiona na osłabienie czynników ryzyka wówczas mamy do czynienia z profilaktyką defensywną. Jeżeli zaś profilaktyka ukierunkowana jest na wzmacnianie czynników chroniących wówczas ma charakter kreatywny.
Motywy skłaniające do picia alkoholu to:
- zmniejszenie zahamowań,
- nabranie śmiałości w kontaktach z innymi ludźmi,
- nawiązanie znajomości,
- wprawienie się w stan podniecenia,
- dla odprężenia się, dla zabawy,
- z ciekawości, z nudów,
- zmniejszenie lęku,
- .ponieważ wszyscy piją.,
- bunt młodzieńczy.
Motywy rozpoczynania współżycia seksualnego to:
- pragnienie seksualne,
- ciekawość,
- uległość wobec partnera,
- podniesienie poczucia własnej wartości,
- litość wobec partnera,
- lęk przed porzuceniem przez partnera,
- wpływ alkoholu.
Motywy sięgania po narkotyki:
a/ motywy ucieczkowe:
- ucieczka od problemów rodzinnych i szkolnych,
- ucieczka od pustki, nudy i monotonności,
- ucieczka od samotności i lęku,
b/ motywy konformizmu:
- upodabnianie się do innych członków grupy rówieśniczej, aby uzyskać ich
uznanie i przyjaźń,
c/ motywy egzystencjalne:
- poczucie bezsensu życia,
- pustka wewnętrzna,
d/ motywy poszukiwania:
- ciekawość (jak działa narkotyk),
- chęć przeżycia czegoś niezwykłego,
e/ motywy prestiżowe i snobistyczne:
- chęć pokazania się bardziej dorosłym,
- pokazanie się jako osoba ważna, ciekawa,
Kryteria doboru oddziaływań profilaktycznych
Stopnie zagrożenia:
grupa niskiego ryzyka /należą do niej osoby, które nie podejmują zachowań ryzykownych . są jeszcze przed inicjacją/.
grupa podwyższonego ryzyka /znajdują się w niej osoby, które podjęły choć jedno zachowanie ryzykowne . są po inicjacji. Obserwuje się u nich liczne czynniki ryzyka/.
grupa wysokiego ryzyka /należą do niej osoby, u których zachowania ryzykowne są głęboko utrwalone i które odczuwają poważne negatywne konsekwencje/ zdrowotne i społeczne /zachowań ryzykownych/ alkoholicy, narkomani, prostytutki, przestępcy.
Poziomy profilaktyki
Profilaktyka zachowań ryzykownych w zależności od stopnia zagrożenia
prowadzona jest na trzech poziomach:
Profilaktyka pierwszorzędowa- prowadzona w stosunku do grupy niskiego ryzyka. Głównym terenem działania jest szkoła. Profilaktyką tą obejmuje się również populacje nie zdiagnozowane. Ma ona na celu promowanie zdrowego stylu życia, a przez to zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych. Poprzez różne działania przekazuje się młodzieży hasło: .Poczekaj do dorosłości..
W profilaktyce pierwszorzędowej realizatorami programów są przede
wszystkim nauczyciele wspierani przez psychologów. Zajęcia w szkole.
Profilaktyka drugorzędowa- adresowana do grupy podwyższonego ryzyka. Jej celem jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych poprzez: np. poradnictwo rodzinne i indywidualne, socjoterapię. Przekazuje się młodzieży komunikat .Wycofaj się, póki jeszcze możesz.
W profilaktyce drugorzędowej realizatorami działań są przede wszystkim
psychologowie, socjoterapeuci, doradcy rodzinni. Zajęcia prowadzone są w poradniach psychologiczno- pedagogicznych, klubach lub świetlicach socjoterapeutycznych.
Profilaktyka trzeciorzędowa- adresowana do grupy wysokiego ryzyka. Ma na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie. Jest to głównie: leczenie, rehabilitacja, resocjalizacja.
W profilaktyce trzeciorzędowej realizatorami programów są lekarze
specjaliści, psychologowie klinicyści, psychoterapeuci, rehabilitanci, pracownicy socjalni, kryminolodzy, wyspecjalizowani pracownicy policji.
Programy te wymagają współpracy między przedstawicielami wielu.
Strategie profilaktyczne
Strategie /działania/ informacyjne,
Celem strategii informacyjnej jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnego wyboru. Zakłada się, że dostarczenie informacji o skutkach palenia tytoniu, picia alkoholu, odurzania się narkotykami czy aktywności seksualnej spowoduje zmianę postaw, a w rezultacie wpłynie na zmianę zachowań. Zazwyczaj są to wykłady ilustrowane niekiedy filmami.
Strategie te są mało skuteczne. Ludzie często zachowują się ryzykownie pomimo posiadanej wiedzy. Programy informacyjne powodują zmiany zasobu wiedzy, a nawet postaw, ale nie wpływają na zachowania.
Strategie edukacyjne,
Celem strategii edukacyjnych jest pomoc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych /umiejętność nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom otoczenia
itp./ U podstaw tych strategii leży przekonanie, że ludzie dysponujący nawet odpowiednią wiedzą podejmują zachowania ryzykowne z braku wielu umiejętności niezbędnych w życiu społecznym. Zakłada się, że rozwój takich umiejętności umożliwi młodym ludziom zaspakajanie najważniejszych potrzeb w sposób akceptowany społecznie. Programy edukacyjne składają się z bloków ćwiczeń, w których uczestnicy mogą poznawać własne braki w zakresie różnych umiejętności i zacząć je trenować. Są to przeważnie ćwiczenia
właściwego komunikowania się, mówienia nie. w sytuacji nacisku grupy, odradzania reakcji emocjonalnych, relaksacji itp.
Strategie alternatyw,
Celem strategii alternatyw jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb
/np. sukcesu, przynależności/ oraz satysfakcji życiowej przez stwarzanie możliwości zaangażowania w działalność pozytywną /artystyczną, społeczną, sportową itp./. U podstaw tych strategii leży założenie, że wielu ludzi nie ma możliwości zrealizowania swej potrzeby aktywności, podniesienia samooceny poprzez osiąganie sukcesów, czy też rozwoju zainteresowań. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieży zaniedbanej wychowawczo /wychowywane przez ulicę, podwórko/. Działania alternatywne polegają właśnie na stworzeniu alternatyw dla zachowań ryzykownych /coś zamiast picia, ćpania czy agresji/. Są to miejsca oferujące atrakcyjne zajęcia: kluby sportowe, koła zainteresowań, teatry amatorskie, zespoły muzyczne, harcerstwo itp.
strategie interwencyjne,
Celem strategii interwencyjnych jest pomoc osobom mającym trudności
w identyfikowaniu i rozwiązywaniu swoich problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzysowych. Strategia ta zastrzeżona jest dla poziomu drugiego i trzeciego.
Strategie zmniejszania szkód.
Strategie zmniejszania szkód przewidziane są głównie dla potrzeb profilaktyki trzeciorzędowej. Adresatami tych działań są grupy najwyższego ryzyka, wobec których zawiodła wczesna profilaktyka, interwencje, terapia, resocjalizacja. Są to narkomani, alkoholicy z dużym stażem, prostytutki, recydywiści, którzy z różnych względów nie chcą lub nie mogą wycofać się z ryzykownych zachowań. Stają się oni zagrożeniem nie tylko dla siebie, ale także dla społeczeństwa.
Programy działań profilaktycznych
Powyższe strategie są realizowane za pośrednictwem różnych programów profilaktycznych a więc zorganizowanych i usystematyzowanych działań ukierunkowanych na osiąganie precyzyjnie określonego celu.
O to dwanaście najpopularniejszych kategorii interwencji profilaktycznych.
Programy modyfikacji przekonań normatywnych: koncentrują się na percypowanej przez dzieci, młodzież akceptowanych zachowań problemowych i angażowaniu się w nie. Powszechna jest tendencja wyolbrzymiania przez młodych rozmiarów danej dysfunkcjonalności, poziomu akceptacji takich zachowań jak i dostępności środków odurzających. Sytuacja taka obniża osobiste zahamowania wobec angażowania się w zachowania patologiczne, co sprzyja rozwojowi dysfunkcjonalności. Programy te zmierzają do modyfikacji tych przekonań poprzez urealnienie skali zachowań jak i ich rozpowszechnieniu w środowisku rówieśniczym, czego w konsekwencji wzrasta odporność na wchodzenie w taką formę aktywności.
Programy spójności stylu życia: programy mieszczące się w tej grupie nakierowane są na ukazanie młodym ludziom rozbieżności pomiędzy tworzonymi przez ich idealnymi planami dotyczącymi własnej przyszłości a aktualnym angażowaniem się w zachowania ryzykowne. Uczestnikom proponuje się działania, które uczą podejmowania bieżących decyzji w kontekście planów życiowych. Tym samym eliminowanie z własnego życia to, co stoi na przeszkodzie w osiąganiu zamierzonych odległych celów (społecznie akceptowanych).
Programy podejmowania się zobowiązań koncentrują się na ukazywaniu moralnych uzasadnień dla prowadzenia konwencjonalnego stylu życia wolnego od zachowań ryzykownych i dewiacyjnych. Młodzi są zachęcani, aby podejmowali zobowiązania do prowadzenia tu i teraz poprawnego, godnego stylu życia, którego celem będzie osiągniecie dojrzałości we wszystkich sferach.
Programy uświadamiania szkodliwych skutków. Są to programy ukazujące negatywne konsekwencje zachowań dysfunkcyjnych zarówno tych bezpośrednich jak i długotrwałych pojawiających się we wszystkich sferach życia jednostki. Programy te opierają się na przekonaniu, iż jednostka posiadająca taka wiedzę pozwoli mu to na bardziej odpowiedzialne podejmowanie decyzji i dokonywanie wyborów.
Programy rozwoju umiejętności przeciwdziałania się presji. Grupa tych programów koncentruje się na nauczaniu i rozwijaniu takich umiejętności, które pozwolą na identyfikowanie i asertywne przeciwstawianie się presji otoczenia. Poprawa samooceny pomaga młodym ludziom przeciwstawić się różnorodnym zachętom i naciskom do podejmowania aktywności zachowań ryzykownych.
Programy budowania pozytywnej motywacji. Programy te koncentrują się na promowaniu rozwoju umiejętności niezbędnych do budowania planów życiowych, określenia celów życiowych, formułowania strategii, które pozwolą je osiągnąć. Wyzwalanie motywacji do działania.
Programy alternatywnej aktywności. Programy te koncentrują się na tworzeniu młodym możliwości angażowania się w konstruktywne i społecznie akceptowane formy działania będące alternatywą w stosunku do zachowań dysfunkcyjnych.
Programy rozwoju umiejętności podejmowania decyzji - ukierunkowane są na pokazaniu, nauczaniu racjonalnego podejmowania decyzji poprzez poprawną identyfikację problemów, tworzenie pomysłów rozwiązywania trudnych sytuacji oraz dokonywaniu wyborów z pośród całej gamy możliwych zachowań.
Programy budowania samooceny - programy te koncentrują się na rozwijaniu indywidualnej samooceny i poczucia własnej wartości, poprzez akceptację samego siebie takim, jakim się jest. Pozytywna samoocena jest ważnym mediatorem w podejmowaniu decyzji o angażowaniu się w zachowania ryzykowne.
Programy radzenia sobie ze stresem polegają na nauczaniu i rozwijaniu umiejętności, które pomogą młodym ludziom kierować sytuacja trudną, Radzic sobie ze stresem i towarzyszącymi emocjami, bez konieczności uciekania w uzależnienia czy inne zachowania dewiacyjne.
Programy rozwijania umiejętności społecznych. Są to programy koncentrujące się na rozwijaniu i doskonaleniu umiejętności społecznych (umiejętności porozumiewania się, rozwiązywania napięć i konfliktów, umiejętności interpersonalnych).
Programy rozwijania umiejętności dostarczania wsparcia. Programy te koncentrują się na dwóch zagadnieniach. Pierwszym jest bezpośrednie pomaganie osobą doświadczającym zachowań dysfunkcyjnych oraz kontaktowania osób z poważnymi problemami z placówkami pomocy społecznej.
Ogólne warunki skutecznej profilaktyki
Do podstawowych warunków skutecznej profilaktyki skoncentrowanej na indywidualnym odbiorcy:
propagowanie postaw abstynencyjnych,
rozwijanie umiejętności społecznych,
stosowanie strategii i metod dostosowanych do wieku,
modyfikowanie wzorców ról rówieśniczych,
budowanie świadomości wpływów medialnych,
wykorzystywania aktywnych metod w nauczaniu i przekazywaniu wiedzy,
uwzględnianie aktualnych motywów angażowania się w zachowania ryzykowne,
Do podstawowych warunków skutecznej profilaktyki skoncentrowanej na rodzicach i rodzinie można wyróżnić:
łączenie programów dla dzieci i dorosłych,
uwzględnianie przystosowania się kulturowego rodziny do lokalnego społeczeństwa,
szczególna koncentracja na rodzinach, w których rodzice mają problemy z uzależnieniami,
obejmowanie działalnością rodziców i opiekunów,
akcentowanie znaczenia więzi rodzinnej,
stymulowanie poprawnej komunikacji w rodzinie,
nauczanie poprawnych metod wychowawczych
wykorzystywanie aktywnych i interaktywnych metod nauczania
rozwijanie zaangażowania rodzicielskiego,
wrażliwość kulturowa
Do podstawowych warunków skutecznej profilaktyki skoncentrowanej na grupie rówieśniczej zalicza się:
angażowanie pozytywnych wzorców zachowań,
koncentrowanie się na normach sprzyjających angażowaniu się w zachowania dysfunkcyjne
rozwijanie pozytywnych działań alternatywnych,
budowanie i rozwijanie umiejętności społecznych pozwalających na przeciwstawienie się presji,
budowanie właściwych relacji z rówieśnikami
Do podstawowych warunków skutecznej profilaktyki skoncentrowanej na szkole należa:
koncentrowanie się na niepowodzeniach szkolnych,
współpraca rodziców z nauczycielami
zapewnianie szkoleń nauczycielom
poprawianie klimatu szkoły
podmiotowe traktowanie ucznia
promowanie zaangażowania wszystkich uczniów w życie szkoły
wprowadzanie programów mentorskich
Do podstawowych warunków skutecznej profilaktyki skoncentrowanej na społeczności lokalnej zalicza się:
stosowaniu oddziaływań bezpośrednich i pośrednich
Koncentrowaniu się na normach związanych z akceptowaniem zachowań dysfunkcyjnych
Ograniczenie dostępu do środków odurzających poprzez odpowiednie przepisy prawne
Angażowanie różnych specjalistów
Angażowanie różnych instytucji i organizacji
Wzmacnianie działań ważnych dla profilaktyki wychowanie, terapia, resocjalizacja
Do podstawowych warunków skutecznej profilaktyki skoncentrowanej na szerokim społeczeństwie:
Zwiększenie akcyzy od legalnych środków odurzających
Podwyższenie dolnej granicy wieku do legalnego dostępu do artykułów tytoniowych i alkoholu
Wprowadzenie zasad zero tolerancji dla patologii
Organizowanie działań szkoleniowych wzmacniających inicjatywy profilaktyczne.